2005 жылы Гонконг Метрополитен университетінің филология ғылымдарының құрметті докторы атағын алу салтанатты жиынында сөйлеген сөзі
Гонконг Метрополитен университетінің бұл дипломы мені біраз қынжылтып тастады. Өзіме жалған сияқты сезіліп, ішімнен ұялып тұрмын. Жалпы алғанда, доктор болу үшін кем дегенде үш немесе одан да көп тілді жетік білуі керек, көптеген еңбектің авторы болуға тиіс және Шығыс пен Батыстың білімін қатар меңгеруі қажет. Мен болсам, бар болғаны бір-екі роман ғана жаздым, қытай тілінде де еркін сөйлей алмаймын. Ал ағылшын тіліне келсек, Гокеңнен (АҚШ қытайтанушысы, Мо Янь шығармаларының ағылшын тіліне аударушысы Говард Голдблатт) «дәретхана» деген сөзді ғана үйренген едім, қазір оны да ұмытып қалдым. Сондықтан менің тіл байлығым орашолақтау, ең болмағанда тілге деген бейімім де жоқ, әсіресе шет тілін үйрену туралы айтудың өзі қиын. Осыдан кейін бұл атақты өз кітаптарымның ішкі бетіне жазып қоятын боламын. Сондай-ақ осы жолғы атақ алған сәтте түскен суретімді үлкейтіп шығарып, үйіміздің қабырғасына іліп қоятын боламын. Әкем жақсылап қарап, «менің ұлым аздап болса да адам қатарына қосылған екен, мынауы аудан әкімінің орынбасары дәрежесіне тең атақ қой» деп ойласын.
Шынымды айтар болсам, бұл арада не туралы сөйлеу керек екенін алдын ала ойлап үлгермедім. Жаңа ғана ректор мырза «Мо Янь – көреген жазушы» деді, меніңше, бұл тым асыра мақтағандық. Менде ешқандай да көрегендік жоқ. Менің арманым, менің амбициям жасымның өсуіне қарай біртіндеп кеңейіп отырды. Бала кезімде кәдімгі бір жабайы тіршілік иесі сияқты болатынмын, өйткені елуінші жылдардың ортасында дүниеге келгенмін. Есім кіре бастаған кезде құрлықтағы Қытай жерінде ең ауыр экономикалық дағдарысты кезең болды. Сол уақытта біздің ішер асымыз бен киер киіміміздің өзі үлкен мәселе болатын, көптеген қарапайым халық өмір мен өлімнің шекарасында арпалысып жатты.
Әсірелеп айтып тұрғаным жоқ, сол кезде күні бойы ойлайтынымыз – тіске басар бірдемені тауып жеудің қарекеті. Киім туралы тіпті ойға да алмайтынбыз. Ауылдың балалары он жасқа дейін тыр жалаңаш жүретін, киім деген бола бермейтін. Жаз келгенде біздің ауылға барсаңыз, балалардың бәрі жалаңаш жүргенін көрер едіңіз. Бұл біздің лыпасыз жүргенді жақсы көргенімізден емес, шын мәнінде киім алуға шамамыз келмейтінінен еді. Сондықтан мен жиырма жасқа келгенге дейін небәрі екі-ақ киімім болған, қысқасы екі дана сырт киім. Қыс болса ол екеуін қабаттап, арасына аздап мақта салып лекерлейтінмін. Осындай жағдайда өмір сүрген адамда қандай бір көрегендік бола қойсын. Меніңше, адам – өзі өмір сүріп отырған материалдық ортасының жемісі. Адам тек қана тоя тамақ ішіп, жылы киініп, жайлы жерде тұрған кезде ғана басына әртүрлі ойлар түсіп, әдебиет пен өнерге деген талпыныс пен талап пайда болады. Алпысыншы жылдардағы Қытайдың ауыл балалары арасынан аса данышпан, ерекше тұлғалар дерлік шыққан жоқ деуге болады. Олардың ойында әдебиет пен өнер туралы елес те болмайтын, олардың бар ойы – тек кеңірдектен өтетін бірдеңе тауып жеу. Ол кезде менің ең үлкен арманым – бір рет болса да тойып тамақ ішу, қалаға бару, ауылдан алыстап кету еді. Мұндай тілек сол кездегі көптеген жастар үшін ең биік арман саналатын. Ал бұл арманды орындау – тым қиын еді. Негізінде, адам – өз ортасының жемісі. Ауылда айтылатын бір ескі сөз бар: «қай кезде болсақ, сол кездің сөзін сөйлейміз; қай тауда тұрсақ, сол таудың отынын шабамыз» деген. Сондықтан жаңа ғана айтқанымдай, менде онша үлкен мақсат та, ұлы арман да болған жоқ. Бірақ сондай болса да мен қалай әдебиетке келдім?
