Еліміздің бас қаласы, әлемнің жас қаласы Астана туралы осыған дейін талай еңбек жарық көрді. Осынау ғажайып өлкенің әлі де толып жатқан тылсым сырлары тарихқа құмар оқырмандарға қашан да қызық. Сарыарқа төсінде, Есіл мен Нұра арасында орналасқан шаһардың ғасырлар мен мыңжылдықтарға тамырланған жұмбаққа толы тарихын ғалым Жамбыл Артықбаев «Қараөткел құпиялары» атты тарихи-танымдық кітабында баяндайды. Биыл жарық көрген еңбекті қолымызға алып, қызықты тарихи деректерді қарап шықтық. Өлке мен қала тарихын зерттеу, деректерді талдау барысын түсіну үшін әрі оқырманға да берері мол болар деген оймен ғалымның өзіне хабарласып, әңгімелескен болатынбыз.
– Астананың орнында бұрын Қараөткел деген қала болғанын тарихтан білеміз. Қараөткел атауының шығу төркіні мен тарихи мәні қандай?
– Астананың бұрынғы атауын бәрі Ақмола дейді. Дұрыс емес, біздің астанамыздың бұрынғы замандағы атауы – Қараөткел. Есіл өзенінен көктемде су тасыған уақытта өту қиын, бірақ су деңгейі түсе келе Қараөткелден басқа Күйгенжар, Тасөткел (Қараменді батыр ауылы тұсында), Айыр өткелде (Шаншар тұсында) ел жазда ары-бері көшіп-қонғанда пайдаланатын, сауда жасайтын керуендер тоқтайтын қоныс-жайға ыңғайлы өткелдер болған. Қазақ тілінен хабары жоқ өлкетанушылар «қара» деген сөзді теріс қабылдап, жол тосатын қарақшылары бар өткел деп түсіндірген. Ол түгілі Қызылжардан шығып Қараөткел арқылы Нұра мен Сарысуды бойлап Түркістан асатын «Хан жолын» орыстілді өлкетанушылар «Қанды жол» деп түсінген. Шын мәнінде, «қара» деген сөз үлкен, көп, маңызды деген мағынада қолданылады.
Қаланың ескі бөлігіне тамаша көрік беріп тұрған құрылыстардың бірі – диірменші Моисеевтің үйі. Өкінішке қарай, өлкетануға және қала құрылысына арналған әдебиетте бұл үйдің тарихы, оның алғашқы иесі туралы мәлімет аз. Қазір тарихшылар отаршылдық кезеңде қалыптасқан сүрлеумен жүріп, осы ғимаратты Кеңес өкіметінің орнауымен тығыз байланысты деп сипаттайды.
Біздің қолымыздағы деректер Қараөткелдің диірменшілердің қаласы болғанын айғақтайды. Диірменшілердің көп болуына не себеп? Біздің ойымызша ең басты себеп – Ақмоланың көшпелі тайпалардың қажетін өтеп тұрған ең көрнекті қала екенінде. Сонау Шу мен Сарысу бойында қыстайтын қазақ баласы қысы-жазы ұнды осы Қараөткелден алған.
– Қараөткелдің көпестердің қаласы болғаны рас па?
– Қараөткел – әуел бастан үлкен сауданың басы қосылған жер. Есіл өзеніне саудагерлер мен елшілік-дипломатиялық миссиялар өтетін, маңайында айлап тоқтап сауда жасайтын керуен сарайлары мен тұрақты қоныс-жайы болған жер. Орта ғасырларда Түркістан мен Сібір хандығы арасында жүрген сауда қарым-қатынастарында Қараөткелдің аты аталады. Тек қана Сібір емес, батысқа қарай Еділ бойына шығатын сауда жолдары да Қараөткелде бір-бірімен тоғысады. Сонау 1830 жылдардың басында Ақмола салынбай тұрып, Есіл бойына барлау жұмысын жасаған орыс командирлері Қараөткелде сауда керуендерінің айлап жатып сауда жасайтынын сипаттаған. Округ ашылуына байланысты сыртқы елдермен сауда азайды, оның орнына ішкі сауда одан ары дамыды.
