Жуырда «Роза Бағланова атындағы «Қазақконцерт» мемлекеттік академиялық ұйымы «Халық қазынасы» бірлестігінің» ұйымдастыруымен қазақ әнін әлемдік дейгейде насихаттап, жүздеген шәкірт тәрбиелеген айбоз әнші, Қазақстанның Еңбек ері Қайрат Байбосыновтың 75 жылдық мерейтойына арналған концерт өтті.
Биылғы жылды «Дәстүрлі өнердің асығы алшысынан түскен жыл» десе де артық емес. Президент Қасым-Жомарт Кемелұлының ән өнерінің дүлдүлі Қайрат Байбосыновқа Қазақстанның «Еңбек ері» атағын беруі бір халықтың жанын тербеген, танымын кеңейткен, тал бесіктен жер бесікке дейін өмірінің өзегіндей ән өнеріне һәм дәстүрлі музыкамызға деген құрметі еді. Қайрат Байбосынов десе, салқар даланың сан ғасырлық әуезі еске түседі. Ол салған әнді тыңдай отырып, ғасырлар керуеніне қайта бір үңіліп, ұланғайыр даланы ән қанатымен шарлайсыз. «Қазақ даласы ән салып тұрғандай сезіледі» деген сөзді естіген сайын көз алдымызға домбырасын бебеулетіп, қоңыр дауысымен тұтас дүниені тербеген әнші келеді.
Қазақта «Қыз Жібек» секілді классикалық киноны көргендер, ондағы ерекше дауысты жазбай таниды. Сондағы ерекше дауыс иесі әлі жиырмаға толмаған Қайрат Байбосынов екенін көпшілік білсе керек. Сол бір қазақ руханиятының ұжданына айналған алтын шоғыр – әр саланың майталмандары түсірген көркемфильмді көргеннен бері де жарты ғасырдан артық уақыт өтті. Содан бері қазақ ән өнері Байбосынов әлемімен қауышып, ол орындаған бірегей әнді естуді өзіне бақыт санайтын тұтас буындар өсіп-жетілді. Оның әнінен рахат күй кешіп, ол салған әнмен жұбанатын естияр жұрттың саны мол.
Бір емес бірнеше ұрпақты сұлу даусына сүйсіндірген бірегей дарын иесіне арналған кешке қазақ даласының түпкір-түпкірінен жүзден аса әнші қатысты. Сержан Мұсайын «Ырғақтыға» басты, Нұржан Жанпейісов «Қоңыр қазды» қалықтатты, Дәуренбек Әркенов «Дәурен-айды» жалындатты, Ербол Айтбаев «Жиырма бесті» күркіретті, Қайрат Кәкімов «Көкайдайды» шарықтатты, Сәуле Жанпейісова «Ақ жайықты» шалқытып, Ардақ Исатаева «Баян ауылды» түрлентіп, Толғанбай Сенбаев «Сұржекейді» желдіртіп, Еркін Шүкіман «Ләйләмді» шырқап, Клара Төленбаева «Сандуғашты» сайратып, Ерлан Рысқали «Дудар-айды» еркелетіп, Рамазан Стамғазиев «Алты басарды» әуелеткен тарихи кеште Майра Ілиясова он алты қызбен шығып «Майраның әнін» толқытып, Қарақат Әбілдина қырық қызбен шығып жетіген сүйемелінде халық әні «Секіртпені» сызылтып, Зәуре Жәкешова жиырма қызбен шығып халық әндерінен поппури орындап, Айгүл Иманбаеваның AI театрі қойылым көрсетті.
Әйгілі әншілердің дауысы көкті тілгілеген кеште Мемлекет және қоғам қайраткері Дүйсен Қасейінов: «Бір әннің бағын ашқан әнші де үлкен құрметке лайық. Ал Қайрекең жүздеген әнді асқан шеберлікпен орындап, өнерсүйер қауымның аңсарына айналдырды, тыңдарман талғамын тәрбиеледі! Осы күні өзінің сара жолын салған, өз мектебін қалыптастырып, ұлағатты ұстаз атанған Қайрат Байбосыновты – «киелі өнердің ардагері, есті әннің кемеңгері» десек қандай жарасады» деп толғады профессор.
Байбосынов әлемін зерттеп, зерделеп жүрген ғылыми орта, музыкатанушылар жетерлік. Әншінің шәкірт болғанын мақтан етер өнерпаздардың да қатары мол. Бағлан өнердің бағына туған жасампаз тұлғаның өз мектебі қалыптасты.
