Адамзат тарихында ақыл мен ақымақ ұғымдары – философиялық, этикалық және әлеуметтік тұрғыдан терең зерттелген. Ежелгі ойшылдардан бастап қазіргі заман ғалымдарына дейін бұл мәселеге тоқталмай кеткені кемде-кем. Десе де, ғалымдар кейінгі жылдары адамдардың IQ деңгейі өсуін тоқтатып қана қоймай, төмендей бастағанын айтып дабыл қағуда. Бұл – адамзаттың зияткерлік дамуына қатысты алаңдататын үрдіс. 2006 жылы жарық көрген «Идиократия» атты фантастикалық фильмде болашақта ақылды адамдардың азайып, ақымақтардың саны артып, қоғамның құлдырауға бет алғаны бейнеленген. Бұл сюжет ол кезде қиял сияқты көрінсе, қазір зерттеушілер дәл сондай сценарийдің жүзеге асу мүмкіндігін жоққа шығармай отыр.
Иә, бұдан 15-20 жыл бұрынғы зерттеулер де бұл тенденцияға ишара берген. Зерттеушілердің пайымдауынша, адамдардың рухани және интеллектуалдық қызығушылықтары тұрмыстық қажеттіліктермен – теледидар мен тоңазытқыш деңгейінде шектеліп қалған. Бүгінде жағдай одан әрі күрделенген: смартфон мен әлеуметтік желі өмірдің негізгі «мағынасына» айналып барады.
Флинн эффекті һәм «Кері Флинн эффектісі»
XX ғасырда ғалымдарды таңғалдырған ерекше құбылыс байқалды: адамның зияткерлік (интеллектуалдық) қабілеті жыл өткен сайын артып келе жатты. Бұл құбылыс «Флинн эффектісі» деп аталды. Атауы – Жаңа Зеландиялық философ әрі саясат-танушы Джеймс Флиннің есімімен байла-нысты. Ол IQ (интеллект коэффициенті) көрсеткіштерінің ұзақмерзімді өсу үрдісін алғаш байқаған және ғылыми түрде дәлелдеген зерттеуші еді. 1984 жылы ол бір ғасыр ішінде АҚШ азаматтарының IQ көрсеткіші 15 балға өскенін анықтады. Басқа елдерде де ұқсас өсім байқалды. Бұл әр жаңа ұрпақ алдыңғысынан ақылдырақ деген сенімнің дәлелі болды.
Флинн эффектісі – көптеген елде, әсіресе ХХ ғасырда, әр жаңа ұрпақтың алдыңғы ұрпаққа қарағанда IQ көрсеткіші орта есеппен 10-20 балға артып отырғанын білдіретін құбылыс. Бұл тенденция ақпараттық, әлеуметтік және білім беру жағдайының жақсаруы нәтижесінде орын алған деген тұжырым бар. IQ-дің арту себептеріне білім беру жүйесінің дамуы, қала өмірінің күрделенуі (жаңа дағдыларды қажет етуі), ақпарат құралдарының көбеюі, тамақтану мен медицина сапасының артуы жатты.
Зерттеушілер IQ-дің өсуі негізінен абстрактілі ойлау мен логикалық шешім қабылдау дағдыларының артуына байланысты деп есептейді. Бұрынғы ұрпақтар нақты тәжірибеге сүйенсе, жаңа буындар логикалық, теориялық мәселелерді шешуге бейімделе бастады.
XXI ғасырда бұл оң үрдіс тоқтап, IQ деңгейі керісінше төмендей бастағаны байқалды. Бұл құбылыс «Кері Флинн эффектісі» деп аталды. Мамандар IQ төмендеуінің ықтимал себептеріне экран алдындағы уақыттың көбеюі (смартфон, теледидар), кітап оқуға деген қызығушылықтың азаюы, танымдық белсенділіктің төмендеуі, тез әрі үстірт ақпарат тұтыну, білімі төмен отбасылардың бала санының артуын жатқызды.
Джеймс Флинн өмірінің соңында: «Қазіргі жастарда когнитивтік (ақыл-ой) дағдылар жақсы дамығанымен, тарихи, моральдық, философиялық ойлауға қызығушылық азайған. Бұл адамзаттың рухани жұтаңдануына әкелуі мүмкін» деп ой түйеді.