Қараөткелде қоныстанған алғашқы саудагерлер туралы, оның ішінде аса белсенді болған Сібір татарлары екені бізге дейінгі зерттеушілер де жазып кеткен. Қараөткелге алғашқылардың бірі болып қоныстанған Ноғаевтар әулетінен шыққан көпестердің бекініс қабырғасына жақын, Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы мен Бурабай Сейітовтің тұтас ағаштан қиып салған үйі ХХ ғасырдың басына дейін сақталды.
1867-1868 жылдары «Уақытша Ережелер» енгізілгеннен кейін сауда ерекше қарқын алды. Ақмола бұл кезде уездік орталыққа айналып, қала мәртебесін алды, халқының саны 1869 жылы 5 172 адамға жетті. Ақмоланың қала мәртебесін алуына байланысты көпестер он жылға алым-салықтан босатылды. Осыған байланысты Сібір мен Оралдан, Орталық Азия мен Шығыс Түркістаннан көпестер ағылып келе бастады. 1863 жылы қалада тұрақты ресейлік – 51 адам, шетелдік 340 адам тіркелді. Ақмоланың барлық саудагерлерінің саны уақытша келгендерді қосқанда 1 236 адамға жеткен.
Ақмола қазақ малының арқасында байыды. 1905 жылы Ақмола жәрмеңкесінде 1 450 000 рубльдің саудасы жасалса, 1910 жылы бұл көрсеткіш 1 716 000 рубльге жеткен.
ХХ ғасырдың басында К.Шахов түсірген суреттердің бірінен екіқабатты сәнді, еңселі құрылысты көреміз. Астыңғы қабаты кірпіштен, үсті ағаштан салынған өте сәнді үйдің бұрыштары мұнара тәрізді көтерілген. Шатыры көтеріңкі, орта тұсынан жоғары өрлеп ерекше сатыланған, терезе жақтаулары мен шатырдың етегі бай ою-өрнектермен безендірілген. Бұл үй Керуен сарай алаңын (қазіргі Астана қаласы әкімдігінің маңы) мешіт көшесінен бөліп тұр, қазіргі көшелер ретінде қарасақ, Абай мен Бейбітшіліктің қиылысы. Қазақстан Үкіметі Ақмолаға көшіп келген уақытта осы үйдің орнына Парламент ғимараты салынды. К.Шахов таспалаған үйдің иесі Ақмоланың атақты көпесі Ғалиасқар Халфиннің үйі болатын.
Қазақ арасында «біз саудаға бейім халық емеспіз» деген ұғым қалыптасқан. Бұл – ешқандай тарихи негізі жоқ бос әңгіме. Қазақтың өзінің ішкі саудасы, айырбасы болғаны ешкімге жасырын емес, мал жеке меншікте болғандықтан әр адам жеке басының мүлік-дүниесіне иелік жасағандықтан сауда мен айырбастың болуы заңды. Ал қазақтан шыққан ірі саудагерлердің ерте заманда болғанына дәлел ретінде Қараөткелдегі алғашқы кәмпит-тоқаш өнімдерін шығаратын фабрика иесі Қосшығұлов әулетін айтамыз. ХІХ ғасырдың ортасында қаланың қарапайым жатақтарының ортасынан көтерілген Баймұхамбет (Байкөп) Қосшығұлов заманында ірі саудагерге айналды, онымен де тоқталған жоқ, өндіріс орындарын аша бастады, оқимын деген жастарға қамқорлық көрсетті. Қараөткелге алғашқы америкалық автомобильді айдап келген де осы Байкөптің үлкен ұлы – Құрманғали Қосшығұлов.
