Телефон бір кезде байланыс құралы ғана еді, бүгінде ол сананы шырмап, уақытты ұрлайтын «көрінбес кісенге» айналды. Ересектер жұмыс пен демалыстың арасын ажырата алмай, экранға телмірсе, балалар шынайы өмір мен жасанды әлемді ажырата алмайтындай күйге жетті.
Бұл жерде мәселе телефонда емес, оған деген қарым-қатынасымызда болып тұр. Смартфондар өмірімізге өте жылдам енгендіктен біз тіпті оның күнделікті өмірімізге, болашағымызға қалай әсер ететініне ой жүгіртпедік те. Құрылғының қандай функциясы өмірімізді жеңілдететінін, қайсысы кері әсер ететінін сараптап жатпадық. Бәрін шайнамай жұта бердік. Нәтижесінде, ол өміріміздің ажырамас бөлігіне айналды. Таңымыз телефонмен атып, күніміз сонымен батады. Ұйқыдан оянған сәттен қолымызға ұстап, келген хат-хабарларды оқып, одан әлеужеліні бір шарлап, дүниедегі бар-жоқты түгендеп барып дастарқанға отырамыз. Үстел басында да байғұсқа тыныштық бермейміз. Оны ашпасақ, бірдеңеден құр қалғандай алақ-жұлақ ететініміз ше? Жұмыста да күні бойы онымен алысамыз. Барлық жерде телефонға телмірген жұрт. Бар шаруамыз сол арқылы шешіледі. Ал смартфонды үйде ұмытсаң денеңнің бір мүшесін тастап кеткендей сезінесің.
– Номофобия дегеніміз – телефонсыз қалудан қорқу. Психоанализ бойынша телефон адам үшін маңызды объект. Бала кезінде адам анасынан жылулық пен қауіпсіздік іздесе, ересек кезде сол сенімді телефоннан табады. Телефон қолында болмаса, ол өзін жалғыз, тастанды, ешкімге керек емес сезінуі мүмкін. Бұл – бала кезден қалған жалғыздық қорқынышының қайта оралуы. Адамның көп уақыты телефонға кететіндіктен ішкі жан дүниесі босап, өз сезімдерін қабылдамайды. Сол себепті номофобия адамды мазасыз, ашуланшақ қылады, шынайы қарым-қатынастан алыстатады, – дейді психоанализ бағытындағы психолог Бибігүл Тойшыбекова.
Халықтың 80 пайызы ұйықтағанда ғана телефоннан ажырайды
«Көңілің қайда болса, өмірің сонда» деп осындайда айтылса керек. Уақытымызды, көңілімізді, жүрегіміз бен жан дүниемізді жаулап алған смартфонның зияны туралы арнайы зерттеулер жасалып, кітаптар жарық көре бастады. Жақында сондай кітаптардың бірі қолымызға түсті. Авторы – Йель университетінің түлегі, журналист, жазушы Кэтрин Прайс. Атауы – How to Break Up with Your Phone: The 30-Day Plan to Take Back Your Life (орыс тіліне аударғанда «Оторвись от телефона») кітабы. Телефонға деген тәуелділіктен 30 күнде құтылудың әдістерін ұсынған Кэтрин журналистік зерттеу жүргізіп, соңында оны кітап қылып шығарады. Автордың зерттеуі бойынша, әрбір америкалық 1 тәулікте смартфонына 47 рет қарайды екен. Ал 18 бен 24 жас аралығындағыларда бұл көрсеткіш 82-ге тең.
Америкалықтар күніне орташа есеппен 4 сағатын смартфонға «жұмсайды». Бұл шамамен 1 аптаның – 28, бір айдың – 112 сағаты. Ал 80 пайызға жуық халық ұйқыдан тұрғаннан кейін 30 минут ішінде телефонын тексереді екен. Түн ішінде телефон қарайтындар барлық тұтынушылардың 75 пайызын құрайды. Халықтың 80 пайыздан астамы телефоннан тек ұйықтағанда ғана ажырайтынын айтқан. Зерттеуге қатысқандардың 5-10 пайызы «Смартфонсыз өмірлерін елестете алмайтынын» жеткізген.
