Жаһандық еңбек нарығы түбегейлі трансформация кезеңіне аяқ басты. Соның айқын көріністерінің бірі – фриланс моделінің күрт кеңеюі. 2024 жылғы мәлімет бойынша, әлемде 1,57 миллиард фрилансер жұмыс істейді. Бұл – жалпы еңбекке жарамды халықтың шамамен 47 пайызы. Сарапшылар бұл көрсеткіштің алдағы жылдары еселеп өсетінін болжайды. 2025 жылға қарай фриланс платформаларының нарықтық құны 8,39 миллиард долларға, ал 2029 жылға қарай 16,89 миллиард долларға жетуі мүмкін.
Фриланстың мәні мен маңызы
Фрилансер – белгілі бір мекемеге тұрақты тіркелмей, жобалық негізде әртүрлі тапсырыс берушімен жұмыс істейтін маман. Олар өз қызметін дербес ұсынып, бірнеше клиентпен қатар жұмыс істей алады. Бұл модель икемділік, еркіндік және цифрлық мобильділік қағидаттарына сүйенеді.
Айта кету керек, «фриланс» сөзі алғашында жалдамалы рыцарьларға қатысты қолданылған. Бүгінде бұл ұғым еңбек нарығындағы шекарасыздық пен дербестіктің символына айналды.
Америкалық профессор Дэвид Болл фрилансты «еңбек нарығының фундаменталды өзгерісі» деп сипаттайды. Оның айтуынша, бұл – уақытша құбылыс емес, компаниялар мен жеке мамандар үшін жаңа мүмкіндіктің кең ауқымын ашатын тұрақты тренд. Тәжірибелі фрилансер Айдана Смағұлова бұл пікірді қуаттап:
– Фриланс маған өз уақытымды толықтай басқаруға, қызықты жобаларды таңдауға және әртүрлі компаниялармен жұмыс істеуге мүмкіндік береді, – дейді.
Фриланс қозғалысы интернет пен технологияның дамуымен тығыз байланысты. Әсіресе, COVID-19 пандемиясы кезінде бұл форматтың тиімділігі айқын байқалды. Worksuite зерттеуіне сәйкес, АҚШ – фриланс бойынша әлемдік көшбасшы. Бұл елде 79 миллион штаттан тыс маман жылына 1,3 триллион доллар табыс табады. Орташа сағаттық табыс – 47,71 долларға тең.
Штаттан тыс қызметкерлер саны бойынша Үндістан да алдыңғы қатарда. Елде шамамен 15 миллион адам келісімшарт негізінде қашықтан жұмыс істейді. Бұл – ағылшын тілін жетік меңгеру мен технология саласындағы жоғары біліктіліктің нәтижесі. Технология кәсіпкері Рамеш Кумардың айтуынша, фриланс Үндістан жастары үшін табыс табудың және кәсіби әлеуетін көрсетудің негізгі көзіне айналған.
Филиппин мамандары негізінен виртуалды көмекші және колл-орталық қызметімен танымал. Ал Пәкістандағы технологиялық сауатты жастар санының артуы бұл елді де қашықтан жұмыс істеу картасында маңызды ойыншыға айналдыруда. Еуропадағы жетекші фриланс орталығы – Ұлыбритания. Сонымен қатар Канада, Франция, БАӘ, Бразилия, Аустралия, Польша, Сербия, Украина, Мексика және Индонезия сияқты елдерде де бұл сектор белсенді дамып келеді.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Еңбек және әлеуметтік әріптестік департаментінің директоры Данат Нәбиев:
– Жұмыспен қамтудың жалдамалы немесе тәуелсіз қызмет формасын таңдау – азаматтың жеке қалауы. Әрбір жағдайда өзіндік артықшылықтар мен ықтимал тәуекелдер бар. Өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың барлығы цифрлық платформалар арқылы жұмыс істейді деуге болмайды – олардың көпшілігі тікелей жұмыс істейді. Қазір халықаралық фриланс алаңдары қазақстандықтар үшін де қолжетімді. Олар әлем бойынша тапсырыс берушілермен байланыс орнатып, электронды төлем жүйесі арқылы өз еңбегінің ақысын алуда, – дейді.
