Осы аптада Астанада қазақ-өзбек ғалымдары мен шығармашыл зиялыларының алғашқы форумы өтті. Бұл жиын Өзбекстан Олий Мажлисі Сенатының төрағасы Танзила Нарбаеваның Қазақстанға ресми сапары аясында ұйымдастырылды. Көрші ел Сенатының төрағасын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қабылдап, екіжақты стратегиялық серіктестікті тереңдетуге сіңірген еңбегі үшін II дәрежелі «Достық» орденімен марапаттаған болатын.
Жиында Сенат Төрағасы Мәулен Әшімбаев Қазақстан мен Өзбекстан зиялыларының алғашқы форумы Мемлекет басшысының тікелей тапсырмасымен өткізіліп жатқанын айтты. Сонымен қатар ол қазіргі жағдайда Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы достықты қалыптастырып, нығайтатын адами байланыстар да ерекше мәнге ие екенін атап өтті. Ал Танзила Нарбаева форумда айтылған идеяларға қолдау білдіріп, оны өткізудің өзекті екенін және мұндай тың бастаманың мәдени-гуманитарлық байланыстарды одан әрі кеңейтудегі маңызына тоқталды. Бұдан бөлек, Қазақстан Парламенті Сенатының депутаттары, ғалымдар, шығармашыл зиялы қауым мен сарапшылар қауымдастығының өкілдері сөз сөйледі. Олар қазақ-өзбек байланысын одан әрі нығайтуға арналған жобалар мен идеяларды іске асыру жөнінде өз ойларын айтып, ұсыныстарын жеткізді. Осы форумның мәні мен мазмұнын тереңірек талдап, маңызын айқындаған Мемлекет және қоғам қайраткері Сауытбек Абдрахмановтың мақаласын назарларыңызға ұсынамыз.
Қазақта «Адамның күні адаммен» деген мақал бар. Оны біз бір мақаламызда «Халықтың күні халықпен» деп толықтырған едік. Дүн-дүние дүрлігіп тұрған мынандай заманда елдердің, әсіресе көрші елдердің арасындағы қарым-қатынас – тығыз, адамдар арасындағы аралас-құраластық жиі болуы өте маңызды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық музейінде «Ортақ тарихи-мәдени мұра – ынтымақтастықтың жаңа көкжиегі» тақырыбында қазақ-өзбек зиялы қауым өкілдерінің форумы өтті. Жиында екі елдің ғылыми-шығармашылық байланысын одан әрі дамыта түсудің көкейтесті мәселелері кеңінен талқыланды. Біздің тарапымыздан Төлен Әбдік, Ақылбек Күрішбаев, Дархан Қыдырәлі, Жанғара Дәдебаев, Дихан Қамзабекұлы сөйлеп, сан түрлі мәселелерді қозғады. Өзбекстан тарапынан көрнекті мемлекет, қоғам қайраткерлері сөз алып, елдер арасындағы рухани қатынастарды заманға сай жаңа биікке шығарудың жолдары жөніндегі пікірлерін білдірді. Осыған орай біз конференцияда айтылған кейбір ойды ортаға салмақпыз. Өзбекстан Республикасы Олий Мажлисінің Сенат төрайымы Танзила Нарбаеваның «Бұрын да парламенттер бар еді. Бірақ олардың қарым-қатынасы жоқ еді» деген сөзінде үлкен шындық та бар, терең астар да бар. Егер әр нәрсені өзінің атымен атайтын болсақ, тәуелсіздіктен кейінгі тарихтың алғашқы ширек ғасырындағы Қазақстан-Өзбекстан қатынастарын дағдарысты кезең деп атаудың артығы жоқ. Мен мұны ауылым Ташкентке жақын жерде, Келес ауданында орналасқан адам ретінде, жерлестерімнің – бұрын жексенбі сайын Ташкентке базарлап қайтатын адамдардың базарға бару тұрмақ, ағайын-туысқанына қатынай алмай, кеденнің кедергісін көрген, кей кезде тіпті шекараның айлап жабылып қалғанына да куә болған кісілердің әңгімесін көп естіген адам ретінде айтып тұрмын. Енді ол күндер артта қалды. Екі елдің арасындағы дәстүрлі тығыз байланыс қалпына келді. Бұған екі ел халқы риза.
2019 жылы Астанада «Науаи – Шығыс жұлдызы» деген атпен халықаралық конференция өткен еді. Конференцияда сөйлеген сөзімде Науаиды тек Шығыспен шектеп қалу тарлық ететінін, ол Шекспирдің, Гетенің, Байронның, Пушкиннің ауқымындағы әлемдік ақын екенін айта келіп, «Конференцияны «Науаи – жаһан жұлдызы» деп атауға болар еді» дедім.