Автор өзінің де телефонға тәуелді екенін сезініп, одан арылудың жолдарын іздей бастайды. Түрлі кітаптар мен мақалаларды оқи отырып, бұл тәуелділікті жоюдың жолы тек тосқауыл қою мен жазалаудан тұратынын байқайды. Кэтрин мұны медициналық жолмен емделетін ауруды халықтық жолмен емдеу секілді екенін түсінеді. Осылайша, жеке өзі тәжірибе жасап көреді. Ең алдымен күйеуі екеуі интернетке қосылатын құрылғылардың бәрін (смартфон, гаджет, компьютер) 1 тәулікке өшіреді. Алғашқы сағаттарда ерлі-зайыптылар маңызды қоңырауды жіберіп алатындай елеңдеп отырады. Алайда бұл тәуелділіктің белгісі екенін саналы түрде түсініп, соңына дейін шыдайды. Бір күн смартфонсыз жүрудің соншалықты қорқы-нышты емес екенін білгендіктен олар бұл тәжірибені жиі қайталай бастайды. Смарт-фонсыз уақыттың жай өтетінін байқайды. Оның орнына табиғат аясында серуендеп, кітап оқып, бір-бірімен көп сөйлеседі. Тіпті, өздеріне сенім пайда болып, денсау-лықтарының жақсарғанын сезеді. Өздері жоғалтып алған асыл дүниесін қайта тапқандай болады. Бұл әдемі әсердің ұзақтығын сақтау үшін олар телефонды өздері «басқаруы» керек деген қорытындыға келеді.
Кэтрин осы идеяны қолдайтын еріктілерді іздей бастайды. Әлемнің 6 елінен, Американың 15 штатынан 21-73 аралығындағы 150 адам қосылады. Жиналғандардың мамандықтары да әртүрлі еді. Олардың арасында мұғалім, жазушы, маркетолог, программист, аналитик, инвестор, редактор, компания жетекшілері, дизайнер, зергер, аспаз болады.
Кэтрин қатысушыларға өзінің зерттеуіне негізделген лекциялар дайындап, бейсаналы әдеттер, таңдау жасау, ұмытшақтық, химиялық емес тәуелділік, нейропластика, психология, әлеуметтану бойынша тапсырмалар береді. Кері байланыста қатысушылардың кеңестері бойынша сабақтар толықтырылады. Осылайша, автор телефонға тәуелділіктің кең тарағанын, адамдар телефоннан ажырағанда уайымға салынатынын түсінеді. Бірақ соңында телефонсыз өткен уақыт өмір сүру сапасын әлдеқайда арттыратынына көз жеткізеді. Нәтижесінде, журналист телефонға тәуелділікті азайтатын 30 тәсілді анықтайды. Кітап дүние жүзіне кең тарап, бестселлер атанады.
Жалпы, депрессияның себебін зерттеген ғалымдардың көбісі адамдардың бір-бірімен араласқысы келмейтінін айтады. Әлеуметтік қарым-қатынасты экранға алмастырған адамдардың психологиялық жағдайы жайында iGen кітабының авторы Джин Твенге: «Адамзат қазір соңғы ондаған жылдағы ең күрделі жан саулығы дағдарысының шегінде тұр деу – асыра сілтеу емес», – деп тұжырым жасайды. Ұрпақтар арасындағы айырмашылықтарды 25 жыл бойы зерттеп келе жатқан Твенгенің пайымдауынша, тарихта мұндай түбегейлі өзгерістер мұншалықты тез қарқынмен болмаған. «Жастар арасында байқалып отырған психикалық күйзелістердің басым бөлігі телефонды шамадан тыс пайдаланудың салдарынан» деп тұжырымдайды ғалым.
