Хан Гаң Нобель сыйлығына лайық па?

Редакциядан:

2024 жылы Нобель сыйлығын алған Оңтүстік Кореялық жазушы Хан Гаң шығармашылығы туралы әлемде көптеген мақала, зерттеу жазылып жатыр. Бірі жазушының минималистік суреттеу баянын көкке көтере мақтаса, енді бірі қатыгездік пен жеккөрінішті тудырады деп сын да айтып жатады. Қытайлық әдебиет сыншысының Хан Гаң шығармашылығының жалпы тақырыбы мен құрылымына, мазмұнына жасаған сыни шолуын ықшамдап ұсынып отырмыз.

(«Вегетариан», гендерлік саясат және Батыс идеологиясы туралы) 

И Лицзюнь (Қытай)

«Вегетариан» («Ет жемейтін әйел») ро­маны өзіне тән экстремалды ри­то­ри­касы мен ерекше баяндау стратегиясы ар­­қылы ер мен әйел арасындағы би­нар­лы гендерлік қарсылықты айқындап, сол негізде әйелдердің әңгімедегі эпис­те­мологиялық беделін арттыра түседі. Де­генмен мұндай бинарлы оппози­ция­лық құрылым негізінен «еркек» дис­кур­сына сүйенеді және оның ішкі логикасы жы­ныстық рөлдерді тек инвер­сия­лау­мен шектеледі: яғни, әйелдер ерлерге тән дискурсивті позицияны пайда­ла­нып, ерлер бұрын қандай үстем тұрса, бү­гін әйелдер де сондай үстем деген ой­ды аңғартады. Осылайша, ерлер мар­гиналданған субъект ретінде, ал әйел­дер үстем дискурстың иегері, жазық­сыз әрі пассивті субъект ретінде көрінеді. Баян­даудың риторикалық құрылымы «күшті мен әлсіз» арасындағы айқын қа­рама-қайшылықты көрсетіп, сол ар­қылы «қарсылықтың» заңдылығы мен негізін күшейтеді.

Ер мен әйел арасындағы гендерлік оппозиция табиғи шындық па, әлде әлеуметтік конструкт па?

Ерлер мен әйелдердің сәйкестігі фи­зио­ло­гиялық айырмашылықтар ар­қылы да, би­нарлы қарама-қайшылық­тар­дың диа­лек­тикасы арқылы да толық ай­қындалмайды. Ке­рісінше, бұл сәй­кес­тіктер символдық тәр­­­­­тіптің меха­низм­дері арқылы жыныстық мән­ге ие бо­лады. Алғашқыдағы зоологиялық дең­гей­дегі жыныстық айырмашылықтар ген­­дерлік ерекшеліктерді өздігінен қа­лып­тас­тырған жоқ. Бірақ оларды ретке кел­тіру үде­рісіне символдық тіл ара­лас­қан сәттен бас­тап, негізгі таңбалаушы ре­тінде фаллус ка­­­­тегориясы қалыптас­ты. Осыдан кейін та­биғи жыныстық айыр­машылықтарды мә­де­ни-символ­дық тәртіпке енгізуге ұмтылды. Нәтиже­сін­де, символдық жүйенің өзіне тән іш­кі логикасы арқылы ер мен әйел  су­бъек­ті­лері гендерлік субъектілер ре-тін­де айқын­дал­ды.
Негізінде, гендерлік айырмашылық адам­­ның тілдік құрылым мен әлеу­мет­тік ортада өзі­не қалай анықтама бере­ті­ніне тәуелді. Бас­қаша айтқанда, ген­дер­лік айырмашылық адам­ның өз ті­ле­гін білдіру формасына және оны жүзеге асыру тетіктеріне байланысты. Сон­дық­тан адамның гендерлік ұстанымын ай­­қындау – белгілі бір «символдық жүйе­нің» жұ­мысымен байланысты. Ген­дерлік ұста­ным­ға баға беру негізінен символ­дық әрекет, сон­дықтан ер мен әйелдің рөлі тек осы сим­волдық деңгейде ғана тү­сінікті болады. Жак Лаканша айт­қан­да: «Ер мен әйелдің функ­ция­лары қиял­дық деңгейден шығып, сим­вол­дық жүйе­ге енген сәтте ғана гендерлік ұс­та­ным толыққанды әрі орнықты сипат ала­­ды».