Экономикалық ықпал және тиімділік
Қашықтан жұмыс – жаһандық экономиканың серпінді дамып келе жатқан саласы.
Ұлыбританиялық зерттеуші Сильвия Вахара халықаралық фриланс платформа алаңдары жұмыс беруші мен орындаушы арасындағы байланысты айтарлықтай жеңілдеткенін айтады. Мәселен, АҚШ-тағы Upwork платформасында 18 миллионнан астам фрилансер мен 5 миллионнан астам жұмыс беруші тіркелген. Одан бөлек, америкалықтар Toptal, Guru, FlexJobs платформасын кеңінен пайдаланады.
Ұлыбританияда – PeoplePerHour, Аустралияда – Freelancer, Израильде – Fiverr, Аргентинада – Workana сынды платформалар қашықтан жұмыс мәдениетінің жаһандық деңгейде орныққанын дәлелдейді. Осы бағыт экономиканың икемділігі мен тиімділігін арттырады. Мысалы, АҚШ-та бұл сектор жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 5 пайызын құрайды. Бразилияда – 3 пайыз, Үндістанда – 2 пайыз. Ал Қазақстанда бұл көрсеткіш әзірге 0,5-1 пайыз аралығында. Дегенмен ішкі нарыққа бағытталған отандық онлайн қызмет алаңдары белсенді дамуда. Бүгінгі таңда елімізде Qamqor Freelance, Freelance.kz, WorkTap.kz, Market.kz, OLX.kz және BuginWork сынды бірнеше онлайн платформа жұмыс істейді. Сарапшылардың бағалауынша, елімізде 500-700 мың аралығында фрилансер бар.
Данат Нәбиевтің сөзінше, қазақстандық мамандар халықаралық фриланс нарығында да белсенділік танытып жүр.
Фриланстың дамуы – тек жеке адамдар үшін емес, жалпы ұлттық экономика үшін де тиімді. Аутсорсинг арқылы компаниялар шығындарды оңтайландырып, инновациялық идеяларды жедел енгізе алады. Бұл – әсіресе дамушы елдер үшін жаһандық нарыққа шығу мен валюталық түсімдерді көбейтудің тиімді жолы.
Штаттан тыс қызметкерлердің болуы компанияларға нақты тапсырма үшін қажет мамандарды қысқа мерзімге жалдауға, сол арқылы тұрақты штат ұстауға кететін шығынды азайтуға мүмкіндік береді. HR-консультант Әсет Дүйсенов бұл тәсілдің стартаптар мен жобалық жұмыс жүргізетін ұйымдар үшін өте тиімді екенін атап көрсетеді.
Фриланс нарығы түрлі саладағы білікті мамандарға толы. Олар түрлі жобаларға қатысу арқылы жаңа тәжірибе жинақтап, компанияларға тың идеялар алып келеді. Бұл салада жазушы, журналист, редактор, аудармашы, бухгалтер, дизайнер, маркетолог, фотограф, дерек талдаушы және басқа да мамандық иелеріне сұраныс жоғары. Қашықтан жұмыс істеу мүмкіндігі географиялық шектеулерді жойып, фрилансерлердің жұмыс ауқымын кеңейтеді. Көптеген фрилансер бірнеше мамандықты қатар меңгеріп, әмбебап маман ретінде сұранысқа ие болып отыр.
Данат Нәбиевтің айтуынша, Салық кодексінде өзін-өзі жұмыспен қамтыған азаматтарға арналған арнайы салық режимін енгізу мәселесі қарастырылған. Бұл – бастама фрилансерлердің қызметін заңды реттеуге бағытталған маңызды қадам болмақ.
P.S.
Фриланс – уақытша үрдіс емес. Бұл – еңбек нарығының жаңа құрылымы. Адам өз жұмыс уақытын, бағытын, табысын өзі басқаратын, бірнеше елмен бір мезгілде жұмыс істей алатын, бәсекеге қабілетті болуға ұмтылатын жаңа еңбек менталитеті. Фриланс – бүгіннің ғана емес, болашақтың да басты құндылықтарының бірі.
Нұрлат Байгенже