Бала тәрбиесі ұлттың болашағына тікелей әсер ететін маңызды процесс болса, бұл – тек ата-ананың емес, тұтас қоғамның жауапкершілігі. Әбу Насыр әл-Фараби: «Адамның әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты, қарапайымдылық пен жаман қылық та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды» деген. Яғни, мінез де, тәртіп те – тәрбиенің жемісі. Тәрбиеге аса зор маңыз берген қазақы дүниетаным да «баланы – жастан» деп бала тәрбиесіне әу бастан кірісу қажеттігін меңзейді. Десек те, осы ретте «баланы қалай тәрбиелеу керек?» деген сауал туындайды. Иә, әр ата-ана өз баласын жамандыққа үндемейтіні ақиқат. Әңгіме балаға деген қарым-қатынаста жатыр. Ата-ананың шексіз махаббаты – баланың психологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін маңызды негіз десек, тым еркелету мен шектен тыс қадағалау да бала тәрбиесіне кері әсерін бермек. Осы екеуінің аражігін ажырата білу – саналы ата-ананың парызы болмақ. Біз бұл мақаламызда ата-аналардың түрлері мен олардың балаға қарым-қатынасы жайлы айтпақпыз.
Жолбарыс, Піл және Медуза мен Дельфин
Қазіргі қоғамда бала тәрбиесінің сан түрлі үлгісі бар. Әсіресе, аналардың тәрбие стилі баланың тұлға ретінде қалыптасуына, болашақ жетістігіне және психологиялық саулығына тікелей әсер етеді. Йель университетінің профессоры Эмми Чуаның «Жолбарыс-ананың жауынгерлік жыры» (Battle Hymn of the Tiger Mother) атты кітабы жарық көргелі бері «жолбарыс ана», «піл ана», «медуза ана» деген жаңа ұғымдар кең тарала бастады. Эмми Чуа өзінің атышулы кітабында «жолбарыс ана» ретінде тәрбиелегенін мақтан тұтады. Бұл модель бойынша – бала міндетті түрде үздік болуы керек, тәртіп, үлгерім, нәтиже – бәрінен маңызды, баланың еркіндігі шектеледі, достармен қыдыру, ойын, теледидар, интернет – бәрі шектеуде. Қоғамдық шаралардан гөрі музыка, математика, ғылым сияқты нақты жетістік әкелетін пәндерге басымдық беріледі. Эмми Чуаның түсіндіруінше, мұндай тәрбие – Қытай қоғамындағы қатаң бәсекелестікке жауап. Баланың мықты болуына мәжбүрлеу – оның өмірде аман қалуы үшін қажет деген сенім жатыр бұл әдістің негізінде. Бірақ бұл әдістің оң және теріс ықпалы да бар. Мәселен, артықшылығы – жетістікке жету ықтималдығы жоғары болса, кемшілігі – эмоционалдық суықтық, күйзеліс, еркіндік жетіспеушілігі.
Ал «Піл анаға» келер болсақ, ол – ең мейірімді тәрбиеші. Ол баласының эмоциялық жай-күйін бірінші орынға қояды, үлгерімнен бұрын баланың бақыты мен қауіпсіздігіне алаңдайды, балаға сүйіспеншілік, қолдау мен түсіністік арқылы әсер еткісі келеді, балаға жиі еркіндік беріп, шешім қабылдауға мүмкіндік жасайды.
«Медуза ана» еркіндік пен жұмсақтықтың шегі саналады. Мұндай ана – баласына бәріне рұқсат беретін, шектеу қоймайтын тәрбиеші. Ол бала не істегісі келсе, соған келіседі, қатаң шекаралар мен тәртіп талаптарын орнатпайды, баласының өміріне аз араласады, оны «өзі біледі» деп есептейді, баланың жеке өмірін тексермейді, қайда баратынын сұрамайды. Бұл тәрбие үлгісінде ата-ана мен бала арасында пассивті қатынас қалыптасады. Балаға шектеусіз еркіндік беріледі. Мұның артықшылығы – бала өз еркіндігін сезінеді, бірақ тәртіптің болмауы, жауапкершіліктен қашу, бақылаусыздық өршіп кетуі ықтимал.
