Экономиканың бәсекеге деген қабілеті көпқырлы ұғым. Оны бір ғана ЖІӨ көлемімен, өнімділікпен немесе жұмыспен қамту деңгейімен өлшеу мүмкін емес. Ол саяси, әлеуметтік, мәдени өлшемдерді қатар қамтитын күрделі құрылым көрсеткіштері арқылы ғана айқындалады. Бұдан бөлек, құбылып отыратын сыртқы жағдайлар, макроэкономикалық ахуал оған қай қырынан әсер етеді?
IMD World Competitiveness Center өзінің басты зерттеу құралы World Competitiveness Ranking арқылы осы сұрақтарға жауап іздейді. Бұл рейтинг кейінгі 37 жылдан бері мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігі туралы дерек пен талдау жариялап келеді. Зерттеу жаһан, өңір, субөңір және адам өлшемдері тұрғысынан жүргізіледі. Ол үшін сыртқы ресми статистикамен қатар әлемнің 69 экономикасында жүргізілген арнайы сауалнама нәтижелері қорытылады.
Биылғы маусымда бұл рейтингтің кезекті саны шықты. Онда Қазақстан 34-орынға шығып, бір сатыға жоғарылаған. Әлем елдері қалай дамып жатыр, оны өлшеу үшін қандай индикаторлар негізге алынады? Біз қай тұстамыз? Осы және басқа да сұрақтардың жауабын іздеп, әлемдегі жағдайды бағамдау үшін бәсекеге қабілетті елдердің әрқайсына тоқталуды жөн көрдік.
2025 жылы әлемнің ең бәсекеге қабілетті елі деп Швейцария танылды. World Competitiveness Ranking елдің көшбасшы атануына тұрақты институционалдық база, мықты қаржы жүйесі, сапалы білім беру мен халықаралық деңгейдегі сенімді серіктес ретіндегі беделі ықпал еткенін айтады. Дегенмен елдің көрсеткіштеріне жеке-жеке үңілсек, оның да шешімін күткен мәселелері бар екені байқалады.
Швейцария – көлемі шағын, бірақ экономикалық әлеуеті зор мемлекет. Жер көлемі – 41,3 мың шаршы шақырым, бұл жағынан әлем бойынша 58-орында. Соған қарамастан, инфрақұрылымы қарқынды дамыған, өз аумағын тиімді игеріп отыр. Халқының саны – 9 млн адам, әлем бойынша 44-орында, дегенмен 936,6 млрд долларға ЖІӨ көлемімен 19-орында тұр және PPP бойынша жан басына шаққандағы ЖІӨ көрсеткіші – 95 мың доллар (6-орын). Яғни, ел азаматтарының өмір сапасы мен табысы әлемдік стандарттардан жоғары. Бұл Швейцарияның экономикалық қуатын ғана емес, оның әлеуметтік тұрақтылығын да аңғартады.
Дегенмен экономикалық өсімі салыстырмалы түрде баяу: нақты ЖІӨ өсімі 1,3 пайыз (42-орын). Мұның себебі деп рейтинг дамыған экономиканың табиғи шектеулерін атайды, бірақ бұл тұрақтылық пен инфляцияның төмен деңгейіне де байланысты (1,1 пайыз, 8-орын). Тұрақты баға саясаты елдің қаржы нарығы мен тұтынушылардың сеніміне оң әсер етеді.
Еңбек нарығының жағдайы тұрақты: жұмыссыздық деңгейі – 4,3 пайыз (30-орын), жұмыс күшінің көлемі – 5,1 млн адам (40-орын). Бұл көрсеткіштер еңбек ресурстарының тиімді пайдаланылып отырғанын көрсетсе де, кейбір салаларда білікті маман тапшылығы байқалады, әсіресе инновациялық және технологиялық секторларда осы үрдіс байқалады.
Швейцарияның халықаралық экономикалық қатынастары да күшті. Ағымдағы шот балансы – ЖІӨ-нің 5,1 пайызы (17-орын), бұл экспорттық артықшылық пен қаржы тұрақтылығының белгісі. Елге шетелдік инвестициялар көлемі 1 136,8 млрд доллар (10-орын) тартылған, жаңа инвестиция ағыны – ЖІӨ-нің 1,5 пайызы (38-орын), бұл сыртқы капиталды тарту әлеуетін арттыруға мүмкіндік бар екенін көрсетеді.