Сонау он бесінші ғасырда өмір сүрген Науаидан 20 том әдеби мұра қалғанының
өзі – қосымша түсіндіруді қажет етпейтін факт.
Меркурий планетасындағы алып кратерге аты берілген, дүние жүзінің көптеген елінің астаналарында ескерткіші орнатылған, сонау XVI ғасырдың өзінде-ақ дара дауысы дүниенің қиыр-қиырына жеткен Низамеддин Мір Әлішер Науаи есімін әлемдік әдебиеттен хабардар әрбір адам біледі, сөз өнерінің өрнегін тани алатын оқырман атаулы ардақ тұтады. 2007 жылы Вашингтонда «Әлішер Науаи және оның Орталық Азия халықтарының мәдени дамуына ықпалы» деген атпен әлемдік конференцияның өткені көп жайды аңғартады. Расында да, Әлішер Науаидың әсіресе Орталық Азиядағы халықтардың руханиятына жасаған әсері ерекше екені даусыз. Түркі тілдеріндегі классикалық әдебиет шын мәнінде Әлішер Науаидан басталған деуге де болады. Науаиға дейін жыр тілі фарси саналып келгені – анық ақиқат. Ол өмір сүрген заманда түркі тілі жыр жазуға оралымсыз тіл деп қаралатын. Науаи – ғасырлар бойы қалыптасқан, ойда әбден орныққан сол түсінікті төңкеріп түсірген адам. Әлішер ғазалдарынан кейін фарси жалғыз әдеби тіл мәртебесінен айырылған болатын. Науаи есімінің біз үшін ерекше қадірлілігі – түркі тілінің поэзиялық қуатын алғаш танытқанында, бүкіл әлемге мойындатқанында. Н.Конрад, Е.Бертельс, В.Жирмунский сияқты әлемге әйгілі әдебиетшілердің еңбектерін қараған адам Науаи поэтикасының сұлулығын сергек сезіне түседі, ақын қаламының образ, эпитет, метафора байлығына сүйсінбей қоймайды. Өзбекшеге тісіңіз бататын болса, Әлішердің өзіне Науаи (Әуез) деген бүркеншік ат беруінің мәнісін айқын ұғасыз. Ақын өлең, ғазал, дастандарын әдемі әндей естілетін әуезді тілмен төгілтеді.
Қазір сіз бен біз айтып жүрген талай қанатты сөздің, талай мақал-мәтелдің бастауын Науаи жырларынан табамыз. Мысалы, «Жәннат бағы ана аяғының астында» дегенді Әлішер Науаи сонау заманда «Онолар оёғи остидадур, Равзайи жаннату жинон боғи» деп жазып кеткен.
Науаидың тағы бір сөзі мынандай: «Ер кимники экканники, урганники, шоир кимники – уқиганники, куйлаганники». Демек, адамзаттың асылдары баршаға ортақ.
Сенат Төрағасы Мәулен Сағатханұлы өз сөзінде Абай Науаиды өзіне ұстаз тұтқанын айтып өтті.
Иә, Науаидың асыл қазынасынан жақында ғана туғанына 180 жыл толған тойы кеңінен аталып өткен ұлы Абай да тағылым
алған.
Абай 14 жасында жазған бір шумақ өлеңінде былай дейді:
Фзули, Шәмси, Сайхали,
Науаи, Сағди, Фирдауси,
Хожа Хафиз – бу һәммәси
Мәдәт бер, я, шағири, фәриад!
Осылайша, жас Абайдың ақындық жолға аттанарда ауызға алып, сыйынған, шайырға медет бер деп сұраған жеті адамының бел ортасында адамзат тарихындағы ең ұлы ақындардың бірі Мір Әлішер Науаи тұр.
Мұның өзі біздің халықтарымыз арасындағы берік байланыстың тамыры тереңде жатқанының тағы бір мысалы.
Қазақ-өзбек зиялы қауым өкілдерінің форумы – бауырлас екі халық достығының тамаша көрінісі.
Жоғарыда айтылған конференциядағы баяндаманың негізінде 2019 жылы Egemen Qazaqstan газетіне «Науаи – жаһан жұлдызы» деген атпен мақала жазған едім. Оны кейіннен Өзбекстанның «Халқ сузи» газеті аударып басты.
«Навоий – жаҳон юлдузи» аталатын ол мақала былай басталады:
«Қазақстан басшысының алғашқы мемлекеттік сапарының туысқан Өзбекстанға жасалғаны әбден көкейге қонымды.