Ақмола тек көпестердің қаласы емес. Көптеген архив дерегі ХІХ ғасырдың соңына қарай қалада өндірістің пайда бола бастағанын көрсетеді. Осыған дейін тек шетел (Ресей, Бұхар, Қытай) тауарларына бағынышты Ақмола саудагерлері мен алыпсатарларының ішінен Қосшығұловтар сияқты кәмпит-тоқаш фабрикасын салып іске қосқан кәсіпкерлер шықты. Патша заманында Қараөткелде дүкен ұстаған, қала басқармасына басшылық жасаған Кубрин әулеті туралы да ел арасында әңгіме-аңыз аз емес. Осы жылдары «Андриан Кубрин и сыновья» меншік иелері 21 000 пұт сыра өндіріп, Ақмола облысы бойынша алдыңғы орынды иеленді.
– Енді қала тарихынан табиғатқа ауыссақ. «Тоғанастың 92 көлі» деп Есіл мен Нұра арасындағы көлдерді айтамыз. Расында, 92 көл бар ма?
– «Тоғанастың 92 көлі» – Есіл мен Нұра арасындағы көлдер. Яғни, бұл көлдер екі өзеннің ортасында орналасқан біздің Астана қаласының көлдері десек қателеспейміз. Бүгінде қала біз атаған екі өзеннен нәр алып отыр.
Есіл мен Нұраның арасы – толған кішігірім көлдер мен көлшіктер. Су тасыған уақытта олардың бәрі де арнасынан аса өзен суымен толып алады да жазғы жайлауға көшкен елге қызметін жасай береді. Бірақ Нұра қалаға жақындай бере күрт оңтүстікке бұрылып, жолда Қорғалжын қопасынан өтіп, Теңіз көліне барып құяды. Негізінен, Нұра суының арқасында оның оң жағалауы да, сол жағалауы да көлдер жүйесіне толы. Ақмола мен Сабындыкөл арасындағы үлкен кеңістік ұсақ көлдерге, өзеншелер мен өзектерге толы шалғынды өңір қазақтың ауыз әңгімелерінде «Тоғанастың 92 көлі» аталатыны осы себептен.
Мен 92 көлді түгел атап бере алмаймын, тек олардың ішіндегі ірілеріне ғана тоқталып өтейік. Қазақ астанасының мөлтек аудандарының ішінде қалған Үлкен және кіші Талдыкөлден бастаймыз. Бошан көлінің түйткілді мәселелері астаналықтардың бәріне белгілі. Майбалық көлі жағасында аэропорт орналасқан. Мәлі көл, одан басқа да тарихи жылнамаларда аталатын көлдер қаншама?! Жалаңашкөл Нұра мен Есілді қосатын Мұқыр өзенінен батысқа қарай 8 шақырым жерде. Жағасында Бекбау моласы бар. Жалаңашкөлге Қос қопа жалғасқан, бұл жан-жағын қамыс басқан терең сай көктемде Нұра суымен толады. Жазды күні су орнында ми батпақ қана көрінеді, арасы көк шалғын. Қос қопадан бес шақырым жерде Бұрташ көлі жатыр. Ол да қамыс басқан тұщы көлдердің бірі.
Сабындыкөлге қарай жердің құнары арта түседі. Бұл жерде ертеден қазақ егіншілігі дамығаны белгілі. Сабынды көл екеу: Үлкен және кіші (Қозылы) деп аталады, бір-біріне жақын орналасқан. Осы көлден солтүстікке қарай орналасқан тұщы көлдердің бірі – Шөптікөл. Одан әрі бір-біріне жалғасып Жалтырша көл, Шұбыртпалы көл, Қараегін көл, Сарыкөл, Ұзынкөл, Кішкене көл сияқты толып жатқан көлдерді көреміз. Құм көл – Кішкене көлден 5 шақырым. Бұлардың бәрі қазір де бар, бірақ кейбіреулерінің атауы өзгерген.