Экономика
Ішкі экономика. Швейцария бұл көрсеткіш бойынша 69,7 балл жинап, 6-орынды иеленді. Өткен жылмен салыстырғанда екі саты төмендеуі ішкі сұраныстың бәсеңдеуін және экономикалық өсімнің баяулағанын көрсетеді.
Халықаралық сауда. Бұл бағытта 15-орынға көтерілуі (59,2 балл) елдің экспорттық әлеуетінің жоғары екенін айғақтайды. Швейцария дәстүрлі түрде әлемге фармацевтика, қаржы қызметтері мен жоғары технологиялық өнімдер жеткізеді. Бұл саладағы табысы тұрақты болып отыр.
Халықаралық инвестициялар. 71,1 балмен 6-орынға шыққан ел инвесторлар үшін тартымды болып келеді. Саяси тұрақтылық пен құқықтық ортадағы айқындық – басты фактор.
Жұмыспен қамту. 56 балмен 25-орын – елдің біршама әлсіз тұсы. Бұл көрсеткіштің екі сатыға төмендеуі еңбек нарығындағы қиындықтарға, атап айтқанда, білікті маман тапшылығына байланысты болуы мүмкін.
Баға тұрақтылығы. 65-орын (37,5 балл) – рейтингтегі ең төмен көрсеткіштің бірі. Төрт сатыға төмендеуі инфляциялық қысымның күшейгенін білдіреді. Күшті ұлттық валюта ішкі бағаларды тұрақтандыруға әрқашан жеткілікті бола бермейді.
Мемлекетті басқару
Қоғамдық қаржы. 79,5 балл, 1-орын. Бұл – Швейцарияның бюджет тұрақтылығы мен мемлекеттік қаржының тиімді басқарылуы әлі де әлем бойынша үздік екенін көрсетеді. Қарыз деңгейінің төмендігі мен қаржылық тәртіп – басты артықшылық.
Салық саясаты. 66,7 балл, 13-орын. Әлемдік көшбасшылар қатарына кірмесе де, салық жүйесі әлі де бәсекеге қабілетті. Дегенмен күрделі ережелер мен кейбір аймақтардағы жоғары салық мөлшерлемелері рейтингте жоғары көтерілуге кедергі келтіруі мүмкін.
Институционалдық негіз. 81,1 балл, 1-орын. Бұл салада Швейцария көш бастап тұр. Саяси тұрақтылық, демократиялық институттардың сенімділігі мен заң үстемдігі елдің басты артықшылығы болып қала береді.
Бизнестің құқықтық негіздері. 75,2 балл, 4-орын (+1). Елдің рейтингте бұл бағытта бір саты жоғары көтерілуі кәсіпкерлік ортаның ашықтығын, құқықтық нормалардың түсініктілігін және бизнесті қорғау деңгейінің артқанын білдіреді.
Қоғамдық құрылым. 71,8 балл, 4-орын (+1). Әлеуметтік келісім, білім беру мен денсаулық сақтау жүйесінің сапасы және халықтың өмір сүру деңгейінің жоғары болуы – Швейцарияның қоғам ретіндегі тұрақтылығының негізі.
Бизнестің тиімділігі мен еңбек нарығы
Өнімділік пен тиімділік. 82,4 балл, 3-орын (−1). Швейцария әлемдік көшбасшылар қатарында қалып отыр, бірақ бір саты төмендеуі өндіріс тиімділігінің бәсеңдеуін немесе кейбір секторларда өсім қарқынының баяулағанын аңғартады.
Еңбек нарығы. 62,1 балл, 15-орын (−2). Бұл саладағы төмендеу – ел экономикасындағы ең өзекті мәселелердің бірі. Жұмыс күші тапшылығы, халықтың қартаюы және қатаң еңбек заңнамасы икемділікке кедергі келтіріп отыр.
Қаржы секторы. 75,9 балл, 3-орын (−1). Швейцарияның қаржы жүйесі жаһандық деңгейде сенімді болып қала береді. Дегенмен рейтингте бір сатыға төмендеуі халықаралық реттеу талаптарының және бәсекенің күшеюіне байланысты болуы ықтимал.
Басқару тәжірибесі. 70,5 балл, 9-орын. Швейцариядағы менеджмент мәдениеті корпоративтік басқарудың жоғары стандарттарымен ерекшеленеді. Бұл елдің бизнеске қолайлы орта жасауына тікелей ықпал етеді.
