Талантты өнерпаз тынбай ізденсе, атының өзі брендке айналады – Айгүл Қосанова

Атын естігенде-ақ шығармашылығы бірден есіңе түсетін таланттар болады. Олардың атағын тізбелемей-ақ кім екенін білесің. Дәстүрлі әнші, Маңғыстау әндерінің насихатшысы, күміс көмей, жез таңдай өнерпаз, Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясының профессоры, ұстаз, Қазақстанның халық әртісі Айгүл Қосанова – сондай танымал тұлғалардың бірі. Біз ел таныған әншімен оның өнердегі жолы, ізденістері, ұлттық өнерімізді дамыту жолында еткен еңбектері жайында әңгімелескен едік.

– Ән айтуды қай кезден баста­дыңыз? Сіз өскен ортада өнерді бағалау қалай еді? Ел ішіндегі, сондай-ақ қа­заққа белгілі қандай өнерпаздарды тың­дап өстіңіз?

– Мен туып-өскен орта – 362 әулиелі, қасиетті Маңғыстау өлкесі. Ол өлкеде қазақ өнерінде өшпес із қалдырған бес жүйрік – Абыл Тілеуұлы, Нұрым Шыршығұлұлы, Ақтан Керейұлы, Қашаған Күржіманұлы, Аралбай Оңғарбекұлы секілді күйші, ақын-жыраулар, «Адайдың жеті қайқысы» атанып кеткен Өскінбай, Жылгелді, Әділ, Досат, Тастемір, Шолтаман секілді әнші-ком­позиторлар өткен. Олардың әндері ха­лық арасына кең тараған, біраз туын­дылары ел арасындағы өнерпаздар арқылы осы заманға жеткен, кейбірінің әндерін А.Затаевич нотаға түсіріп, «Қазақ халқының 1000 әні» (Орынбор, 1925) атты жинағына енгізген.
Сол сияқты, Маңғыстауда бұлардан өзге небір таңды таңға ұрып жыр­лаған жыраулар, даусы алты қырдан асқан әншілер, домбыраны сөйлеткен дүлдүл күйшілер өткен. Осындай өнер мерейін асырған өлкеде туып, соның ауасын жұтып, суын ішіп, жасынан өнердің сырына қа­ны­ғып өскен баланың ән-күйге, терме-жыр­ға әуес болып өсуі заңды деп ойлаймын. Сон­дықтан мен өскен жер – ұлттық музыканың қайнары деп айтсам артық болмас.
Сондай ортаның тәлімін алып өскен­дер­дің арасында әнші, күйші болуды ар­ман­дамайтын адамның өзі аз болатын шы­ғар. Мен де соның бірімін.
Кішкентай кезімнен өнерге құмар бо­лып, ән айтып өстім. Төңірегімде ән сал­майтын адамның өзі аз еді, әнге қызығуыма анамның, апа-жеңгелерімнің көп әсері болды. Олар той-томалақта, отырыстарда ән шырқайтын, соларға қосылып мен де ай­татынмын. Сөйтіп, жастайымнан халық­тық өнердің дәмін таттым. Өсе келе әлгі қайқылардың әндерін Ізбасар Шыртанов, Күріш Тасболатов ағаларымнан тыңдап, ойға сіңірдім. Солардың тәлімі арқылы ба­ба­ларымыздан қалған мұраның тұнығы­нан қанып іштім. Рухия Батыршиева, Роза Айдарбаева апаларымнан күй үйрендім, ән үйрендім. 
Сосын, бала кезде радио мен теледи­дардан көріп, тыңдаған қазақтың белгілі әншілерінің бәріне де ұқсағымыз келетін. Соның ішінде Қазақстанның халық әртісі, қазақтың ерке қызы – Мақпал Жүнісова апа­мызға еліктеп ән салатынбыз. 
Ең алғаш көптің алдына шығып өнер көрсеткенім – Наурыз мерекесінде еді. Сол кез­де ауылда үлкен сахна құрылып, сонда Мақ­пал апаның репертуарындағы әннің бірін айтып, өнердегі тұсауым кесілген еді.
Өмірімді өнер жолына арнауға бел бай­лағандықтан кәсіби білім алу жолына тү­сіп, Жетібайдағы балалар музыкалық мек­­тебінде, Ақтаудағы өнер мектебінде тәлім алдым, Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық мемлекеттік консерваториясының халық әндері класын, соңынан консер­ваторияның аспирантурасын бітірдім. 
Еңбек жолыма келсек, алғашқы қада­мым­ды Сүйінбай атындағы Алматы облыс­тық филармониясында әнші болып бас­тадым. Сосын Қазақстан Республикасы Пре­зидент оркестрінде жеке әнші болып қызмет еттім. Одан кейін төрт жылдай уа­қыт Жүсіпбек Елебеков атындағы эстрада-цирк колледжінде оқытушы болып істеп, 2000 жылдан бері Құрманғазы атындағы Қазақ Ұлттық консерваториясының Халық әндері кафедрасында Батыс Қазақстан ән­шілік мектебі, Маңғыстау әндері бойын­ша ұстаздық етіп келемін.