«Экран ақымақтары фабрикасы»
Иә, бүгінгі адамның ақпаратты тұтыну қабілеті артқанымен, оны талдау, терең түсіну және ұзақ ой жүгірту қабілеті әлсіреп барады. Егер біз кітап оқуға, терең білім мен сыни ойлауға қайта бет бұрмасақ, болашақта ақылды құрылғылардың ішінде өмір сүре-тін, бірақ олардың жұмысын түсінбейтін «ақылды машиналарға бағынышты ақымақтар қоғамына» айналуымыз мүмкін. Француз нейропсихологы Мишель Демурье өзінің «Экран ақымақтары фабрикасы» атты еңбегінде адамзаттың интеллектуалдық дағдарысқа бет алғанын дәлелдермен баяндайды. Оның айтуынша, 1999-2009 жылдар аралығында мектеп және университет жасындағы жастардың орташа IQ көрсеткіші 3,8 балға төмендеген. Бұл – жай ғана сандар емес, тұтас өркениет болашағына қауіп төндіретін дерек. Егер бұл құлдырау жалғаса берсе, 100 жылдан кейін орташа IQ деңгейі 62-ге дейін түсуі мүмкін. Ал 70-тен төмен IQ – ақыл-ой кемістігі бар деген медициналық шекара. Демурьенің айтуынша, мұндай көрсеткішке ие қоғам технология өркениетін сақтап қала алмайды. Себебі ол кезде қарапайым техниканы қолдану, басқару, жөндеу қабілеттері жоғала бастайды. Бұл жағдайды жасанды интеллект те толықтай құтқара алмайды: өйткені оны да ақылды адамдар жасап, басқаруға тиіс.
Америкалық зерттеуші Уильям Паундстоун «Head In The Cloud» атты еңбегінде: «Надандық біздің күнделікті шешімдерімізге әсер етеді. Қазіргі өркениет нақты білімді тексеру құралдарын жоғалтты», – дейді. Адамдар шамадан тыс көп ақпарат астында қалып, оны қабылдай алмайды. Сол себепті бәрін жеңілдетілген түрде – теледидардан немесе телефоннан көреді, бірақ шын мәнін түсінбейді. Бұл –басқаруға ең қолайлы қоғам. Флинн айтқандай: «Әдебиет оқу мен тарихты зерттеу – ХХ ғасырдың интел-лектуалдық мұрасын сақтап, оны мағыналы етуге көмектесетін жалғыз жол».
ЖИ миға әсер ете ме?
«ЖИ құралдары балаларымыздың ойлау қабілетін тежемей ме?». Жуырда Сенат депутаты Нұртөре Жүсіп Жасанды интеллект және цифрлық даму министрі Жаслан Мәдиевке осындай сұрақ қойды. Ал елордадағы «Әлеуметтік вектор: кәсібилік, құрмет, цифрлық болашақ» халықаралық форумында сенатор Нұртөре Жүсіп жасанды интеллект аясындағы өзгерістерге халықты алдын ала дайындау керек екенін айтты.
Бұған IT-маманы Тимур Бектұр өзінің әлеуметтік желідегі парақшасында былай деп жауап берді: «Әрине, министр шенеунік болған соң ресми түрде жауап береді ғой. Бейресми адам ретінде және ЖИ зерттеп жүрген маман ретінде менің жауабым мынау – Иә! Иә, ЖИ оқушылар мен студенттерді топас қылады. Егер, дұрыс қолдануды білмесе. Әлемдік деңгейде сөз сөйлеп жүрген мамандардың айтуынша, ЖИ катализатор рөлін атқарады. Бұл не деген сөз? Бұл – ЖИ топас, оқымайтын, жалқау, еріншек адамдарды одан сайын топас, жалқау, еріншек, сауатсыз қылады. Ал оқитын, ізденетін, қызығушылығы көп, білсем екен, көрсем екен, түсінсем екен деген оқушы мен студентті одан әрі үздік, озат, сұңғыла етеді. Асылында, ЖИ құралдары анау Маңғыстаудың Ақшымырау-Қызанында, сонау Алматының Кегені мен Нарынқолындағы адамдарға азуын айға білеген АҚШ-тың алпауыт университеттеріндегі әлемдік білімді беру үшін қажет. Тіл үйрену, зерттеу, ғылымға әуестену, ақпарат алу, сан алуан ақпарат көзімен жұмыс істеу үшін қажет. Ол сондықтан да енгізіліп жатыр. Енді балалар мен студенттер тапсырма орындаған кезде миларын қозғағысы келмесе, оны дұрыс қолдануды мұғалімдер тәптіштеп айтпаса, топас бала топастана береді.
«Тредс» деген әлеуметтік желі бар. Сол жерде мұғалімдердің барлығы «ТЖБ/БЖБ кезінде оқушылар смартфоннан қарап жазады, ештеңе істей алмаймыз» деп пұшайман боп отыр. Біздің білім беру жүйесінде оқымайтын баланы баға арқылы жазалау әдісі жоғалып кеткенге ұқсайды. Мәселе ЖИ-де емес, мәселе оқымайтын адам мен оқитын адамды бағалау, тиісінше шара қолдануда боп тұр. Ал оқымайтын топастарға бола оқитын балалардың бағын байлап, ЖИ үйретуді, қолдануды шектеуге болмайды.