Жыныстың алғашқы түрі айқындалған сәт­тен бастап – яғни, ер жынысы белгі­лен­ген­де бұл жүйеге «әкелік сипат» беріледі. Ер адам метафизикалық басты таңбалаушымен (master signifier) сәйкес келетін органға ие  бол­ғанымен, өзін символдық тәртіпке енгізу үшін ол да символдық «кесілуден» (каст­рация­дан) өтуі тиіс. Ал әйелдерде ондай ны­шан болмағандықтан, олар осы құры­лым­да толық емес, «басқаша» деп қабылданады. Ер адам белгіленген тәртіпке мойынсұну ар­­­­қылы өз орнын тапса, әйелдер көбіне бұл тәр­тіпті амалсыздан қабылдап, ерлердің қа­лауына тәуелді бейнеде сипатталады. Әйел өз қалауын орындаудың екі жолын таңдауы мүм­кін. Біріншісі – қоғамда қалыптасқан тәр­тіпке сүйену, бірақ ол ерлерден өзгеше түр­де жүзеге асады. Екіншісі – сол тәртіпке ба­ғынбай, өз қалауы бойынша тәуелсіз жол табу. Себебі әйелдің ішкі болмысы ерлердің қа­лауымен шектелмейді және оны бір ғана бас­ты өлшемге сыйғызу мүмкін емес.
Шын мәнінде, қоғамдағы «әкелік жүйе» деп аталатын тәртіп тек тіл арқылы қалып­тас­қан, яғни ол адамдардың өзі ойлап тап­қан құрылым. Бұл бізге жыныс деген нәр­се­нің табиғаттан дайын берілген құбылыс емес, қоғам жасаған ұғым екенін көрсетеді. Бас­тапқы әлемде жыныс айырмашылығы бол­маған, тіпті «ер адам» деген түсініктің өзі кейін осы жүйенің ішінде пайда болған сим­вол ғана.
Бұл жерде айтылған ойдың мақсаты – «шын­дықты дәлелдеу» емес, ер мен әйел ара­сындағы айырмашылықтың ар жағында не жатқанын түсінуге тырысу. Егер бас­тап­қыда жыныс деген мүлде болмаған десек, он­да ер мен әйелдің айырмашылығы да – адам­дар ойлап тапқан шартты ұғым ғана. Біз «ер» мен «әйелдің» қарама-қайшылығын та­биғи құбылыс деп қабылдаймыз, бірақ шын мәнінде ол қоғам мен тіл қалып­тас­тыр­ған түсінік. Сондықтан ер мен әйел арасын­да­ғы байланыс тікелей емес, олардың екеуін де біріктіріп тұрған ортақ символдық жүйе ар­қылы жасалады. Басқаша айтқанда, ер мен әйел­дің орны бір-бірімен тікелей емес, тек тіл мен мәдениет арқылы ғана анықталады. Сол себепті олардың гендерлік позициясы тең де, симметриялы да болмайды, өйткені сим­­волдық жүйенің өзі асимметриялы. Әйел­­ді дәл еркектей белгілейтін немесе си­пат­­тайтын толыққанды таңба жоқ. Сондық­тан ер мен әйелдің қарым-қатынасы жалғыз «фаллус» арқылы реттеледі.
Мәселенің түпкі мәні – ер мен әйелді бір жа­ғынан бір-бірінен бөліп тұратын, екінші жа­ғынан екеуін жанама түрде байланыс­ты­ра­тын ерекше бір «үшінші нысанды» қалай тү­сіндіруге болады дегенде жатыр. Бұл «ны­сан» екі жыныстың өзіне толыққанды анық­тама беруіне кедергі жасайды. Яғни, әр жы­ныс­тың болмысы өз табиғатында бір кем­шілік­ке, толық жүзеге аспайтын бір мүмкін еместікке тіреледі.
Әдебиет философия емес, әрі оны фи­лософияға айналдыру да дұрыс емес. Себебі әде­биет пен өнер – дүниені танытудың өз ал­дына бөлек, өзіндік жолы бар форма. Олар фи­лософия сияқты ұғымдық талдауға емес, об­разға, сезімге, бейнеге сүйенеді. Дегенмен фи­лософиялық тереңдік әдебиет үшін жал­ғыз өлшем болмаса да, қосымша бағдар бола ала­ды. Мәселен, «Вегетариан» («Ет жемейтін әйел») романында ер мен әйелге қатысты көз­қарас өте қарапайым түрде беріледі. Кейіп­керлер арасындағы қарым-қатынас ескі­ше ойлауға тән қарапайым «ер – әйел» қарама-қарсылығына ғана негізделген. Бұл тә­сіл романның таным көкжиегін тарылт­па­са да, ойлау жүйесінің өте дәстүрлі екенін байқатады.