Теңіз көліне қарай су ащылана береді. Ащы құм көл, Байбота сор, Саумал көл – ащы көлдер. Осы сорлардың ортасында Жұмай және Шұңқыр көл сияқты тұщы көлдер бар. Жұмай ақсақалдың айтуынша, ертеде ащы көл көп болған. Ата-бабаларымыз арықпен ащы суды сыртқа шығарып, тұздан арылтып отырған. Елдің арасындағы көнекөз қариялар осы сияқты ескілікті әңгімелерді айтқанда сенер-сенбесіңізді білмей, таңғалып отырасың. Ғылыми негізін тексере келсең, дұрыс болып шығады. Қазіргі гидролог мамандар қазақтың тәжірибесін ескермейді, не арық жүргізе алмайды, не бөген сала алмайды, талай өзен мен көлді көз алдымызда құртып жүр. Ертеде маңайындағы қалың елге нәпақа болған Жұмай көлі бүгінде әбден саязданып, батпақтанып кеткенін көрдік. Қоқиқаздардың мекеніне айналған.
Теңізге таяу орналасқан Жосалы көл, Қоржын көл, Тілекей, Асан қожа, Көбек, т.б. Олармен қатар ірі өзектер Сопы қара суы, Ақ Тайлақтың қара суын көл деп атауға келеді. Жар көл, Қоскөл, Ұзын көл, Тоғанас, Батпақ көл сияқты көлдер Қара егінге дейін созылады, маңдайы аздаған төбелері бар тегіс дала, осы жерлер ертеде қазақ егіншілігінің дамыған алқаптары болған.
Өткен жылы Қорғалжын ауданын аралаған уақытта 20 жыл бойы қорықта бас маман болып істеген бір орыстың қазірге дейін көлдердің жағасында сақталған терең арықтар мен шығыр орындарының не екенін түсіне алмай басы қатып жүргенін көрдім. Бұл бұрынғы біздің ата-бабаларымыздың күрделі ирригациялық құрылыстарынан қалған ескерткіш десем сенбейді. Оның ойынша, қазақ мың жыл бойы малдың артында жүрген ел. Кеңес өкіметі осыны миларына құйып тастаған. Орыс түгілі, осы жерде жүрген қазақтың өзі сенбейді, сенер еді ол байғұс «Бұл не?» деп тіпті ойланбайды да.
Біздің «Тоғанастың 92 көліне» қатысты ең басты дерегіміз, олардың егіншілікке қатыстылығы. Бұл дәстүр кем дегенде орта ғасырлардың төріне дейін барады, мүмкін одан да ары. Қазақтың ескі әңгімесіне қарағанда, Есіл мен Нұраның арасындағы көлдер бұрын ноғайлылардың егін жайы екен-мыс, олар егінді суаратын болған деседі.
Екі өзеннің аралығындағы көлдердің көп екеніне дау жоқ, бірақ олардың не себептен «92» атанғанын дөп басып айту қиын. Мүмкін Шыңғыс хан жаулап алғанға дейін Ұлы далада үстемдік құрған көшпелі тайпалар бірлестігі – «тоқсан екі баулы қыпшақпен» байланысты ма екен? Кейін бұл саяси құрылым «тоқсан екі баулы өзбек» болып қайта құрылды да, XV ғасырдың басында біржолата өзбек және қазақ болып бөлініп кетті. Олардан сәл ертерек осы құрамдағы маңғыт та оқшауланып, Ноғай Ордасының негізін құрады. Қалай болғанда да «Тоғанастың тоқсан екі көлі» қыпшақ дәуірімен байланысты сияқты. Бұл жерде Тоғанас сөзі атау тұлғада қолданылып тұр ма, әлде басқа бір мағынаcы бар ма, оны ғалымдар айыра жатар.
– Ерте заманның ескерткіштерінің бірі – Бұзоқ қалашығы. Ол туралы тарихи деректер аз секілді. Ғалымдарымыздың мұқият зерттеуіне не кедергі?