– Сіз кәсіби әншісіз. Әншілік өне­ріңіз­бен халыққа танылдыңыз. Қазір ұстаздық қызметтесіз. Ән салуға жа­рал­ған адамның оқу орнында ұстаздық етуі уақытын алып, жеке шығарма­шы­лығына кедергі келтірмей ме?

– 21 жасымнан бері ұстаздық қыз­мет­темін. Шәкірт тәрбиелеп келе жатқаныма отыз жылдай уақыт болды. Әнші бола жү­ріп ұстаздық жасаудың қиындығы да, қы­зығы да мол.
Әрине, әншіге таза шығармашылық бағытта еңбек етудің жөні бөлек, бірақ ұстаздық ете жүріп те әншілікті өз дең­гейінде алып жүруге болады, оған адам­ның қабілеті мен төзімі, тынымсыз ізденісі қа­жет. Мен сол үддеден шықтым деп ой­лаймын. Қазірге дейінгі өмірімнің көп бө­лігі ұстаздыққа арналса да, жұрт мені ең алдымен әнші ретінде таниды.
Әнші болып, тек ән айтып, өз шығарма­шылығын дамытып жүре берудің артық­шылығы бар шығар, десе де, әнші халқының өнеріне жанашыр болса, өз білгенін, тә­жірибесін өзгелерге үйретсе, бабалардан жеткен асыл қазынаны кейінгі жас­тар­дың бойына сіңіруге еңбек етсе, оның пайдасы мол. Сондықтан мен өзім­нің ұстаздық қызметіме ризамын. Қаншама шәкірттер тәрбиеледім, соларға ән үйреттім, олар бізден алған тәлімді әрі қарай тереңдетіп, мықты әнші болып жатыр. Талантты шәкірттерімді көргенде соларға арнаған уақытымыздың жемісін беріп жатқанына қуанып, көңіліміз өседі, халқымның өнерін өркендетуге үлес қосқаныма марқаямын.

– Домбырамен қатар  эстрадамен де ән саласыз. Бұл өзіңізді өзге мә­нерде сынап көру ме, әлде қазіргі дәстүрлі ба­ғыттағы әндерді тың­дай бермейтін көпшіліктің тала­бымен санасу ма?

– Әнші, мүмкіндігінше, өз қабі­ле­тін түрлі жанрда сынап көргені дұрыс. Менің эстрадалық жанрда ән айтуым, біріншіден, өзімді сынап көру болса, екін­шіден, қазіргі заман талабына жауап беру, тыңдарманның сұранысына сай әндерді де орындау. 
Жалпы, ұлттық дәстүрлі өнер өкіл­дері эстрадалық жанрда ән салса, оған халықтық музыканың бояуын қосып, өзгеше түрлендіру әкелетіні анық деп ой­лаймын.

– Қазақ өнеріндегі Батыс ән мектебі стиліндегі ән-күйлер ырғағының тез­дігімен ерекшеленеді. Содан болар, өт­кен ғасырдың 90-жылдарында ұлт­тық негізге сүйене дамыған қазақ эстрадасында батыс әндері мен күйлері, термелері кең тарады. Кейінгі кез­де ол үрдіс сиреп кеткендей ме, бұ­ған не айтасыз?