Әдеби туындыдан философиялық терең­дік күтпеген күннің өзінде, оның болмысты бей­нелеу тәсіліне көз салсақ, мұнда үстірт та­ным айқын сезіледі. Корея әйелдерінің қо­ғамдағы орны тек қана отбасы ішіндегі пат­риархалды үстемдіктен немесе дәстүрлі мә­дени шектеулерден аса алмай отырған жоқ. Бұл құбылыстың тамыры әлдеқайда те­реңде – елдің жедел қарқынмен жүріп өт­кен модернизациясында, капиталдың ішкі даму заңдылықтарында жатыр. Қазіргі ка­питалистік жүйе жаңа экономикалық жағ­дай­ға бейімделу барысында еңбек күшін ст­ра­тегиялық тұрғыда қайта қарап, оны қа­таң бақылау мен реттеу механизмдері ар­қылы басқарып отыр. Осындай үдерістің нә­тижесінде әйелдің мәдени кеңістіктегі ба­ғынышты бейнесі тек тарихи дәстүрдің не­месе отбасылық-патриархалдық қаты­нас­тар­дың жалғасы емес, қайта капиталдың іш­кі логикасына сай қалыптасқан тиімді құ­ралға айналды. Бұл құбылыс әйел рөлін шек­т­еудің тереңде жатқан құрылымдық се­беп­терін айқындап, оны капиталдың өз да­муын қамтамасыз ету жолындағы идео­ло­гия­лық және әлеуметтік тетік ретінде көр­сетіп отыр. Демек, әйел теңсіздігін тек дәс­түр­лі көзқарастармен түсіндіру жеткіліксіз; ол капиталистік жүйенің терең құрылымдық ло­гикасымен де сабақтасып жатыр.
Басқаша айтқанда, әйелдер қоғамдағы ор­нына байланысты екіжақты қысымға ұшы­рап отыр: бір жағынан – ғасырлар бойы жал­ғасқан дәстүрлі құндылықтар, екінші жа­ғынан – қазіргі заманның әлеуметтік-эко­номикалық талаптары. Мұндай қосарлы қы­сым олардың тұлғалық дамуына құры­лым­дық кедергілер (structural barriers) туғы­зып отыр. Бұған қоса, Кореядағы саяси-эко­номикалық дамудың негізінде қалыптасқан жә­не уақыт өте келе күшейе түскен мо­но­полиялық сипатқа ие отбасы капита­лиз­мін­дегі чеболь жүйесі (chaebol system) – бұл тең­сіздікті одан әрі тереңдете түсті. Осы се­бептен, романның ерлерді тек «кінәлі та­рап» ретінде бейнелеуі мәселенің түпкі әлеу­меттік-экономикалық себептерін көрсетіп бер­­мейді, қайта тек сыртқы деңгейдегі гендр­лік қарама-қайшылықты (gender opposition) күшейте түседі. Мұндай тәсіл ғылыми тұрғыда шынайы анализден гөрі үс­тірт саяси ұстанымға жақын келеді. Түп­теп келгенде радикалды феминистік дис­курс­тың (radical feminist discourse) кейбір белгілерін қайталап отырғандай көрінеді.