Бұның өзі де ауылымдағы бір кісінің себебімен болды. Шамамен он неше жастағы кезім, көршіміздің баласы жоғары оқу орнында оқитын студент еді. Әрине, егер сіздер құрлықтағы Қытайды жақсы білсеңіздер немесе сол жақтан келген болсаңыздар, менің не айтқалы тұрғанымды түсінер едіңіздер. Қытайда 1957 жылы «оңшылдарға қарсы күрес» қозғалысы болған. Сол кезде көптеген зиялы, тіпті университет студенттерінің кейбірі де «оңшыл» деген айып арқалап, туған ауылдарына жер аударылды. Олар мемлекеттік жалақы алу құқығынан айырылып, нағыз қарапайым шаруаларға айналды. Жаңағы студент көршім де университетте «оңшыл» деп танылып, ауылға қайтарылған екен. Ол ауылға келген соң менімен бірге күн сайын еңбек ететін. Университетте ол қытай тілі мен әдебиеті мамандығын оқыпты. Сондықтан әдебиеттен жақсы хабардар еді, жұмыс арасындағы үзілістерде бізге әдебиет туралы жиі әңгіме айтып, соған қызықтырып отыратын. Ол бізге бір әңгіме айтып берді: өзі Цзинань қаласында жүргенде, Шаньдун провинциясында аты белгілі бір жазушымен танысқан екен. Сол жазушыны «өте бұзылған адам» деп сыпаттайтын. Ал ол қаншалықты «бұзылған» еді десеңіз, күніне үш мезгіл тұшпара жейді екен! Таңертең тұшпара, түсте тұшпара, кешке тағы да тұшпара. Біз мұны естігенде таңғалып: «Бұл адам емес қой, нағыз Құдай ғой! Күніне үш рет тұшпара жеу деген ертегі емес пе?!» – дейтінбіз. Өйткені ол кезде біз жылына бір рет те тұшпара жей алмайтынбыз. Тек молшылық жылдары, Жаңа жылдың алдындағы түнде ғана бір рет тұшпара пісіру мүмкіндігі болушы еді. Оның өзі екі түрлі қамырдан жасалатын: бірі – қара ұннан, екіншісі – ақ ұннан. Сол жазушының күніне үш мезгіл тұшпара жейтінін естігенде маған мынадай бір ой келді: егер адам жазушы бола алса, демек ол ең ұлы, ең биік арманына жеткен адам шығар. Сонда мен оған былай деп сұрақ қойдым: «Аға, егер мен де болашақта бір роман жаза алсам, мен де күніне үш рет тұшпара жей аламын ба?» – дедім.
Ол күліп тұрып: «Әрине, мәселе жоқ! Тек бір кітап жазып шықсаң болды – күніне үш рет тұшпара жейтініңе кепілдік беремін», – деді. Сөйтіп, менің әдебиетке деген ең алғашқы арманым, жазушы болуға деген ең алғашқы талпынысым – күнінде үш рет тұшпара жеу тілегінен басталған еді...