– Бұзоқ қалашығы туралы ғылымға алғаш хабар берген өлкетанушы Л.Семенов оның әрқайсысы жеке-жеке қоршалған үш алаңқайдан тұратынын жазады. Өкінішке қарай, кеңес дәуірінде бұл қалашық орнында зерттеу жұмыстары жүргізілмеді. Қайта тың игерушілер қазақ даласына қаптаған уақытта олардың тракторларының шынжыр табанында қалды. Ескерткіш әбден тоз-тозы шыққандықтан бүгінде ол жерден тарихи айғақтарды алып шығудың өзі қиын.
Бұзоқ қалашығы туралы айтқанда академик Әлкей Марғұлан есімі ойға оралады. Әлекең Есіл бойындағы Ормамбет, Өркөшегі, Көрпеш бұлақ сияқты ортағасырлық қалашықтарды тізе келе Бұзоқ атын да атайды. Осыған дейін тек «Бұзоқты көлі жағасындағы қалашық» атанып келген ортағасырлық ескерткіш енді Бұзоқ қаласы атанды. Қала орнында 1999 жылдан бастап бірнеше жыл қазба жұмыстарын жүргізген, шын мәнінде қалашықты елге танытқан қазақтың атақты ғалымы Кемал Ақышев ағамыз оны оғыз-қыпшақ дәуірінде салынған көсемдердің әкімшілік-саяси ордасы есебінде бағалады. Ағамыздың қазба жұмыстарының кейбір нәтижелеріне қарап, қалашықтың салынған уақыты VII-Х ғасырлар болуы мүмкін деген жорамалы есімізде.
Бұзоқ қалашығының мұқият зерттелуі белгілі дәрежеде орта ғасырлар дәуіріне қалам тартып жүрген азаматтарға үлгі болмақ. Тарихи деректер аз сақталған Сарыарқаның орта ғасырлардағы әр ескерткішіне ыждағатпен қарау керек, олардың саны да көп емес және әрқайсысының атқарған үлкен қызметі бар.
– Есілдің бойындағы «Ормамбет тамының» сыры мәлім бе?
– Әртүрлі дәуірлердің ауыртпашылығын көтеріп, ғайыптан аман қалған ескерткіштердің біразы Есілдің Қараөткелден жоғары және төменгі ағысында кездеседі. Олардың ішінде Көрпеш бұлақ, Ор, Ормамбет, Аққайрақты, Үкір, т.б. туралы ертедегі саяхатшылар мен кен іздеушілер бірсыпыра мәлімет қалдырған.
Есілдің бойымен төмен келе жатқан жолаушы Ормамбет қалашығына Атбасардан өткеннен кейін жолығады. Жергілікті өлкетанушы Клара Әмірқызы қазір Жабай атанып жүрген өзеннің бұрынғы аты Атбасар екенін бірнеше рет жазған еді. Атбасардан Есілді бойлай Қимаға қарай баратын тас жолмен жүрсеңіз, алдымен Самар, онан кейін Сергеев селолары кездеседі. Осы екі ауылдың ортасында, Есілдің оң жағалауына салған бұл қалашықтың қорғанының ауданы 200 шаршы метрдей болар. Ормамбет қалашығының қазір ұзындығы мен енін анықтаудың өзі қиын, әбден адам аяғы басып, әртүрлі шаруашылық жұмыстарымен тегістеп тастаған. Ескерткіш әбден мүжіліп, тозып біткендіктен оның биіктігін айыру қиын. Патша заманында қалашықтың орналасқан жеріне қызығып бұл жерде сауда және пошта қатынасына қажетті пикет салған, кейін келе қарашекпендердің Дмитриевка деген поселкесі орнады. Тың көтеру кезінде өкімет назарын Сергеевкаға бөліп, Ормамбет қалашығының қорған тасына дейін бұзып алып, совхоз орталығына тасыған. Жалғыз қалашық емес, осы маңайдағы оғыз-қыпшақ дәуірінің тас обаларының да, олардың жанындағы сынтастардың да көзі жойылды. Осылайша, бүгінде Ормамбет иесіз қалды.