– Иә, қазақ өнерінің Батыс өлкесінің ән-күйлері эстрадада жүрген өнер­паз­дар­дың орындауында түрленіп, жаңа бағытта дамыды. Ол да бір жұрттың назарын аудар­ған, көптің көңілінен шыққан ізденіс бол­ды. Дегенмен Батыс мектебінің әндері әлі де сұраныста деп айта аламын. 
Жалпы, қазақтың дәстүрлі өнеріндегі бес әншілік мектебінің әрқайсысы өзінің ыр­ғағы, әуені, мазмұны жағынан ерекше­леніп тұратын, бір-бірін толықтырып тұра­тын ғажайып өнер. Ал өзім насихаттап жүрген Батыс әндері жайлы айтатын бол­сам, ол бүгінге дейін тыңдармандарына рух, жігер беретін өнер болып танылып келді, бо­ла­шақта да со­лай бола береді деп сенем.
Өткен ғасырдың 90-жыл­дарында Құр­манғазы­ның, Қазанғаптың, еліміздің Батыс өлке­лерінен шыққан өзге де ұлы тұлға­лар­дың күйлері жаңаша әрлеумен орындалып, маң­ғыстаулық Сүгір жыраудың «Ауылға Сүгір келді деп» дейтін термесі, Сыр бойы­нан шыққан Нұртуған ақынның «Кәнеки, тілім, сөйлеші» термесі, т.б. халық компо­зитор­ларының туындылары эстрадалық сти­льде шырқалып, жаңа бір бағытта жар­қырап көрінді. Ондай ізденістер қазір де бар.
Бізде опера болсын, балет болсын, дра­ма театрлары болсын – қай қайсысы да ал­ғаш пайда болып, қалыптаса бастағанда репертуарын халықтық шығармалардан бастаған ғой, жаңа дәуірде жолын бастаған қазақ эстрадасында да сол құбылыс жүз берді. Ол заманауи жанрды халыққа жа­қын­дата түсті деп санаймын.
Ал бүгінде эстрадада түрлі бағыттар пайда болып, сол бағыттардың өз әншілері, өз тыңдармандары қалыптасты. Сонымен бірге қазір де қазақы нақышта ән салатын, ұлттық өнердің тұнығынан нәр алған эстрада әншілері көп.