– Смартфонға тәуелділіктен құтылу үшін психоанализ тұрғысынан бастысы – телефонды шектеу емес, оның артындағы сезімді түсіну. Смартфон адамға жалғыз еместігін көрсетіп, қауіпсіздік сезімін сыйлайды. Яғни, адамның психологиясын әлсіретеді, жалғыздық қорқынышын күшейтіп, шынайы сезімдермен байланысын әлсіретеді. Ал шын мәнінде ол – ішкі жалғыздықтан қашу. Одан құтылу үшін адамдармен көбірек сөйлесу, сезіміңді ашық айту маңызды. Бос уақытта сүйікті ісіңмен шұғылдану, спортпен айналысу да көп көмектеседі. Ең бастысы, өз қорқынышыңды мойындап, қабылдау, – дейді психолог Бибігүл Тойшыбекова.
Жер шары халқының 48 пайызы телефонға тәуелді
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы да әлемде балалар мен жасөспірімдердің телефонға тәуелділігі соңғы жылдары 7 пайыздан 11 пайызға дейін өскенін айтып дабыл қағып отыр. 5-18 жас аралығындағы балалардың 80 пайызы күн сайын кемінде 2 сағат бойы ұялы телефонды қолданады. Ұйымның зерттеуіне сүйенсек, проблемалық мінез-құлық ұлдарға (9 пайыз) қарағанда, қыздарда (13 пайыз) көбірек көрінеді екен. Жасөспірімдердің 36 пайызы әлеуметтік желілер арқылы достарымен үнемі байланыста болуға тырысады, бұл да ұлдарға қарағанда қыздар арасында жоғары екен. Жасөспірімдердің 34 пайызы онлайн ойындарды күнделікті ойнаса, 22 пайызы кем дегенде төрт сағат ойнайды. Ұйым сондай-ақ дүниеге келіп жатқан әрбір екінші баланың цифрлық аутизмге шалдығып отырғанын алға тартады. Ата-аналар тарапынан «Баламның атын атап, шақырсам қарамайды» деген шағымды жиі естіп жатамыз. Міне, цифрлық аутизмнің алғашқы белгісі осы. Сонымен қатар бүгінде көру қабілеті нашарлаған балалар саны көбейіп отыр. Оның бірінші себебіне тұқым қуалаушылық, екіншісіне смартфонды көп қарауды жатқызуға болады. Телефонға алданып өзімен-өзі отырған бала қазір сізге ыңғайлы болғанымен болашақта ойлау қабілеті баяулап, есте сақтауы, көруі нашарлап, зейіні тұрақсызданып, әсіресе жаңа ортаға бейімделуі қиын болады.
Әлем бойынша статистикаға сүйенсек, Жер шары халқының 48 пайызы телефонға тәуелді екен. Жас ерекшеліктері бойынша Z ұрпағы күніне 6 сағат 37 минут, ал миллениалдар – 5 сағат 57 минут телефон пайдаланатын көрінеді. 13-18 жас аралығындағы жасөспірімдердің 50 пайызы өздерін телефонға тәуелді санайды. Бір өкініштісі, тәуелділер арасында физикалық және психологиялық мәселелер жиі кездескен.
2020 жылы Оңтүстік Корея ғалымдары оқушыларға зерттеу жүргізген. Мамандар 7-16 жас аралығындағы балаларға күніне 4-8 сағат телефон қарауға мүмкіндік берген. Бір ғана шарты – балалар гаджетті 20-30 см қашықтықта көруге тиіс. Осы тәжірибе барысында көптеген баланың көзі қылилана бастаған. Балалардың көзі 2 ай бойы гаджет ұстамаған кезде ғана өз орнына келіп, жазылған. Ғалымдар экраннан бөлінетін электромагниттік сәулелер адамның көзіне көп зиян екенін дәлелдеген. Бұдан бөлек, баланың көзі ауырса, бірден офтальмологқа қарату керек дейді мамандар. Себебі гаджет қылилықтан басқа бірталай көз ауруына ұшыратады екен.
Жақында Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы жыл сайын 5 млн бала смартфонның кесірінен көз жұматынын мәлімдеді. Олардың басым бөлігі телефон ойынына құмартқандар. Тағы бір дерек. Weill Cornell Medicine жүргізген төрт жылдық зерттеуге 4 300 бала қатысады. Нәтижесінде, смартфонға тәуелділік белгілері бар балаларда суицидтік ойлар мен психикалық мәселелердің деңгейі басқа балаларға қарағанда 2-3 есе жоғары екені анықталған. Ғалымдардың айтуынша, басты қауіп – экран алдында өткізген уақыттың ұзақтығында емес, смартфонды қалай қолданғанында. Мамандар телефонға тәуелділік есірткі мен психотропты заттардан да қауіпті екенін ескертіп отыр.