Осы ескерткіштің орналасқан жері оның стратегиялық маңызы біздің жерімізді ертеде мекендеген ата-бабаларымыздың назарын қашан да өзіне аударып отырған. Біріншіден, бұл жер Терісаққан бойымен жүретін сауда жолы тармағына жақын. Екіншіден, Есілдің батысқа қарай ағып келіп жалт етіп солтүстікке бұрылатын жері – түбек, қорған. Бұл жерде де үлкен ордың ізі көрінеді. Үшіншіден, Ормамбет қалашығы Еділ мен Жайыққа иек артуға ыңғайлы жер, Сарыарқаның күнбатыс қабағы. Осы факторларды есептей келе, Ормамбет қалашығы атақты Орыс ханның ордасы деген пікірге қосылуға болады. Қазақ арасында атақты Орыс ханға қатысты айтылған біраз сөздер бар, олардың ішінде «Он сан ноғай бүлгенде, Ормамбет хан өлгенде, Ордың Қара ағашы жанғанда» деп басталатын «Ел айырылған» жырлары көпшілікке мәлім.
Қадырғали Жалайыр Орыс ханды солтүстік жақта Қыштым деген жерде дүние салды десе, Өтеміс қажы Орыс хан Тоқтамыстың соңынан қуып жеткен жерінде, түнгі шайқаста қайтыс болды дейді. Қалай болғанда да қазақ шежіресі орта ғасырларға қатысты кейбір деректерді интерпретациялау қажет екенін дәлелдейді. Есіл, Нұра арасындағы қалашықтар мен егіндік жерлер, арықтар мен қолөнер орталықтарының бастауы Оғыз қағанмен, ал соңғы кезеңі Орыс хан тұлғасымен, яғни, Ақ Орда тарихымен байланысты.
Бір ғажабы, Қараөткелден солтүстікке қарай Сілеті өзенінің төменгі ағасында «Орыс қорасы» деген қалашықтың орны бар, ол жерде де қызыл кірпіштен көтерілген ескі құрылыстың орны жатыр. «Орыс қорасымен» қатар сырлытам, қызыл оба сияқты оғыз-қыпшақ дәуірінің ескерткіштері де бар. Ормамбет хан әңгімесінің бір шешімін Есіл мен Сілеті арасындағы көш-керуен жолдарынан да іздеген жөн болар.
– Елордалықтар атына қанық «Тайтөбенің» тарихына бойласақ.
– Сарыарқаның қос өзені Есіл мен Нұра бір-біріне жақындаған жадағай, жайлы өлкеде Тайтөбеден биік жер жоқ. Оның басына шықсаң, көз жетер маңайдың бәрі алақандағыдай көрініп тұрады.
Нұра Тайтөбені оң жағымен, шығыстан айналып өтеді де содан ары Қорғалжын қопасы арқылы теңіз көліне қарай тіке тартады. Егер осы алаңға құс қанатының үстінен қарасақ, Тайтөбенің өзенге бір жағынан кіріккен түбек сияқты жер екенін аңғарар едік. Осылайша, Тайтөбе тек батысынан, яғни қазіргі Астана жағынан ғана ашық табиғи бекініс. Ертеде жаугершілік заманда төбенің батыс алқабын алыстан орағытқан, өзеннің бір қылта тұсынан шығып, келесі бір бұралаң тұсына дейін тікелей тартатын терең ор болған шығар деп ойлаймын. Сарыарқа жерінде мен көріп жүрген ортағасырлық қалалардың фортификация және жан сақтау мәдениетінің бір белгісі осы ор. Ортағасырлық қоныстардың барлығы да, әсіресе хан мен сұлтандардың ордалары, осылайша тұтқиыл шабуылдардан қорғанады. Біз Өлеңтінің Әулиекөлге құятын тұсынан Ақкөл жайылма қалашығын зерттегенімізде, оны да алыстан ораған терең ордың ізі сақталғанын анықтаған едік.