Жоғарыдағы аталғандардың ішінде тәртіп пен мейірімді шебер үйлестіре алатын «дельфин ана» образы ерекше орын алады. Бұл терминді алғаш енгізген – Гарвард түлегі, канадалық психиатр Шими Канг. Ол өзінің зерттеуінде «дельфин ата-ананы» қаталдық пен еркіндіктің арасындағы теңгерімді ұстанатын тәрбие моделі ретінде сипаттайды. Мұндай аналар баласына еркіндік береді, бірақ шектеулі шеңберде, тәртіп пен мейірімділікті тең ұстайды, эмпатияға бейім, баласының ішкі күйін сезе біледі, баланың дербестігін дамытуды мақсат тұтады, қателік жасаудан қорықпауға, тәжірибе арқылы үйренуге мүмкіндік береді. Мәселенки, егер баласы достарымен ойнағысы келсе, ол рұқсат береді, бірақ алдын ала сабағының орындалғанына көз жеткізеді. Ал бала мазасыз болса немесе ауырып тұрса, сабаққа жібермей, демалуға кеңес береді. Мұндай ананың басты мақсаты – баланы өмірге бейімдеу, бірақ оны бақылаусыз қалдырмай, бағыттау. Шими Канг The Dolphin Way атты кітабында былай дейді: «Жолбарыс ата-ана» баланы басқарғысы келеді. «Медуза ата-ана» баланың артынан ереді. Ал «дельфин ата-ана» баланың жанында қатар жүреді. Ол бағыт береді, бірақ өз бетімен жүруге мүмкіндік те береді». Оның айтуынша, дельфин аналар баланы «жетекші серіктес» ретінде қарайды. Олар қай кезде қатаң болу керек екенін біледі, қай кезде балаға демалу немесе өз шешімін қабылдауына мүмкіндік беру қажет екенін сезінеді, баланың ішкі мотивациясын дамытады, сыртқы қысыммен емес. «Дельфин ананың» тәрбиесін көрген балалар қиындыққа төтеп беруге қабілетті, эмоциялық тұрғыда тұрақты, шешім қабылдауға бейім, өз-өзіне сенімді, қателесуден қорықпайды, рефлексия жасау қабілеті дамиды.
«Қар тазалағыш» ата-ана
Кейінгі жылдары бала тәрбиесіне қатысты әлемдік психологтар мен педагогтар тағы жаңа бір құбылысқа ерекше назар аударып жүр . Ол – «қар тазалағыш ата-ана» (Snowplow Parent) феномені. Бұл ата-ана баласының жолындағы барлық кедергілерді, қиындықтарды, қателіктер мен сындарлы сәттерді алып тастауға тырысады. Ата-ана баласын қорғап жатырмын деп ойлайды, бірақ шын мәнінде оны өмірлік маңызды қабілеттерден айырылуына себеп болады. Қар тазалағыш ата-ана – баласы сәтсіздікке ұшырамасын, қиналмасын, қиын шешім қабылдамасын деп, оның жолын алдын ала тазалап отырады. Олар мұғаліммен баланың орнына сөйлеседі, үй тапсырмасын өзі орындап береді, ұл-қызына жұмысты да өзі табады, ұрыс-керістен, сыннан, жауапкершіліктен қорғайды. Мақсат – баланың жолын «тегіс» ету. New York Times-тің жазуынша, АҚШ-та ата-аналардың 60 пайызы баласының болашақ мансабына өздері араласатынын айтқан. Америкалық университеттердің мәліметіне сүйенсек, «қар тазалағыш ата-анадан» тәрбие көрген студенттер алғашқы курста 65 пайызға дейін күйзеліс жағдайында болады, 40 пайызы өмірлік шешім қабылдауда қиналады, 38 пайызы өзін сенімсіз сезінеді.
«Тікұшақ ата-ана» деген кім?
Дәл осы «қар тазалағыш ата-анаға» ұқсас бүгінде бала тәрбиесінде жиі талқыланатын мәселелердің бірі – «тікұшақ ата-аналар» феномені. Алдымен «тікұшақ-ата-ана» деген қандай термин, ол қайдан шықты соған тоқталайық. Бұл термин алғаш рет 1969 жылы америкалық психолог Хайм Гиноттың еңбектерінде пайда болған. Ол баласының айналасында «үстінен қалқып жүргендей» қамқор болатын ата-аналарды сипаттау үшін қолданылған. Қазіргі қоғамда бұл құбылыс әсіресе қалалық, білім деңгейі жоғары отбасыларда жиі кездеседі. «Тікұшақ ата-ана» – баласының әрбір қадамын бақылап, оның барлық мәселесін өз бетінше шешіп беруге тырысатын, қауіп-қатерден барынша қорғап, дербестікке жол бермейтін гиперқамқор ата-ана. Олар балаларының мектептегі тапсырмаларын тексеріп қана қоймай, кейде өзі орындап береді, мұғалімдермен жиі хат алмасады, тіпті дос таңдауына да араласады, өз қалауымен оның айналасын, айналысатын ісін, тіпті өмір салтын реттеп отырады. Мұндай ата-аналардың көбі – балалық шағында өзі жетістікке жете алмаған, қазір перфекционизмге ұмтылатын адамдар, олар баласына «ең жақсы» болашақ сыйлағысы келеді, ерте дамытқысы, жан-жақты білім бергісі, жағымсыз әсерлерден алшақ ұстағысы келеді. Басында мұндай қамқорлық пайдалы сияқты көрінуі мүмкін – баланың қасында әрдайым «жеке көмекші» болса, ол тез әрі жақсы нәтижеге жетуі ықтимал. Бірақ ұзақмерзімді кезеңде гиперқамқорлықтың зияны пайдасынан асып түседі.