Бұл – қиянат», – дейді маман.
Иә, жасанды интеллект – бүгінгі күннің басты құралының бірі. Бірақ осы заманауи технология біздің интеллектіміз бен ойлау қабілетімізге кері әсер етуі мүмкін екенін ғылыми зерттеулер айтарлықтай дәлелдеді. ЖИ-ді қолдану адамнан ойлау, есте сақтау, шешім қабылдау сынды когнитивтік процестерін әлсіретеді. Бұл құбылыс cognitive offloading (ақыл-ойды технологияға «тапсыру») деп аталады. Зерттеу деректеріне сәйкес, ЖИ құралдарын жиі қолданатындар мен пайдаланбайтындарды салыстырғанда басты ойлау дағдыларының төмендеуі анықталған. Мысалы, Германия, АҚШ, Пәкістан, Қытай зерттеуінде ЖИ-ге тәуелділік шешім қабылдау қабілетінің төмендеуіне 27,7% себеп болған. 2025 жылдың MIT зерттеуі ЖИ-мен жұмыс істейтіндердің ми белсенділігін өлшеген кезде қызықты деректер анықтаған. ЖИ-дің көмегімен эссе жазғандар 60% жылдамырақ болғанымен, олардың ми нейрондары арасындағы байланыс (brain connectivity) 32% төмендеген екен. Бұл ойлау тереңдігінің қысқарғанын, ақпаратты есте сақтаудың әлсірегенін білдіреді.
Не істеу керек?
Бұл сұраққа жауап бермес бұрын IQ неге төмендеп жатыр деген сауалдың басын ашып алайық. Ғалымдар IQ деңгейінің төмендеуін екі негізгі себеппен байланыстырады. Бірінші, интеллектуалдық теріс сұрыпталу – яғни, білімді, ойлы адамдардың бала саны аз, ал интеллектуалдық деңгейі төмен топтарда керісінше. Екінші, ақпараттық революция – технологияның дамуы адамды ақпаратқа тәуелді етіп, ойланбай тұтынуға дағдыландырады. Поляк ғалымы Токарский «ақымақтық» пен «ақылсыздықты» ажыратқан. Оның айтуынша, ақылсыздық – кездейсоқ, иррационал әрекет, ал ақымақтық – жүйелі, белсенді, бірақ мәнсіздікке толы әрекет. Бүгінгі қоғамда белсенді ақымақтық белең алуда. Ғалымдар бұл үрдісті тоқтату үшін білім беру жүйесін қайта қарау, сыни ойлауды дамыту, ақпаратты тұтыну емес, талдау мәдениетін қалыптастыру қажет екенін айтады. Әйтпесе, адамзаттың зияткерлік құлдырауы – тек ғылыми термин емес, болашақ шындығына айналуы мүмкін.
Түйін:
Жуырда екі түрлі ақпараттық өнім қатар шықты. Оның бірі – танымдық бағыттағы зерттеу болса, екіншісі – шоу-бизнес өкілдерінің сұхбаты. Нәтижесінде, танымдық бағыттағы өнімнің қаралымы шоу-бизнес өкілінің сұхбатынан әлдеқайда төмен болды. Бұл мәселе әлеуметтік желіде де талқыланды. Осыған қарап қазір жеңіл дүниелердің оқылымы мен қаралымы артып бара жатқанын, ал танымдық бағыттағы дүниелердің оқырмандары мен көрермендері бір шоғыр ғана екенін байқауға болады. Ғалымдар ғасырлар бойы адамның ақыл деңгейін зерттеп қана қоймай, адамның өз қабілетін қалай бағалайтынын, қандай жағдайда ақылды, ал қай кезде ақымақ шешім қабылдайтынын түрлі тәжірибелер арқылы анықтауға тырысты. Философ Жан Бодрийяр айтқандай, адамзат бүгінде «симулякрлар» – түпнұсқасы жоқ жалған бейнелер әлемінде өмір сүріп жатыр. Бұл – шынайы өмірдің орнына жалған идеалдар мен виртуалды иллюзияларды таңдау. Адамдар TikTok-тағы трендтерді, әлеуметтік желідегі көріністерді өмірдің мағынасы деп қабылдап, солардың соңынан еріп жүр. Бұл өз кезігінде ақыл деңгейінің төмендеуіне, сыни ойлау жүйесінің дамымауына өз әсерін тигізеді. Демек, ақылды қоғам боламыз десек, ақымақтыққа жол бастар себеп пен салдарлардан аулақ болғанымыз жөн.
Наурызбек САРША