Бүгінде Еуропа өзінің экономикалық қауіпсіздігі мен ұзақ мерзімді тұрақтылығын қайта қарастыруда. Энергетикалық тәуелсіздік, жабдықтау тізбегін әртараптандыру және көлік байланысы мәселелері геосаяси бөлшектену мен жаһандық «жасыл» өтудің әсерінен басты тақырыптардың біріне айналды. Осы тұста Орталық Азия аймақ ретінде барған сайын маңызды рөлге ие болуда. Аймақтың ең ірі экономикасы – Қазақстан осы үдерістердің қиылысында тұр. Ол Орталық Азияның жалпы ішкі өнімінің жартысынан астамын және Еуропалық одақпен сауданың 82 пайызын қамтамасыз етеді, деп жазады Ғабидолла Оспанқұлов.
Соңғы жылдары Еуропа мен Қазақстан арасындағы ынтымақтастық нақты жобалар мен инвестициялар арқылы тереңдей түсті. 2022 жылы қол қойылған жаңартылатын сутегі, маңызды шикізат және аккумуляторлар жөніндегі ЕО–Қазақстан меморандумы бетбұрысты кезең болды, ал 2023 жылы нақты мерзімдері мен міндеттемелері көрсетілген жол картасы қабылданды. Бұл келісімдер қазір Шығыс Қазақстан мен Қарағанды облыстарындағы литий және никель жобаларымен, сондай-ақ пилоттық қайта өңдеу бастамаларымен байланысты. Олар сондай-ақ ЕО-ның Global Gateway стратегиясымен үйлеседі. Осы стратегия аясында Брюссель Еуразиялық дәліз бойындағы инфрақұрылым мен таза энергия жобаларын қаржыландыруда. 2024 жылғы сәуірде Самарқандағы ЕО–Орталық Азия саммитінде Еуропалық комиссия төрайымы Урсула фон дер Ляйен көлік, шикізат, жаңартылатын энергия және цифрландыру салаларына 12 миллиард еуро бөлінетінін мәлімдеді.
Ірі энергетикалық жобалар ынтымақтастық ауқымын көрсетеді. Маңғыстауда немістің Svevind компаниясы басқаратын Hyrasia One жобасы жүзеге асырылуда. Бұл әлемдегі ең ірі сутегі жобаларының бірі болмақ: 40 ГВт жел және күн энергиясы және жылына екі миллион тонна «жасыл» сутегі өндірісі. Маңғыстаудағы сутегі кластерлері Каспий арқылы аммиак пен метанол экспортын да қамтамасыз ете алады. Францияның TotalEnergies компаниясы Жамбыл облысында қуаты 1 ГВт болатын 25 жылдық жел электр станциясын салып жатыр, ал Италияның Plenitude (Eni) компаниясы Ақтөбеде 100 МВт жел қуатын пайдалануда. Еуропа қайта құру және даму банкі Алматы мен Астанада жылу жүйелерін жаңарту, жарықтандыру тиімділігін арттыру және электр автобустар паркін кеңейту жобаларын қаржыландырып отыр.
Маңызды шикізат саласы серіктестіктің тағы бір тірегі. Қазақстан Еуропалық одақ тізіміндегі 34 маңызды шикізаттың 21 түрін өндіреді. Елде мыс, литий, никель, кобальт және сирек жер элементтерінің мол қоры бар. Мысалы, Қазақстан әлемдік авиация өнеркәсібіне, соның ішінде Airbus компаниясына жеткізілетін титанның 21 пайызын өндіреді.
ЕО–Қазақстан жол картасы тек шикізат өндіруден тыс, өңдеу және қайта өңдеу бағытында бірлескен кәсіпорындарға мүмкіндік берді. Мысалы, Cove Capital жобасы сирек жер металдарын терең өңдеуді – кен өндіруден бастап жоғары технологиялық компоненттер өндіруге дейін – дамытуда. Қазақстан енді тек шикізат көзі емес, Еуропаның өнеркәсіптік экожүйесінің бір бөлігіне айналуда.
Көлік пен логистика – ынтымақтастықтың тағы бір маңызды саласы. Еуропа Қазақстанды Транскаспий халықаралық көлік дәлізінің (Орта дәліз) негізгі буыны ретінде қарастырады. Бұл дәліз Қытайды Еуропамен Каспий, Оңтүстік Кавказ және Қара теңіз арқылы байланыстырады. 2024 жылы ЕО, Қазақстан, Әзербайжан және Грузия порттарды жаңғырту, жаңа паромдар алу және логистиканы цифрландыру бойынша келісімге келді. Қазақстан Ақтау мен Құрық порттарын кеңейтуге және Бейнеу–Ақтау темір жол желісін ұзартуға қаржы бөлді. Еуропалық Alstom және Stadler компаниялары Астанада локомотивтер мен жолаушылар вагондарын шығарады. Тасымал инфрақұрылымын қолдау үшін шамамен 1,47 млрд еуро көлемінде меморандумдар жасалды. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бұл бағыттың маңыздылығын атап өтті: соңғы он жылда Қазақстан арқылы өтетін бес халықаралық теміржол дәлізіне 35 млрд доллар инвестиция салынған. Болашақта 5000 км жаңа жол салынып, 11 000 км жол жөнделмек.
Осы салалық жобалардың негізінде Қазақстанның батыстық корпоративтік және құқықтық стандарттарға біртіндеп жақындауы жатыр. Елде ESG қағидаттары, due diligence рәсімдері және корпоративтік басқару үлгілері енгізілуде. Бұл инвесторлар үшін шығынды азайтып, болжамды инвестициялық орта қалыптастырады. 2005 жылдан бері Еуропадан тартылған инвестиция көлемі 200 миллиард доллардан асты, оның 12,5 миллиарды – 2023 жылдың үлесі. Бұл реформалар Қазақстанды тек Еуропа үшін ғана емес, АҚШ үшін де тартымды етеді.
Әрине, қиындықтар да бар. Қазақстанның батысындағы сутегі өндірісі судың көп мөлшерін қажет етеді, ал көлік тиімділігі көршілермен тарифтер мен ережелерді үйлестіруге тәуелді. Инженерлердің еуропалық білімін ел ішінде қолдану – ұзақмерзімді табыстылықтың маңызды шарты.
Соған қарамастан, Қазақстан мен Еуропа ынтымақтастығының бағыты айқын. Бұл саяси ұран емес, нақты инженерлік жобалар жиынтығына айналуда. Ақтау, Жамбыл, Ақтөбе, Алматы және Астанада еуропалық технологиялар энергия станциялары, жел электр парктері, зауыттар және логистикалық хабтар түрінде көрініс табуда. Еуропа үшін бұл – энергия қауіпсіздігі мен тұрақтылық, ал Қазақстан үшін – болашақ экономикасына интеграциялану мүмкіндігі.
Бұл екі тарап үшін де Еуразияның экономикалық тепе-теңдігін қайта қарау кезеңі. Еуропа шығыс бағытында сенімді әріптес іздесе, Қазақстан өзін Еуропамен тығыз байланысқан прагматикалық серіктес ретінде көрсетуде. Орталық Азия жаһандық инвестицияларға ашылып жатқан тұста, Еуропа осы өңірде өз рөлін нығайту мүмкіндігіне ие болып отыр.