Мұндай балаларда шындыққа жанаспайтын, өзін-өзі асыра бағалау қалыптасады. Яғни, бала санасына «Мен бәрінен мықтымын, тек ең жақсыға лайықпын» деген ой егіледі. Бұл есейгенде қарым-қатынаста қиындықтар, невроз, депрессия тудыруы мүмкін. Олар эмоцияларын өздігінен реттеуді үйренбейді, өйткені кішкентай кезінен ата-анасы жылдам келіп жұбататын, ашуын басатын. Бұл балалар ауырсыну мен өмірлік қиындықтарға төтеп беруді білмейді, себебі оларды кішкентайынан-ақ мұндай жайттардан қатты қорғаштаған. Гиперқамқорлық – баланы шынайы өмірге дайындау емес, оны сол өмірден оқшаулау. Оның орнына, баланы дербестікке, қиындықты еңсеруге, өз қателігінен сабақ алуға үйреткен жөн. Балаға шынайы махаббат – оны толық бақылау емес, өзіндік жол табуға мүмкіндік беру.
Әлемде қандай?
АҚШ-та «тікұшақ ата-аналарға» қатысты ең көп зерттеу жүргізілген. Елдегі ата-аналар баласының колледжге түсу, мансап құру мүмкіндігіне қатты мән береді. Harvard Study-дың 2019 жылғы дерегі бойынша ата-аналардың 71 пайызы баласын орта мектепте күн сайын бақылауда ұстайтынын айтқан, ал 40 пайызы балалардың үй тапсырмасын жүйелі түрде тексеріп, араласатынын мойындаған. АҚШ-та бұл құбылысқа сын да көп. Жоғарғы оқу орындары «тікұшақ ата-аналардан» «қарым-қатынас жасамауды» сұрайтын арнайы саясат енгізіп жүр (мысалы, Стэнфорд пен Гарвард университеттері).
Оңтүстік Кореяда «тікұшақ ата-аналар» – ұлттық масштабтағы құбылыс. Ата-аналар балаларын 3 жасынан бастап қосымша білім беру орталықтарына (хагвон) жібереді. Бұл елде академиялық жетістік – отбасының абыройы. Korean Education Statistics Service-тің 2021 жылғы дерегі бойынша, оқушылардың 81 пайызы аптасына кемінде 3 рет қосымша сабаққа барады, ата-аналардың 64 пайызы баласының оқу бағытын өздері анықтайды екен. Бұл елде «тікұшақ аналар» деген терминнің баламасы ретінде «Капа-омма» (overbearing mom) сөзі қалыптасқан.
Жапон қоғамында ата-ана мен бала қатынасы қатты құрылымдалған. Ата-аналар баланың қоғамдық тәртіпке бағынуын қатты қадағалайды, бірақ шамадан тыс эмоциялық араласу сирек. Алайда білім саласында тікұшақ тәрбие жиі кездеседі. Ата-аналар баланың мектеп таңдауы, үйірмелер мен достарымен араласуына дейін араласады. Бірақ Жапонияның мәдениетінде баланың жеке кеңістігін сақтау маңызды.
Ал Француз ата-аналары баланың дербестігін ерте жастан дамытуға басымдық береді. Олар баланың өз бетінше қателесуіне мүмкіндік беріп, күнделікті өмірге жауапкершілікпен қарауға үйретеді. Шығыстағы көршіміз Қытайда Tiger parents деген атау бар, яғни, біз жоғарыда келтірген «Жолбарыс ата-ана». Бұл «тікұшақ ата-аналардан» да бір саты жоғары деңгейдегі бақылауды білдіреді. Бала 7 жасынан бастап күніне 8-10 сағат біліммен айналысса, жоғары оқу орнына түсу үшін ата-аналар барынша араласуға тырысады.
Елімізде қандай?