Шығарма ер адамның көзқарасымен, ер адам­ның баяндауы арқылы беріліп, әйел кө­зқарасын, яғни әйелдің өз атынан сөйлей ала­тын дербестігі жоқ екенін аңғартады. Бас­қаша айтқанда, романда әйел басынан өт­кендерін өзі баяндайтын құқығы жоқ. Әйел­дің бойындағы өзгерістер тек күйеуі ар­қылы айтылады. Автор тек бұрыннан қа­лыптасқан әдеттегі патриархаттық ойлау тәсі­лін қайталап, соның үстірт бейнесін қайта жасап отыр. Шығармадағы ирония жа­зушыға оқиғаны шынайы терең иірімде пайымдауға мүмкіндік бермейді, өйткені ол тек риторикалық әдіс деңгейінде қалып қой­ған. Нәтижесінде, ойдың кеңею мүм­кін­дігі шек­теліп, адамзаттың мәңгілік қайшы­лық­тары, әлемнің күрделі заңдылықтары мен адам табиғатына тән түбегейлі қасіреттері то­лық ашылмай тұрғандай. Автор жиі қай­талайтын «қатыгездік» мәселесі де тек сырт­қы эффект түрінде көрініп, үстірт сипат ала­ды. Ерлердің зорлық-зомбылығын жал­ғыз «жау» ретінде бейнелеу – нақты мәселені ашып көрсетудің орнына, романның өз ішін­де тұйықталуына және ойдың терең ар­наға бұрылмауына себеп болғандай кө­рі­не­ді. Сөйтіп, жазушы өзі іздеген, мәнін аш­пақ болған шынайы ойларының жолын бай­қа­май бөгеп қойғандай әсер қалдырады.
Шығармада көтерілген идеялар тереңнен тамыр тартып, шынайы өмірлік негізге сүйен­бегендіктен, автор бәрін қарапайым, үс­тірт көріністер арқылы жеткізумен шек­те­леді. Сондықтан да мұндай баяндау ойдың сал­мағын көтере алмайды. Сол олқылықтың орнын толтыру үшін жасанды, шектен тыс әсіреленген бейнелер қолданылады. Осыдан барып шығарманың негізгі оқиғасы мен сим­волдық суреттері арасында алшақтық пай­да болады: бейнелер кейіпкерлердің ішкі логикасымен қабыса қоймайды. Мәселен, басты кейіпкердің өзін өсімдікке айнал­ды­руға ұмтылысы – бір жағынан, қиял-ға­жайып көрініс болғанымен, екінші жағынан, оқи­ғаның өрбуімен де, әлеуметтік шын­дық­пен де жанаспай, тек ойдың жасанды қиялы сияқ­ты қабылданады.
Дегенмен шығарма бейнелер мен сим­волдарды пайдаланып, мағынаны тереңдетіп көр­сетеді. Бұл бейнелерді екі топқа бөлуге бо­лады: біріншісі – адамның өз табиғатының заттандырылған түрі, екіншісі – оны бөтен қылып көрсететін сыртқы факторлар. Негі­зі­нен, мұндай метафоралар, әсіресе, әйел тә­ніне байланысты қолданылады. Автор әйел­дердің дискурстық құқығынан тыс тағы бір негізді алға тартады – ол тәннің табиғи био­логиялық қуаты. Егер қарсылық тек әйел тәні арқылы ғана көрінсе, онда бұл тән ер­кектерге бағынышты құрал ретінде көрінеді. Мұн­дай белгісіз өлшемге қайтып оралу шығармадағы шынайылықтан алшақтатады. Тіпті, ол тек иллюзия ғана болса да, сондай се­зім сыйлайды. Соған қарамастан, әйел тәні жарақат пен зорлықтың белгісіне айналып, ав­тордың негізгі ойы мен ұстанымын біл­діреді.
Егер мұны тек бір ғана баяндау тәсілі ре­тін­де қарасақ, оның астарында зорлық-зомбылық, жыныстық қатынас, патриархат, фе­минизм және гендерлік саясат секілді көп­теген дискурстық элемент жасырынып тұр. Алдыңғы талдауға сүйенсек, ойлау жүйе­сі ескірген, идеялары үстірт әрі жеткілікті өңдел­меген туындының Нобель сыйлығына лайық деп танылуының себебін байқаймыз. Әдеби мазмұнды шетке ысырып қойсақ, шы­ғарманың өзегінде тек саяси идеялар ға­на қалады. Онда көрінетін дискурстық эле­­­­менттер Батыс саясатының шынайыл­ы­ғымен сәйкес келеді.

Нобель әдеби сыйлығы және иденттілік саясатының қазіргі эволюциясы

Ғасырдан астам тарихы бар Нобель сый­лы­ғы әдебиетке ұзақмерзімді ықпалы ар­қы­лы елеулі әсерін тигізді. Дегенмен Альфред Но­бель өз өсиетінде: «Сыйлықты әдебиеттегі идеа­листік үрдісті бейнелейтін ең үздік шы­ғармаға беру керек» деп кеткен еді. Бірақ «идеа­листік үрдіс» деген ұғымның өзі нақты анық­талмағандықтан, оны әртүрлі түсін­діру­ге жол ашып, таңдаудың екіұштылығын көр­сетіп отыр. Бұған қоса, сыйлықтың тағы бір негізгі қағидасы – ұлттық шеңберден тыс­қары болу талабы. Бұл алғашқы 12 жыл бойы марапаттың Еуропадан сыртқа шығуы­на кедергі келтірді.