2022 жылы алғашқы тоқсанына зерттеу жүргізген Kaspersky компаниясы Қазақстанда балалар арасында ең көп қолданылатын қосымша YouTube екенін жариялады. Одан бөлек WhatsApp және TikTok желілері көш бастап тұр.
2023 жылғы зерттеулер бойынша Қазақстанда 6 жастан 17 жасқа дейінгі балалардың 70 пайызы ұялы телефонды күнделікті қолданады. 10-12 жастағы балалардың 50 пайыздан астамы ұялы телефонды 3 сағаттан көп қолданады. Бұл көрсеткіш жасөспірімдер арасында әлеуметтік желілер мен онлайн ойындарға деген қызығушылықтың артқанын көрсетеді. Мұндай қызығушылықтың салдары да оңай болмай тұр. Елімізде жыл сайын 3 мың бала жүйке жүйесі дертіне шалдығады екен.
Дофамин тұзағы
Кейінгі жылдары скроллинг термині кең тарала бастады. Бұл смартфон, планшет немесе компьютерде ақпаратты шексіз жоғары-төмен жылжытып көру әрекеті. Әсіресе, әлеуметтік желілерде «шексіз скроллинг» алгоритм арқылы жаңа контентті үздіксіз шығара береді. Бұл адамды ұзақ уақыт экранға «байлап» қояды. Әр видеоны көрген сайын мида домафин бөлінеді. Ал негізінде ол гормон нақты бір істі аяқтап, нәтижеге жеткенде бөлінуі керек. Бұл – сапалы дофамин. Ал скроллингте гормон тоқтаусыз бөлініп, адамды дел-сал қылып, шаршатып жібереді. Сонымен қатар short видеоны көрген адамның миы қысқа уақыт ішінде мыңдаған бейне, сурет, мәтін қабылдайды. Бұл – жүйке жүйесіне өте үлкен салмақ. Қарапайым өмірде адам қуанады, өкінеді, жылайды, шаттанады. Мұның бәрі – табиғи процесс. Ал 1 минутта көрген бірнеше видеода адам осы сезімдердің бәрін бір сәтте «бастан кешуге» мәжбүр. Осыдан келіп адамның ұзақ уақыт бір іске көңіл бөлуі қиындайды. «Клиптік» ойлау жүйесі қалыптасады. Яғни, ақпаратты үстірт қабылдап, терең талдау жасай алмайды. Ғалымдар мұны attention residue effect деп атайды, яғни бір тапсырмадан екіншісіне ауысқанда ой толық шоғырланбай қалады.
Скроллингтің адамның жадына да кері әсері көп. Ми көп ақпаратты сақтай алмайды, сондықтан маңызды деректер есте қалмайды. Ал ұзақмерзімді жадқа көшу қиындайды. Нәтижесінде, есте сақтау қабілеті мен оқу тиімділігі төмендейді. Бұған қосымша ұйқы бұзылады. Түнгі скроллинг мелатонин бөлінуін тежейді, содан келіп ұйықтау қиындайды. Ұзақ уақыт әлеуметтік желіде отыру өзін-өзі төмен бағалау, мазасыздық, депрессия қаупін арттырады. Ал ең бастысы, алтын уақыттың ұрлануы. Адам сағаттап телефон ұстап отырғанын өзі де байқамай қалады.
P.S:
Смартфон өміріміздің ажырамас бөлігіне айналды. Ол білім алуға, жұмыс істеуге, байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Алайда қолымыздағы бұл шағын құрылғы уақытты ғана емес, назарымызды, көңілімізді, тіпті болашағымызды басқаруға дейін жетті. Смартфон бізге қызмет ететін құралға айналуы тиіс. Біз оның құлына айналмасақ болғаны...