Ол кез Қытайдағы «Мәдениет төңкерісі» дәуірі болатын. Үлкендер ол замандағы әдебиетті жақсы біледі: сахналық шығармалардан тек қана «таңдаулы спектакль» ғана бар еді, ал романдардың саны он шақтыдан аспайтын, жазушы да санаулы ғана адамдар. Тіпті, 1950-60-жылдары «қызыл классика» деп аталған романдардың өзі «Мәдениет төңкерісіне» келгенде оқуға тыйым салынған шығармалар қатарына өтті. Әдебиет саясаттың жарнамалық құралына айналды. Біз оқуға болатын шығармалар сол кездегі «үш айрықша» қағидасына негізделген насихаттық дүниелер ғана еді.
Ол заманда менде әдебиетке деген арман оянғанымен, оны жүзеге асыру өте қиын еді. Бір тал қалам мен бірнеше парақ қағаз табудың өзі оңай болмайтын. Бірақ соған қарамастан, мен 1973 жылы қолыма қалам алып, бір әңгіме жазып көруге бел будым. Сол әңгімемнің алғашқы сөйлемі былай басталатын: «Ұлы көсем Мао төраға бізге былай деп тәлім береді…».
Сол кездерде мен «Ляу-жай аңыздары», «Үш ел аласапыраны», «Суй-таң аласапыраны» сияқты кітаптарды ауылдағы кісілерден қарызға немесе жұмыс істеп беріп соның ақысына оқитынмын. Сол кездегі менің оқыған кітаптарым, сол дәуірдің дәріптеген шығармаларынан өзгеше еді. Ауыл адамдарынан қарызға алып оқыған кітаптарым арқылы әдебиеттің не екенін сонда ұқтым.
Ауылдағы он шақты кітаптың бәрін оқып болған соң, мен өзімді дүниедегі барлық кітапты оқып тастағандай сезіндім. Кейін әскер қатарына алынған соң, аудандық кітапханаға барғанымда бірақ білдім ғой, мен оқымаған кітап көп екен. Ал егер Бейжіңдегі үлкен кітапханаға кірсем, бір өмірімді оқуға арнасам да, бәрін оқып үлгере алмаспын.
Бала кезімнен-ақ өте сөзшең болдым, ауылда мені «зеңбірек бала» деп атайтын. Себебі мен шындықты айтқанды ерекше жақсы көретінмін, ал сол шыншылдығымның отбасымызға талай зиянын тигізген жері бар.
Әрине, жаңа ғана ректор мырза да айтып өтті, мені шындықты айта алатын жазушы деп. Бұған мен шынымен де келісемін. Егер дәл осы шындықты айтқаным үшін құрметті доктор атағымен марапаттаған болса, онда оны еш қынжылмастан қабыл аламын.
Бала кезімнен-ақ сөйлегенді ерекше жақсы көретін, өте сөзуар бала болдым. Ауылда мұндайларды «зеңбірек бала» деп атайтын. Ондай бала – тоқтамай сөйлей беретін, әңгімесі таусылмайтын, сөз тапқыш, кеңесқой келеді. Кейін мен «Қырық бір зеңбірек» деген роман жаздым, сонда кездесетін «зеңбірек бала» менің өз көлеңкем.
Сондықтан мен роман жаза бастаған кезден-ақ «Мо Янь» деген бүркеншік ат қолдандым. Мо Янь 莫言 – өзіме аз сөйле деген ескерту еді. Бірақ шындығында, мен бір ауыз сөзге де азайған жоқпын, әсіресе салтанатты жиындарда шындықты айтып қоятын әдетім тағы бар.
Меніңше, шындықты айту – сөзсіз жазушының ең қымбат қасиеттерінің бірі. Егер жазушы жалған сөйлесе, ол қоғамға пайда әкелмейді, керісінше әдебиеттің қадір-қасиетіне зор нұқсан келтіреді. Өйткені жақсы әдеби шығармада міндетті түрде шынайылық болады, әсіресе ол қарапайым халықтың өмірін шын бейнелеген болса.
Менің көзқарасым бойынша, әдебиет пен өнер ешқашан мадақтау құралы болмауы керек. Әдебиет пен өнердің міндеті – түнекті ашу, қоғамдағы әділетсіздікті әшкерелеу, сондай-ақ адам жанының тереңіндегі қараңғылықты, адам табиғатындағы жамандықты көрсету.