Әдебиет саласындағы Нобель сыйлығын іріктеу үдерісінде ұлттық және этникалық ше­каралардан асып түсудегі ұмтылыс бірден бай­қалады. Бағалау қағидаттары Нобельдің бас­тапқы ниетін әртүрлі түсіндірумен және әр кезеңдегі қабылдау комитеттерінің көз­қарастарының қайшылығымен қалыптасады деуге болады. Сол себепті «стандарттар» деп ата­латын өлшемдер уақыт өте келе үнемі өз­геріп, жетіліп отырады.
1913 жылы Нобель әдебиет сыйлығы Ра­биндранат Тагораға табысталғандағы ма­рапаттау сөзінде былай делінген: «Оның аса се­зімтал, таза да әсем өлеңдері асқан ше­бер­ліктің жемісі. Ал ол өз ойларын ағылшын тілінде жеткізгендіктен, поэтикалық идея­лары Батыс әдебиетінің бір бөлігіне ай­нал­ды». Бұл сөздерден еуроцентризмнің айқын ізі байқалады. Алайда кез келген әдеби сый­лық өз шыққан ортасының мәдени құн­ды­лықтарын бейсаналы түрде алып жүреді. Оның үстіне, әдебиеттің өзі де мәдениеттен тыс өмір сүре алмайды.
Әдебиет саласындағы Нобель сыйлы­ғы­ның бағалау өлшемдерінің өзгермелі болуы оның дәуірлік жағдайлармен тығыз бай­ла­нысын аңғартады. Әр тарихи кезеңде саяси, әлеу­меттік және мәдени контекст іріктеу нә­тижесіне ықпал етіп отырғаны анық. Яғни, лауреатқа берілген сыйлық пен ма­дақ­тау шынайы әмбебап құндылықтардан гөрі, көбіне сол дәуірдің мәдени бейнесін, тіпті уақыттың өзіндік «симптомдық» айнасы іспет­ті ерекшеліктеріне назар аударады. Осы тұр­ғыдан алғанда, жыл сайынғы «құпия» ірік­теу критерийлерінің астарын ашуға ұм­ты­лудан гөрі, олардың үздіксіз өзгерісінен Ба­тыс қоғамы мен мәдениетінің эволюция­лық траекториясын байқауға болады. 
1948 жылы Томас Элиот Нобель сый­лы­ғын алған сәтте оның шығармашылығы Екін­­­ші дүниежүзілік соғыстан кейінгі әде­биеттегі модернизмнің жаңа бағыттарымен үн­десіп жатты. Элиот адамзат рухының құ­ла­зыған күйін суреттеп, терең дағдарысты ай­қын көрсетті. Сол уақыттарда субъект, ор­талық, мән мен құрылым ұғымдарын ыды­ратуға бағытталған түрлі философиялық ағым­дар бой көтерді. Ал Сартрдың экзис­тен­циалистік туындылары постмодернистік әде­биеттің алғашқы белгілеріндей қабыл­данды. Осыдан-ақ Нобель сыйлығына лайық ең­бектердің бағыты Батыс қоғамының, мә­дениетінің және саяси жүйесінің даму үр­діс­терімен үндесіп отырғанын байқауға бо­лады.
Постмодерн мен постструктурализм тек айыр­машылық саясаты мен көпмәдение­т­шілдіктің философиялық негізін ғана қа­лып­тастырмай, сонымен бірге иденти­фи­кация саясатының идеологиялық негізін де құ­райды. Олар Батыстағы «иденттілік сая­са­тының» пайда болуы мен дамуын жеделдетті. Бұл құбылыс саяси бостандықтан күнделікті өмірге бағытталған саясатқа көшу арқылы, өз талаптарын саясаттан тыс, бейсаяси фор­мада көрсетуге ұмтылды. Мұны – пос­тс­трук­турализмнің және иденттілік саясатының тікелей салдары деп атауға тура келеді.