– Жасыратыны жоқ, бір кезде әйгілі әнші-педагог Ғарифолла Құр­ман­ғалиевтің класынан даусы өткір, ырғағы тез болып келетін көптеген әнші шықты. Сіз де сол мектептің өкі­лісіз. Бірақ кейінгі кезде дәстүрлі ән мек­тебінен шыққан жас әншілер ара­сынан сіз секілді биік дауысты аз кез­дестіреміз. Эстрада әншілерінің ара­сында дауысын шыңдап, арнайы ма­ман­дарға дауыс қойдыратындары аз. Дауысы төмен, қабілеті орташа адам­дар сахнаға шығып кете берсе өнерге обал емес пе?
– Қазақ ән өнерінің алыптарының бірі Ғарифолла Құрманғалиев атамыз кезінде атағы шартарапқа жайылған әнші болды, көп шәкірт тәрбиеледі. Батыс ән мектебінің атын шығарып, атағын аспандатты. Оның ырғақ жиілігі жоғары стильмен ән шыр­қай­тын өткір дауысы қайталанбас құбылыс бо­лып қалды. Мен ол кісінің көзін көріп, өзі­нен сабақ алмасам да ұстазым деп санай­мын. Өйткені ол Батыс ән мектебін жоғары кәсіби деңгейге көтерді, өзінен кейінгі­лер­дің бәріне бірегей ғажап үлгі болды.
Ғарифолла атамыздың мәнерімен ән салатын жастар қазір де бар, тек өкі­ніштісі, соларды жұртқа көрсетуге мүм­кіндігіміз аз болып тұр. Бұрын Ұлттық ар­на­да, біз енді шығып келе жатқанда дәс­түр­лі өнерді – халықтық ән-күйлерді наси­хат­тайтын бағдарламалар болатын, қазір ха­лықтың өнерді насихаттайтын ондай бағ­дарламалар болмағандықтан ел дәстүрлі өнер­де қандай талантты жастар шығып жат­қанын біле бермейді. Біз ұлттық дәстүр­лі ән-күйлерді оқытатын өнер ордасында сабақ беріп жүрген соң шәкірттеріміздің ара­сында қандай талантты жастардың ба­рын білеміз, бірақ олардың өнерін көр­сету­ге теледидарда, радиода мүмкіндік тым аз бол­ғандықтан, жұртқа таныта алмай жа­тырмыз. Әрине, еліміздің әр өңірінде халық ән-күйлеріне, жыр-термелеріне арналған кон­курстар өтіп жатыр, бірақ оның бәрі белгілі бір кезеңде тез өтіп кететіндіктен, оған біздің шә­кірттеріміздің бәрі бірдей қатыса ал­майды. Оның үстіне ондай ән дода­лары жеткілікті насихат­талмаған­дықтан жұрт баяғы әншілер секілді дауысы кең, дәстүрлі әндерді нәшіне кел­тіре орындайтын жастар аз деп ой­лай­тыны анық. Сосын әртүрлі ән мектептерінің өкілдеріне арналған ән сайыстары бөлек-бөлек өтеді, яғни Арқа әндері конкурсына Арқа мектебінің әншілері, Батыс әндері конкурсына батыстық мәнердегі әншілер қатысады. Бұл, меніңше, алуан түрлі қазақ ән өнерінің шектелуіне әкелетін сияқты. Негізінде, әншілерге арналған конкурстар мектептерге бөлінбей, Батыс әншісі Арқада өтіп жатқан конкурсқа, Арқа әншісі Батыс өлкесінде өтіп жатқан конкурсқа қатысып, олар­дың бағасы белгілі бір мектептің өкілі бол­ғанына қарай емес, ән орындау шебер­лі­гіне байланысты берілсе дұрыс болар еді.
Біздің оқу үрдісінде шәкірттерге қа­зақ­­тың барлық ән мектебін қамту жол­ға қойылған. Сондықтан олар қазақ өне­ріндегі барлық ән мектептерінің мә­нерін игеріп шығады.
Ал эстрададағы әншілерге келсек, кім­нің қалай ән салып жатқанын, қайсысының дауы­сы қалай екенін, шеберлігінің қандай еке­нін біз айтпай-ақ елдің өзі біледі деп ой­лаймын. Көп болған соң ішінде аласы да, құ­ласы да болады. Оған ерекше назар ауда­рып, ананың пәлендей дауысы жоқ болса да жылтыңдап жиі көрінеді, мынаның әні жеңіл болса да көп тыңдалады деп уайым шегудің қажеті жоқ. Бәрін уақыт саралайды. Күндердің күнінде мықтылары сараланып елдің есінде қалады да, әлсіздері өзінен-өзі ұмыт болады.
Өнерді шоуға айналдырып жіберудің ке­рек жері де, қажетсіз жері де бар. Шоу ар­қылы жұрттың назарын өзіне бұруға бо­лар, бірақ ол таланттарды танытуға, қа­зақ елінде қазақтың төл өнерін баса на­си­хаттауға мән берілмесе пайдасы аз болуы мүмкін. 
Технологияның дамыған заманында барлық ел өзгенің ықыласын өзіне тартуға құлшынып жатыр, насихатты да күш­ті жасайды. Бұл жағдайда біз де қарап отыр­мауымыз керек. Біздегі домбыраның, домбырашылардың насихаты күшті бол­ғандықтан шығар, қазір шетелде домбыра үйре­ніп, күй тартып жүргендер, қазақша ән салып жатқандар жиі көрініп жатыр. Де­мек, таланттарымызды жарқыратып көр­сете білсек, біз де әлем елдерінің ара­сы­нан өз тыңдармандарымызды таба ала­мыз.

– Маңғыстау әндері сіздің орын­дауыңызда бүкіл қазаққа кең таралды дей аламыз.  Сол әндердің қазіргі кез­дегі насихаты қай деңгейде?

– Маңғыстау – қазақтың батыс өл­ке­сіне жататын аумақ болғанымен, батыс музыка мәдениетінде өзіндік ерекшелікке ие. Әуен-сазында, ән салу мәнерінде, күй тар­ту стилінде өз ерекшелігі, жолы, тарихы бар.
1991 жылы Құрманғазы атындағы Қа­зақ Ұлттық консерваториясына оқуға түсер ке­зімде таза Маңғыстау әндерімен келген болатынмын. Сол кезден бастап Маңғыстау ән­дері осы ортаға келе бастады десем, мақ­танғандық болмас деп ойлаймын. Қай нәр­сені әйтеуір түбінде біреу бастайды ғой, ме­нің тағдырыма Маңғыстау әндерін жал­пы қазаққа таныту ісі жазылған сияқты.
Қазір Маңғыстау әндері танылып, құла­шын кеңге жайып келе жатыр. Өйткені бүгін­де Маңғыстау әндерін зерттеп жүрген Ақылб­ек Өтешов секілді азаматтар бар, ол әндерді өз репертуарына қосып жатқан ән­шілер де аз емес. Маңғыстау әндерінің зерт­теушілері бізге ел арасынан табылған ән­дерді тауып, мәтіндерін толықтырып жі­беріп жатыр, біз сол әндерді шәкірт­терімізге үйретіп, бұл мектептің ән қор­жынын молайтып жатырмыз.