Көзқарас пен құндылық. 72,4 балл, 13-орын (+2). Бұл көрсеткіштің өсуі халықтың еңбекке, инновацияға және әлеуметтік жауапкершілікке деген оң көзқарасының нығайғанын білдіреді.
Инфрақұрылым әлеуеті
Негізгі инфрақұрылым. 67,7 балл, 6-орын (−2). Бұл көрсеткіштің төмендеуі жол, көлік немесе тұрғын үй саласында жаңа инвестициялардың жеткіліксіздігін білдіруі мүмкін. Дегенмен әлемдік деңгейде әлі де жоғарғы орында.
Технологиялық инфрақұрылым. 72,0 балл, 3-орын. Елдің цифрлық трансформациясы, интернет сапасы мен телекоммуникация желілерінің дамуы жоғары деңгейде. Швейцария инновациялық технологияларды енгізуде алдыңғы қатарда.
Ғылыми инфрақұрылым. 83,9 балл, 3-орын (−1). Ғылым мен зерттеу саласы әлем бойынша көшбасшы болып қала береді. Алайда бәсекелестік күшейгендіктен, бір саты төмендеген.
Денсаулық және экология. 73,4 балл, 3-орын (−2). Бұл саладағы төмендеу денсаулық сақтау жүйесінің қымбаттауы мен экологиялық дағдарыстарға байланысты болуы ықтимал. Соған қарамастан, сапа деңгейі өте жоғары.
Білім беру. 77,1 балл, 1-орын. Швейцария тағы да білім саласында әлемдік көшбасшылықты сақтап тұр. Университеттердің сапасы, кәсіби білім беру жүйесінің тиімділігі және адами капиталдың жоғары деңгейі – басты артықшылық.
Сын-қатерлер
Ұйымның ұсынысы бойынша, Швейцврия тұрақты экономикалық өсімге жағдай жасауы қажет. Әлемде протекционизмнің күшеюі және көпжақты сауда жүйесінің әлсіреуі жағдайында Швейцарияға ұзақмерзімді өсімді сақтау қиынға соғуы мүмкін.
Шетелдік нарықтарға шығу мен әртараптандыру. Елдің экспорттық экономикасы жоғары технологиялық тауарлар мен фармацевтикаға тәуелді. Сондықтан жаңа нарықтарды дамыту мен тәуекелдерді тарату маңызды.
Экономикалық тұрғыдан тиімді, бизнеске қолайлы реттеу қағидалары қажет. Заңнамалық және нормативтік шектеулер бизнесті дамытудың кедергісі болмауы керек.
Ішкі секторларда бәсекелестікті нығайту. Швейцарияның ішкі нарықтарында кейбір салалар монополияға ұқсас құрылымдар бар, бұл инновация мен тиімділікті тежейді.
Қоғамдық қаржы мен зейнетақы жүйесінің тұрақтылығын арттыру. Халықтың қартаюы мен әлеуметтік шығындардың артуы бюджетке қосымша қысым түсіріп отыр.
НЕГІЗГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІ:
• Жер көлемі: 41,3 мың шаршы шақырым (әлем бойынша 58-орын).
• Валюта бағамы: 1 АҚШ долларына ≈ 0,9 швейцар франкі.
• Халық саны: 9 млн адам (44-орын).
• ЖІӨ: $936,6 млрд (19-орын).
• PPP бойынша жан басына шаққандағы ЖІӨ: $94 937,5 (6-орын) –
елдің азаматтарының табысы әлемде жоғары деңгейде.
• Нақты ЖІӨ өсімі: 1,3% (42-орын) – өсім салыстырмалы түрде баяу.
• Тұтыну бағасының инфляциясы: 1,1% (8-орын) –
баға тұрақтылығы жоғары.
• Жұмыссыздық деңгейі: 4,3% (30-орын) –
еңбек нарығы салыстырмалы түрде тұрақты.
• Жұмыс күшінің көлемі: 5,1 млн адам (40-орын).
• Ағымдағы шот балансы: ЖІӨ-нің 5,1% (17-орын) –
экспорттық табысы оң мәнде.
• Шетелдік инвестициялар (қорлар): $1 136,8 млрд (10-орын).
• Шетелден келетін инвестиция ағыны: ЖІӨ-нің 1,5% (38-орын) –
жаңа инвестициялар салыстырмалы түрде төмен.