«Оған ешкімде жоқ үн берген тәңір оған әдемі түр берген. Ілкімді түйсік, икемді саусақ, кең тыныстан шыққан әнінен самалы жұпар дала келеді көз алдыңызға. Самал екпіндеп желге ұласып, жусанды тербейді. Жусан иісі қолқаңды қауып, жансарайыңды ашпақ. Егіледі, екіленеді, сезіміңді қытықтайды. Есіріп, құтыратын кезі және бар. Қысқасы, Қайрат-шебер!
Әндегі биік ноталардың талабы түсінікті, әдетте сырт көзге дәстүрлі әншінің қуаты, дауысының пашы, сол биік ноталарда бой көрсетпек. Көбіне төменгі регистрдегі дыбыстар «жол-жөнекейлік» рөлге ие. Ал Қайрат орындаған әнде бұл жайт қалпын бұзған деуге болады. Үн қуатының төменгі регистрде кемуі заңды құбылыс. Ілуде шалу әншінің әншісі болмаса, әдетте төменгі регистр біраз өнерпаздың «абыройын төгіп» кететіні болады. Осы бір заңдылыққа ерегіскендей Қайрат үнінің бояуы әлгі сындарлы тұста тіпті қаныға түседі. Үн көлемі толығып қана қоймай, қоюы маңызданып, тыңдаушының қыбын қандыра, қобыздай күңіренеді», деген еді әнші Бекболат Тілеуханов ұстазы туралы «Алаштың айбозы» атты мақаласында. Әншінің шеберлігі мен ән айтудағы өзгеге ұқсамас ерекшелігі туралы бұдан артық айту қиын. Қайрат Байбосынов кешегі Ақан мен Біржанның көзі секілді, қандай ән айтса да, өзіне ғана тән асқақтық пен биіктік менмұндалап тұрады.
«Қайрат ағаның жас кезінен бастап әндері үн таспаға түсе бастаған. Салған әнінің көбіне жаңаша аспаптық сүйемел жасаған. Әннің шумақтарының арасына ән табиғатына, аспаптық музыкаға, яғни домбыраға тән қайырма еңгізуі де әнші аға әкелген жаңалықтың бірі. Оны Ілия Жақановтың «Толағайы» мен Біржан салдың «Ақсеркеш» сынды әндерді орындауынан байқаймыз. Біржан салдың «Айбозым» әнін шырқарда шертпесі қаншалықты көркем болса, халық әні «Ағаш аяқ» пен Үкілі Ыбырайдың «Жиырма бес» әніне жасаған кіріспесін «Қайраттың төкпесі» деп айтса да жарасады. Әнге домбырашылық шеберлігі ажар беріп, характерін ашты.
Музыканттың жас күнінде, жігіт ағасы болған шағында, егде тартқанында салған әнінде айтарлықтай өзгешеліктер бар. Әнші үнемі ізденіс үстінде болған. Қазірдің өзінде көңілінің толқыны тулап, шабыттанып отырғанда «мына әнді осылай айту керек екен» деп шешім қабылдап отырады. «Сыр сандық» кітабын жазу барысында бір-біріне ұқсап тұратын, совет дәуіріндегі композиторлардың ырғағы бір (3/4 вальс ырғағына құрылған) жүздеген әнді әуенін шатастырмай айтып отырғанда музыкалық жадына қайран қалғаным бар», деп толғаған еді күйші, өнертанушы Қайрат Айтбаев.
«Алаштан ән оздырған» тұлғаның кешінде қазақ даласының төрт бұрышынан дәстүрлі өнердің кілең саңлақтары жиналды. Арқа төсі әнмен тербеліп, әуенмен тебіреніп, бір жасап қалды. Ұлттық өнердің ұлы мұхиты – ән өнері Байбосыновтай әншісі, соңына ерген ондаған шәкірті барда, арнасын тарылтпайтынына, кемерінен асып-төгіліп, тасып-толқып болашаққа озатынына куә болып қайттық. Есті ән айтылған мұндай кештерді есірік әуенге пейілді заманда жиірек тыңдап тұру жүрекке емдей сезіледі.
Елді еміренткен кеш соңы ерекше символикалық бағыт алды. Ән өнеріне өлшеусіз үлес қосқан Қайрат Әукенұлы бөркін, сақинасы мен белдігін ізбасарларына тарту етіп, немере шәкірті Дияс Мұратханның домбырасына үкі тағып батасын берді. Концерт соңында жетпіс бес әнші сахнаға шығып Үкілі Ыбырайдың гәккуін шырқады. Үш мың адамдық залдағы концерт үш сағатқа созылса да, бірде-бір тыңдарман залдан шығып кетпеді.
Біріншіден, бұл, қадірлі көрерменнің киелі өнерге деген ерен құрметі десек, екіншіден ән өнері ардагері, ұстаз Қайрат Байбосыновтың еккен жемісінің қаулап өскенінің белгісі дер едік.
Н.САРША