Сондықтан менің көптеген романым жарық көргеннен кейін оған кейбір оқырмандардың көңілі толмады. Себебі кейбір қараңғылықтарды жасырмай ашық әшкерелеп жібергенмін.
Әрине, ондай оқырмандардың көңілін табу үшін өзімнің әдеби шығармашылық қағидаларымнан ешқашан бас тарта алмаймын. Жақында ғана жазған бір романымның эпилогына: «Бір ғана оқырман қалса да, бәрібір осылай жазамын» деп жазып қойдым. («Екі дүние арасында шаршау» романын меңзеп отыр).
Қиялым тым жаман емес. Неліктен дейсіз бе? Өйткені менің қиялым аштықтан туған қиял.
Бесінші сыныпта оқып жүргенде мектептен шығарып жіберді, сөйтіп екі сиырды жетектеп, жалғыз өзім жайылымға баратын болдым. Сол кезде сиырдың көзінен өзімнің төңкеріліп тұрған бейнемді көретінмін. Кейде шөптің үстіне жатып алып, аспандағы ақ бұлттарға қарап, құстардың даусын тыңдап, айналамдағы шөптің өсіп жатқан үнін, жердің иісін сезетінмін. Осындай жермен етене араласу, жануарлармен ұзақ уақыт бойы жалғыз болудың бәрі мені қиял әлеміне жетелейтін.
Бүгінге дейін әлі де жиырма жасқа дейінгі өмірімнен жинаған тәжірибелер мен әсерлерді пайдаланып келемін. Ал жиырмадан кейінгі өмірім туралы нәрселерді әлі шын мәнінде жазып көрген жоқпын.
Қиялға келсек, сырттан қабылданған дүниелер де бар. Біздің Шаньдун өлкесіндегі Гаоми деген жеріміз атақты «Ляо Чжай аңыздарының» авторы Пу Сунлиннің туған жерінен үш жүз шақырымдай ғана алыс тұрады. Мен қариялардан жын-албасты туралы сансыз көп әңгіме естіп өстім. Қорқыныш та адамға қиял бітіретінін сонда білдім.
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарында өлім-жітім өте көп болды. Біздің ауылда бір күнде 18 адам өлген кез де болған. Үйден шықсаң болды, далада жыпылықтап тұрған албасты оттарын көресің, ал аспанда от сияқты шар денелер арлы-берлі қалқып жүретін. Дәрігер әпкем маған ылғи: «түлкілер мауығып жүр», – деп түсіндіретін. Осындай ортада болған адамның бойын қорқыныш билейтіні анық. Айналаңның бәрі тылсым жаратылыстарға толы сияқты көрінеді. Жолмен жалғыз келе жатқаныңда, арт жағыңнан біреу ілесіп келе жатқандай дыбыс шыққан сияқты болады. Адамға қиял, міне, осындайда пайда болады.
Менің романдарымның тілі де біршама күрделі әрі алуан түрлі. Онда әрі көне жазба тілдің үлгілері бар, әрі Батыс романдарының аудармаларынан сіңген сөз өрнектері кездеседі, ал ең басты бөлігі – ауыл топырағынан, халықтың өз тілінен алынған диалект.
Біздің Шаньдун жерінде көптеген жергілікті диалект бар. Ол сөздер шығармаға енген сәтте ерекше көркем, көне әуезді естілумен бірге оқырманға түсінікті болады. Мысалы, біз пышақты өткір (锋利) демейміз, «желдей тез 风快» дейміз; қызды әдемі (漂亮) демейміз, «зың» (奇俊) дейміз; ауа райы ыстық болса 很热 тым ыстық демей, «жанып тұр» (怪热) дейміз. Осындай жергілікті сөздер романдарда қолданылғанда, әсерлі әрі оқуға оңай болады.
Нағыз әдебиетші өз халқының тілін барынша байытуға тырысуы керек. Диалект пен жергілікті сөздерді тек кейіпкерлердің диалогында ғана емес, шығарманың баяндау бөлігінде де қолдану қажет.
Қытай тілінен аударған
Қалбан ЫНТЫХАНҰЛЫ