Қазақстанда да «тікұшақ ата-аналар» құбылысы кең етек алып келеді, әсіресе қала тұрғындары мен жоғары білімді ата-аналар арасында. Баласын балабақшадан бастап үздік мектепке, кейін халықаралық ЖОО-ға түсіру үшін ата-аналар бар күшін салады. Білім және ғылым министрлігінің және тәуелсіз зерттеушілердің 2021–2023 жж. деректеріне сүйенсек, 52 пайыз ата-ана баласының оқу процесіне белсенді араласатынын мойындайды (күнделікті тексеру, мұғалімдерге жазу). 30 пайыз оқушы ата-анасының тарапынан қысым мен «мінсіз болуға» ұмтылуға итермелеу бар екенін айтқан. Ал 21 пайыз мұғалім ата-аналардың орынсыз араласуы сабақ беру процесіне кедергі келтіреді деп есептейді. Бұл құбылыс ауылға қарағанда Астана, Алматы сияқты ірі қалаларда 2 есе жиі кездеседі екен. «Неліктен бұл бізде жиілеп барады?» деген сауалға отандық мамандар, балабақша, мектеп, олимпиада, грантқа түсу – барлығы күрделі жүйеге айналғанын, Kundelik.kz, WhatsApp топтары арқылы баланың қадамына күнделікті араласу қалыпты жағдай екенін, «Балам үздік болуы керек» деген ата-аналар амбициясы артқанын, мектеп, олимпиада, шет тілдері – баланың емес, ата-ананың «жобасына» айналып кеткенін себеп қылады. Психолог Айгүл Смағұлова: «Ата-ананың баласына шамадан тыс бақылау жасауы, балаға жақсы ниетпен жасалса да, оның жеке тұлға ретінде дамуына кедергі келтіреді. Мұндай балалар үлкен өмірге дайын болмайды», – дейді.
Авторитар һәм либерал ата-аналар
1960 жылдары америкалық психолог Диана Баумринд ата-аналардың мінез-құлқына сүйене отырып, тәрбиелеудің үш негізгі стилін анықтады: беделді (authoritative), авторитарлы (authoritarian) және либерал (permissive). Әр стильдің бала психологиясына, мінез-құлқына және әлеуметтенуіне әсері әртүрлі. Беделді (авторитетті) ата-ана – тәртіп пен мейірімнің тепе-теңдігіне негізделген. Беделді ата-ана – балаға шектеулер мен ережелер белгілейді, бірақ оларды түсіндіреді, баланың пікірін тыңдайды, онымен диалог орнатады, жоғары бақылау орнатады, бірақ баланың өсуіне қарай дербестікке мүмкіндік береді. Баумриндтің зерттеуі бойынша, мұндай ата-ананың балалары көпшіл, бастамашыл, өзін-өзі бақылай алады, әлеуметтік бейімделген тұлға болып өседі. Ал авторитарлы (қатал, бұйрықшыл) ата-ана – талапты көп қояды, баладан мүлтіксіз бағынуды күтеді, шектеулер мен ережелерді талқыламайды, түсіндірмейді, баланың пікіріне құлақ аспайды, жылы қарым-қатынас орнату сирек кездеседі. Мұндай тәрбиемен өскен балалар тұйық, қорқақ немесе керісінше – агрессивті болады, өз сезімін білдіруде қиындық көреді, күйзеліске бейім, өз-өзіне сенімсіз болады, билеушіге бағынышты болуға икемді.
Либерал (рұқсатшыл) ата-ана – баламен жылы қарым-қатынас орнатады, бірақ нақты шектеулер қоймайды, бақылау аз, балаға еркіндік тым көп беріледі, көбіне шешімді бала қабылдайды, ата-ана бағыттаушы емес, тек бақылаушы болады. Мұндай баланың сөз тыңдамауы, өзін бақылау қиындығы байқалады, кейде шығармашылық қабілеті жоғары, бірақ қоғамдық тәртіпке бейімделуі әлсіз, қызба, эмоцияға ерік беретін тұлға болуы мүмкін, ішкі тәртіп әлсіз, талап төмен.
Түйін:
«Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» деп отбасылық тәрбиенің маңыздылығына бойлаған қазақтың дәстүрлі қоғамында баланы қамқорлықпен еркін өсіру басты қағида болған. «Балаңды бес жасқа дейін патшаңдай күт, бес жастан он бес жасқа дейін құлыңдай жұмса,
он бес жастан асқан соң досыңдай сырлас» деген де – қазақ. «Баланы жастан» деп те, «еркелеткен бала – есірік болады» дегенге де мән берген. Демек, қазақы тәрбиемен, баланың еркіндігін де шектемей әрі есіртіп те жібермей, осы екі аралықтың аражігін ашып, тең ұстаған бабалар жолы бізге үлгі болса, қанекей?!
Наурызбек САРША