Дін бірлігі мен тіл бірлігінен шыққан діл бірлігі қазақ пен өзбекті тарих төрінде тоғыстырды, сан ғасырлық ортақ өмір, жүздеген жылғы тату көршілестік тағдырларымызды табыстырды. Орталық Азиядағы ең ірі екі мемлекеттің өзара ықпалдастығының әлеуеті ересен, оның мүмкіндіктері әлі де толық пайдаланылып отырған жоқ. Бұл бағытта соңғы жылдарда қолға алынған жүйелі жұмыс, мемлекетаралық байланыстардағы ашықтық, адамдардың барыс-келісінің көбеюі бәрімізді де қуантады. Ташкенттегі келіссөздер барысында екі елдің арасындағы сауда айналымын таяу жылдардың өзінде 5 миллиард доллар көлеміне жеткізу мақсаты алға қойылғаны экономикалық қарым-қатынастың жаңа деңгейге көтерілетінін көрсетеді».
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен Өзбекстан Республикасының Президенті Шавкат Мирзиёевтің келіссөздері елдер арасындағы стратегиялық серіктестікті, тату көршілікті, өзара тиімді ықпалдастықты жаңа сатыға көтерген осы кезеңде Астанада екі ел зиялы қауым өкілдерінің форумы өткізілгені, оған Өзбекстан Олий Мажлисі Сенатының төрайымы Танзила Нарбаеваның қатысуы өте қуанышты жай.
Өзбек халқы биылғы жылдың өзінде екі бірдей жарқын жеңіске қолын жеткізді. Оның бірін барша жұрт біледі: футболдан Өзбекстан құрамасы 2026 жылы өтетін әлем чемпионатының финалдық сайысына жолдама алды. Біз бауырларымыз үшін шын жүректен қуанамыз, Өзбекстан командасына жанкүйер боламыз.
Екінші жарқын жеңісті көп адам біле бермейтін сияқты. Биылғы қазанда ЮНЕСКО-ның Бас конференциясының сессиясы кейінгі 40 жылдың ішінде алғаш рет Парижден басқа жерде өткізіледі. Нақты айтқанда, Өзбекстанда өткізіледі. ЮНЕСКО басшылығының мұндайлық сирек кездесетін шешім қабылдауына өзбек ағайындардың тарихи-мәдени мұраны сақтаудағы үйрететін үлгісі, сондай-ақ халықаралық туризмді дамытудағы тамаша табысы да себеп болды. Бұл жиынның Өзбекстан Республикасының тарихы терең, өнері өрелі, дәм-тұзы даңқты, қонақжай ел ретіндегі жақсы атын жаһанға жая түсетіні талассыз.
Қылқаламның таңғажайып шебері Орал Таңсықбаев картиналарының биыл көктемде Алматыда ұйымдастырылған көрмесі екі елдің халқын одан әрі жақындастыра түскен елеулі оқиғаға айналды. Жақында суретшінің одан да кең көлемді көрмесі Ташкентте ұйымдастырылғалы жатыр. Бұйыртса, барып қайтамыз, жазып жүрген кітабымызға жаңа деректер алып қайтамыз.
Біздің халықтарымыздың бірлігі жөнінде интернет бетінде белгілі тарихшы, профессор Гайбулла Бабаяровтың тамаша екі сұхбаты шықты. Оның біреуі қазақ және өзбек халықтарының ортақ тарихына, екіншісі қазақ халқының даңқты перзенті Бауыржан Момышұлына арналды. Гайбулла бауырымыз Бауыржан Момышұлын «Бу теңсиз қахрамон одам» деп атаған. Жаһанторға салынғанына апта айналмай жатып, ұзын саны бір мыңнан асып кеткен пікірлердің барлығында дерлік авторларға шын көңілден разылық білдірген, өздері үшін беймәлім болып келген жайлардан жан-жақты хабардар еткені үшін ақ алғыс айтылған. «Катта рахмат. Аниқ айтиб, ёшларга бирдам булишига, биродорликка, дустликка ва бир бирига мехр билан карашга муоффақ булдик», «Қазоқ бауырларимизни яхши корамиз. Жонилар сог босин. Яшасин Турон. Биродар халқ», «Илик гап инсонни бир бирига якинлаштиради», дейді өзбектер. «Өте керемет, тамаша сұхбат. Біз біргеміз!», «Яшанг узбек жигарларим», «Өте дұрыс айтасыздар! Біз барлығымыз жақын халықпыз! Елдеріміз тыныш, халықтарымыз аман болсын!», – дейді қазақтар.
Айтқандары келсін! Бір болайық. Бір болсақ, ірі боламыз.
Сауытбек АБДРАХМАНОВ,
ҚР Мемлекеттік
сыйлығының лауреаты