Тайтөбенің Нұра өзені жағында ескі қалашықтың, үлкен қоныстың орны жатыр, егер зерттеушілер арнайы уақыт бөліп, төбенің жан-жағын шұқылап қараса бұл жерден қадым заманның бірталай ескерткіштері шығайын деп тұр. Ең бастысы, біз Тайтөбенің ұзақ уақыт қорғануға ыңғайлы, оның үстіне адамы да, малы да судан, азықтан тарықпайтын Нұраның табиғи арнасы мен қолдан жасалған саласы арасында орналасқан жер екенін аңғардық.
Біздің қолымыздағы бар деректерді салыстыра қарасақ, өзгеше көрнекті, бертінде қазақ «Ақ мола» атап кеткен ортағасырлық кесене Тайтөбенің басында тұрған. Кейбір зерттеушілер «мола» атауы Антика дәуірінің тарихшыларының еңбектерінде кездеседі деген пікір айтады. Солардың бірі Прокопий «мола» сөзін «қамал» мағынасында қолданады, осыған байланысты «Ақмола» атауын «Батыстағы қамал» деп түсіндіруге болатындай. Біз Ақмоланың алғашқы нұсқасы қалай болғаны туралы ештеңе де айта алмаймыз, кесене де, оның жанындағы мұнара да толық қираған, ал олардың әлі де сақталған іргетасын арнайы зерттеп, қазба жұмыстарын жүргізген ғалым болмады. Тайтөбе басында күйдірілген кірпіш ізі жоқ, осыған қарағанда Ақмола «Домбауыл», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» ескерткіштері сияқты «дың» түрінде саман кірпіштен қаланған шошақ құрылыс болды ма деп жобалаймыз. Кезінде биіктігі бірнеше метр, диаметрінің өзі он шақты метр болғаны көрініп тұр. Осы кесененің жанында орналасқан сақ, ерте ғұн дәуірінің қорған-обаларын Кемел Ақышев жартылай зерттеді. Әрине, бір мың жылдан аса аяқасты болып жатқан ескерткіштер тозады. Сондықтан Тайтөбенің көне тарихынан хабар беріп тұрған қорған-обалар маңызды. Күтім керек-ақ. Сөз жоқ, қазақтың Ақмола болып ел есінде қалған кесене мен қарауыл мұнараның ғұмыры – кемі мың жылдың ар жағы. Оның не себептен Ақмола атанғаны белгісіз, мүмкін сыртқы сылағы ақ балшық болды ма екен?
Қалай болғанда да Тайтөбе – Есіл мен Нұра аралығындағы елдің қадым заманнан бастап ХХ ғасырға дейінгі тарихының куәсі. Тайтөбе тарихи-мәдени қорық болуға лайық орын, сол себептен ауыл, аудан, қала басшы-лары осы бір қасиетті төбені сақтауға, көркейтуге баса назар аударулары керек. Тайтөбенің бүгінгі күні онша мәз емес, оның бір жағы ашық карьер, бір жағында құрылыс жүріп жатыр. Тайтөбенің маңайынан ақ балшықты қазып алып жатқан елді көресің. «Ағып жатқан ақ Нұра» тас-талқан, өзенді әр жерден буып тастаған, жарын қопарып арлы-берлі тасыған ірі машиналар. Тайтөбенің табаны аппақ балшық екен, бір бүйірінен үңгіген карьер төбенің қойнын жарқырата ашып тастаған. Осы жерде нәпақа айырып жүрген жігіттер төбенің атын да білмейтін сияқты, тіпті төбенің етегіндегі Тайтөбе ауылының кіреберісінде тақта да жоқ. Өкінішке қарай, бір ғана Тайтөбе емес, кейінгі жылдары елордада құрылыс жұмыстары қызу жүріп жатыр. Көп ескерткіш құрылыстың астында қалып қойды, жойылып кетті. Бұл, әрине, өте өкінішті.
– Әңгімеңізге рахмет!
Сұхбаттасқан
Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