2021 жылы афроамерикалық жазушы Гур­наға, 2022 жылы Энн Эрноға, ал 2023 жылы Йорн Фоссеге Нобель әдеби сыйлық бе­рілді. Бұл Батыс әдебиетінде «постсаясат» фе­номенінің көрінісі ретінде бағаланды. Гурна шығармашылығы негізінен босқындар, жеке сәйкестік, этникалық қақтығыстар мен та­рихи мәселелерге арналған. Ал Эрно баян­дау стиліндегі ғұмырнамалық роман жазды. Яғни, Гурна этникалық азшылыққа жататын, ал Эрно әйел тағдырын ғана тақырып еткен жазушы ретінде, екеуінің де шығармасы ор­талықтан тыс, шеткі позициядан жазылған. Осы тұрғыдан алғанда, олардың шығарма­шы­лығындағы айырмашылық: саясат пен көпмәдениетшіл көзқарасынан анық көрініс табады. Гендерлік саясат – жеке сәйкестік саясатының маңызды құрамдас бөлігі және ол феминистік теңдік қозғалысымен бай­ла­нысты. Ол тіпті нәсілшілдікпен қатар жеке сәй­­кестік саясатын қалыптастырудың бас­тапқы кезеңінде пайда болды. Кейін осы негіз­де квир-теория, ЛГБТ қозғалысы сияқты бағыттар дамыды. Барлығы көптүрлі субъек­тілік құрылымдарға негізделген жеке сәйкес­тік саясаты саналады. 
Кейінгі жылдары Нобель әдебиет сый­лығы да, мейлі мақсатты түрде демеген күн­­­­нің өзінде, гендерлік, нәсіл және идент­тілікке байланысты берілетін болып кетті. Қазылар алқасы бұл жазушыларды әдебиетті сын тұрғысынан көрсету және оның тәуел­сіз­дігін, ішкі қарсылығын ашық көрсеткені үшін таңдалған деп ойлайды. Алайда әде­биетті нақты саясатпен өте тығыз байла­ныс­тыруға болмайды. Осы үрдіс жалғаса берсе әде­биет өз құнын жоғалтады. Соңғы үш жыл­да Нобель әдебиет сыйлығын алған осы жазушылар мен олардың шығармалары на­ғыз әдеби тәуелсіз туындыдан гөрі нақты сая­сатқа бағытталған. Соның нәтижесінде әдебиет пен саясат арасында ұқсастық пайда бо­лып, әдебиет біртіндеп идеологияны жет­кізетін құралға айналды.
Ал биылғы жеңімпаз Хан Гаңға келсек, әдеби де, идеялық тереңдігі де жоқ мұндай шы­ғарма қалай таңдалады? Айта кетерлігі, 2016 жылы «Вегетариан» романы Орхан Па­мук пен Кензабуро Оэ сияқты мықты  жазушыларды басып озып, Хан Гаң «Букер» сый­­лығын жеңіп алған азиялық алғашқы автор атанды. 2018 жылы «Ақ кітап» атты шы­ғармасымен қайтадан жүлдеге үміткерлер тізіміне енді, сол жылы ол «Балақай келді» романымен Халықаралық «Дублин» әдеби сыйлығының қысқа тізіміне енді. 2023 жылы оның «Қоштаспаймыз» шығармасы шетелдік фантастика бойынша «Медисис» жүлдесін жеңіп алды.
«Букер» сыйлығынан бастап Нобель әде­биет сыйлығына дейін Хан Гаңның шы­ғар­ма­лары Батыста үлкен ықыласқа ие екені кө­рініп тұр. Хан Гаң мен оның шығар­ма­ларын­да түрлі жеке сәйкестік пен дискурс эле­менттері біріккенін байқауға болады. Ең алдымен, оның шығармалары феминистік, пат­риархатқа қарсы бағытта жазылған. Шы­ғыс Азия контекстінде әйел өзінің гендерлік құ­қығын қорғап шықса – бұл, сөзсіз, орта­лық­танған билік пен жеке демократия ара­сын­дағы қақтығыс ретінде көрінеді. Ал Ба­тыс орталыққа қарағанда Шығыс Азия «бас­­­­­қалар» позициясында тұр, сондықтан олар мұндай шығарманы артта қалған ко­лониалды тарихтың көлеңкесі деп бағалар еді… Хан Гаң шығармаларында либералдық демократиядан бастап мәдени плюрализмге және идентификацияға дейінгі барлық эле­менттер көрініс табады. Бұл Батыстағы қа­зіргі постмодерндік саяси жағдаймен тығыз сәйкес келеді. Сонымен қатар оның тарихи зор­лық-зомбылықты суреттеу тәсілі «деректі әдебиет» талаптарына сай келеді. Алайда «де­ректі әдебиет» дегеніміз, негізінен, идент­тілік саясаттың бір нұсқасы ғана. Яғни, бұл та­рихтың толыққанды бейнесін емес, жеке­лен­дірілген, үзік-үзік тәжірибелер арқылы жазылған «кішігірім жағдаяттарды» баяндау әрекеті болып есептеледі.