– Сізге «Қазақстанның халық әртісі» атағы талантыңыз толысқан шағыңызда берілді, ел де сондай дәрежеге лайық деп қуанып жатыр.

Атақ мәселесі туралы да айта кетсеңіз, елімізде өнерпаздардың талантын, еңбегін бағалау қалай деп ойлайсыз? Ел ішінде ананың еңбегі ба­ғаланбай қал­­ды, мына­ның таланты лайық­ты баға­сын ал­май қалды де­ген сияқты әңгімелер көп айтылады ғой!

– Кім болса да өз саласы­ның жоғары деңгейлі маманы болуға ұмтылуы табиғи жағдай ғой. «Генерал болуды армандамай­тын солдат – солдат емес» деген тәмсіл мәні сол болса керек.

«Қазақстанның халық әртісі» атану – мен үшін үлкен мәртебе, абырой. Бұл – менің өнеріме халқымыздың бағасы деп бі­лем. Оған жай қуанып қоймай, үлкен ризашылығымды білдіремін. Ол марапат маған бұрынғыдан да үлкен жауапкершілік артты деп ұғамын. Өнеріңді, еңбегіңді хал­қың мен мемлекетің жоғары дәрежеде ба­ғаласа, одан артық қандай бақыт бар!
Атақ деген біреуге ерте, біреуге кеш бұйы­ратын несібе. Дегенмен халық таны­ған өнерпаз мемлекет тарапынан дер кезінде бағаланғаны жақсы. Әркімнің маңдайына жазылған әртүрлі тағдыр бар, біреу ерте бастап кеш танылып жатады, біреулер бірден жарқырай көрініп, тез көзге түсіп, елдің ілтипатына, халықтың ыстық ықыласына бөленеді. Кей-кейде лайықты таланттардың бағаланбай, өз ба­ғасын ала алмай жататын жайттар да бо­лады. Солай да болса, атақ, сыйлық дегендер өнер адамдары үшін қажетті нәрсенің бірі болғанымен, атақсыз-ақ халқының жүре­гінде қалған тұлғалар аз емес. Біздің ұлы күйшілеріміз, ұлы әнші-композитор­лары­мыз атақсыз-ақ даңқты емес пе? Мәселен, Құрманғазының күйші деген атағына же­тетін қандай марапат бар? Ақан сері, Бір­жан сал десек оның кім екенін бәрі бірден біледі, қандай атағы бар, ешкім сұрап жатпайды. Сондықтан әр талантты өнерпаз тынбай ізденіп, өнерін өрлете түссе, оның атының өзі брендке айналады.
Ұлттың ұлылығы өнерінен ерекше таны­лып тұрады. Қазақ музыкасын әлемнің ешбір елінің музыкасымен шатастырмай­сың. Қазақтың әні мен күйі, жыры мен термесі – бүкіл ұлтты тәрбиелеген құдіретті өнер. Онда ерекше саз да, бөлекше сөз де бар, даналық та, тарих та сонда. Сол үшін қазақ баласы өз ұрпағын кішкене кезінен ұлтының музыкасымен тәрбиелесе, ол рухы таза, жаны нұрлы болып өседі. 
Құдайға шүкір, қазір кеңестік кездегі­дей ұлттық өнерге қырын қараушылық жоқ. Тыңдаймын деген адамға ән мен күй интернет жүйесінде толып тұр. Бір кезде тәуір домбыра табу қиын болса, қазір дом­быра, қобыз жасайтын шеберхана көп, өз тал­ғамыңа сай келетін музыка аспабын арнайы тапсырыспен жасатып алудың түк қиындығы жоқ. 
Бүгінгі жастардың ішінде ұлттық дәс­түрлі музыкаға қызығатын жастар қаулап өсіп келеді. Иығына домбырасын іліп алып, музыкалық мектептерден, үйірмелерден топ-топ болып шығып келе жатқан немесе соған бара жатқан оқушы ұл-қыздарды көр­сем қатты қуанам. Олар біздің болаша­ғымыз ғой. Олардың бәрі музыкант болып кетпесе де, өнерді түсінетін, өз ұлтының музыкасын жанымен қабылдайтын азамат­тар болып жетіледі. Бұл – қазақ өнерінің өлмейтінінің, болашаққа да ұрпақпен бірге жете беретінінің дәлелі.
– Әңгімеңізге рахмет! 

Сұхбаттасқан –
Ахмет ӨМІРЗАҚ