Әдебиет идеологияның құралына айналды ма?

Ал енді марапатқа келсек: Стокгольмдегі Швед академиясы жазушының туындысы «Адам өмірінің нәзік қырларын ашу арқылы та­рихи жарақаттарға қарсы тұруға үндейтін қанық та поэтикалық прозасы үшін» деп ба­ғ­алап, Нобель әдебиет сыйлығын берді. Бір­ақ «Вегетариан» романы шынымен де «та­рихи жарақатты» бейнелейтін шығарма деу тым күштеп таңылған пікір болар еді. Кері­­сінше, бұл анықтама оның «Балақай келді» романына көбірек сәйкес келеді. Өйт­кені ол 1980 жылғы мамырда болған Кванд­жу оқиғасын негізге ала отырып, бірнеше жасөспірімнің көзімен сол кезеңді қайта сурет­теуге тырысады. Мұнда да көпқырлы баян­дау тәсілі бар, бірақ кейіпкерлерінде іш­кі тереңдік жеткіліксіз, бейнесі жұтаң кө­рінеді. Негізінде, мұнда тек екі деңгейлі  мо­дельдеу құрылымы анық байқалады, яғни, баян­даушының дискурсы мен кейіпкердің сим­волдық функциясы ғана қамтылады. Мем­лекеттегі ерлердің үстемдігі мен тарих­ты сабақтастыра баяндауы өте қарапайым. Сол себепті шығармадағы қарсылық пен үміт­ті бейнелейтін астарлы үндеуі де жа­сан­ды әрі әлсіз екені аңғарылады. «Жарақат» пен «жады» туралы түсінік те үстірт деңгейде. Оқи­ғаға қатысты терең пайым да жетіспейді, со­нымен қатар мәтінге мағына берудегі сим­волдық белгілер мен метафоралар да жа­сан­ды сезіледі. Дегенмен бұл романның қара­пайым әрі айқын саяси ұстанымы Хан Ган­ның Нобель сыйлығын алуына маңызды се­бептердің бірі болуы ықтимал. Өз кезе­гін­де, оның «Қоштаспаймыз» романы да тарихи оқи­ғалар мен ақтаңдақтарды бейнелеуде осы­ған үндес көркемдік ұстанымды байқа­тады. Мұндай үстірт жазылған тағы бір шы­ғармасы – «Ақ кітап». Мұндағы «ақ» сөзі әл­сіздікті де, бос кеңістікті де білдіреді. Бұл, шын мәнінде, тарихи травматикалық реңкке көп мән беретін «меннің» идеологиялық тұр­ғыда қалыптасқан бейнесі. Ал сол жа­рақаттың өзегі – үлкен қуыс қана. Шығар­ма­дағы тарихты үстірт, қарапайым түрде жазу­дың өзі жаңа бір мағыналық қиянатқа жол ашпай ма?
Осындай біржақты сипаттағы «крити­ка­лық әдебиеттің» қарапайым әрі жасанды бел­гілері шығарманың әр тұсынан аңға­ры­лады. Мұндай жазу үлгісі шынайы көркем­дік­ке емес, белгілі бір идеяны өрістетуге кө­бірек ұқсайды. Яғни, әуелі алдын ала тұ­жырым дайындалып, кейін оның айналасына тү­рлі функционалдық бөлшектер құрас­ты­рылып, соңында барлығы бір мәтінге жи­нақ­талады. Бірақ мұндай әдеби тәсіл қылмыс жа­салған орын сияқты, ондағы айғақтық із­дерді түгел жасыру мүмкін емес. Мәтіннің ішін­де де, оны жеткізу тәсілінде де айқын кем­шіліктер мен үйлеспеушіліктер бар. Әдейі жасалған қасаңдықты қарама-қарсы риторика арқылы бүркемелеу мүмкін емес, керісінше сол жасандылықты одан әрі ашық етіп көрсетеді. Соған қарамастан, мұндай туын­дылар Батыстағы түрлі марапаттарға ие болып, ақырында Нобель сыйлығына дейін көтерілді. Енді осыдан кейін, бүгінгі әде­биеттің бағыты қандай? Бұл шынымен де на­ғыз әдебиет пе деген ой туады. Осының бәрі ойландырмай қоймайды: әдебиет қазір қай бағытқа бет алып бара жатыр? Шын мә­нінде, мұны әдебиет деуге бола ма?
Мұндай типтегі әдеби туынды әдебиет пен өмір арасындағы «тәжірибелік шынайы­лық» пен «ішкі тұтастықты» екіге бөліп жі­бере­ді. Ол шындықты нәзік әрі терең қы­ры­нан зерделеуден емес, алдын ала дайын­дал­ған концепцияны дәлелдеуге жарамды «ма­те­риалдарды» іздеуден бастау алады. Сон­дық­тан мұнда көрінетін «шындық» – белгілі бір идеяның ықпалында жасалған жасанды құ­рылым ғана. Осындай танымдық тұйық­талу өмірлік шындыққа қайтып оралу мүм­кіндігін бөгеп, мәтін мен танымның өзара жұ­таңдануына әкеп соқтырады. Соның нә­ти­жесінде мәтіндік ақиқаттың ішкі тұ­ғыр­намасы шайқалып, күйреуіне жол ашады. Мұндай шығарманың ішкі тереңдігі болуы мүмкін емес. Мұндай әдебиетті енді адам­зат­тың рухани өмірінің жемісі деуге келмейді, ол тек белгілі бір идеялық өнім ғана. Бұл, кері­сінше, адамзаттың рухани әлемінің жұ­таңданғанын, қалай басып-жаншылып, сар­қылғанын айқын көрсетеді.
Қазір жаңаша жазу барған сайын өн­діріс­тік сипат алып барады. Ол көбіне белгілі бір тапсырысқа немесе сұранысқа сай «өнім» жа­саудың тәсіліне айналды. Мұнда идея мен тех­никалық амалдар алдыңғы орынға шы­ғып, жазу өнері екінші қатарға ысырылады. Соның нәтижесінде біз мән-мағынасы таяз, сырттай безендірілген, бірақ ішкі қуаты әлсіз шығармаларға көптеп кездесеміз. Жаңа технологиялар мен әдіснамалардың ықпа­лымен әдебиеттің өндірістік қуаты бұрын-соңды болмаған деңгейге жетті. Ойға қал­дыратыны – болашақта жасанды интеллект әдеби шығармашылықты толықтай өз қолына алып, тоқтаусыз «рухани өнімдер» ұсынып отыруы әбден мүмкін. Бұл тұрғыда адам баласының оны басып озуы неғайбыл. Технология күшейген сайын, дайын әрі жал­пыға бірдей қолжетімді «әдебиеттің» бола­шағы да соғұрлым анық көріне бастады.
2018 жылы Нобель алған Токарчуктың еңбектерінен-ақ концептуалды өнердің бел­гілері анық байқала бастаған. Ал Хан Гаң­ның романдарынан оның «шығар­машылық ма­шық» көргені байқалады (өзі де бұл са­ланы университетте оқытады). Осы қырынан қар­а­сақ, Хан Гаңның шығармалары Токар­чук, Гурна және Эрноның шығармашы­лы­ғымен үндесіп жатқандай әсер қалдырады. Сон­дықтан оның бұл марапатқа ие болуы то­сын жағдай емес, қайта алдын ала бол­жауға болатын заңды нәтиже еді.
Бұл үрдіс жалғаса берсе, Швед акаде­мия­сы түптің түбінде өзін «әлемдік саяси-әдеби сотқа» айналдырған кезде, оның бұл әрекеті әдебиетті қолдап-қуаттау ма, әлде әдебиетті жер­леуге қаралы қоңырау соққаны ма – мұны анықтау қиынға соғады.

Қытай тілінен аударған 
Нұрбек КЕҢЕСБАЙ