Бүгінде жасанды интеллект (AI) – біздің өміріміздің ажырамас бөлшегіне айналды. Білім беру мен денсаулық сақтауда, қаржы мен өнеркәсіпте, тіпті шығармашылық саласында да өз орнын тауып үлгерді. ChatGPT, GitHub Copilot, Midjourney, Google Gemini (Bard) сынды құралдар жұмыс тәсіліміз бен ойлау жүйемізді түбегейлі өзгертуде. Бұрын тек фантастикалық фильмде көретін әлеміміз шындыққа айнала бастады.
Қалай пайда болды?
Жасанды интеллект пен нейрожелінің тарихы бірнеше онжылдықты қамтиды. ХХ ғасырдың 50 жылдары нейрожелілердің алғашқы қадамы басталып, алгоритм жүйесі ұсынылды. Алайда сол кездегі технологиялық шектеу мен деректің жеткіліксіздігі саланың дамуын тежеді.
Бұл кезеңде ғалымдар адам миының жұмысын модельдеуге ұмтылған болатын. Бірақ технологияның әлсіздігі, дерек тапшылығы AI дамуын тежеді.
1980-1990 жылдары жасанды интеллектке деген қызығушылық қайта жанданды. Осы кезеңде терең оқыту әдісі (deep learning) қалыптасып, нейрожелінің жаңа мүмкіндігі кеңейе түсті. Дегенмен нақты жетістікке жету үшін есептеу қуаты мен үлкен деректер қажет еді.
XXI ғасырдың басында нәтижелі жұмыс басталды. Big Data мен қуатты процессордың арқасында нейрожелілер теориядан тәжірибеге көшті. Әсіресе, 2018 жылы OpenAI компаниясы GPT-1 моделін ұсынғанда, жаңа дәуір басталды десе де болады. Жобаны іске асыруға Сэм Олтман, Элон Маск, Грег Брокман, Илля Суцкевер, Войцех Заремба, Джон Шульман сияқты ғалымдар мен инженерлер атсалысты.
2019 жылы OpenAI америкалық зерттеу ұйымы GPT-2 ұсынды. Бұл модель – мәтін генерациялауда айтарлықтай ілгеріледі. 2020 жылы 175 миллиард параметрімен аса қуатты тіл үлгісі – GPT-3 іске қосылды. 2022 жылы қараша айында GPT-3.5 негізінде жасалып, алғаш рет көпшілікке тегін интерфейс ретінде ұсынылды.
Кейін GPT-4 негізіндегі тілдік модельге диалогтық формат пен нақты тапсырманы орындау қабілетіне ие болды.
Бүгінде ChatGPT 50-ден астам тілді түсініп, солармен жұмыс істейді. Әсіресе, ағылшын, испан, француз, неміс, орыс, қытай, араб, португал, жапон тілінде ақпарат алмасудың белсенділігі жоғары.
Одан бөлек, 2021 жылдың маусым айында код жазу көмекшісі ретінде GitHub Copilot, 2022 жылы сурет жасау құралы Midjourney ресми таныстырылды.
Бүгінде ондаған нейрожелі адамның көмекші құралына айналды.
Маңызы неде?
Бүгінде нейрожелінің маңызы артып, әр саланың тынысын ашуда. AI деректі өңдеумен қатар, шығармашылық шешім ұсына алатын құралға айналды. Олар мәтін, сурет, дыбыс, бейне сияқты түрлі ақпарат түрлерін өңдеу мен талдауда кеңінен қолданылады. Қолдану аясы да әр алуан: білім беру, медицина, қаржы, өнер, көлік және тағы басқа салалар.
Мәселен, AI білім беру саласында оқу бағдарламасын автоматтандырып, оқушының қабілетіне бейімдейді. Медицинада – диагностика, емдеу жоспарын әзірлеу, дәрі-дәрмек дайындай алады. Қаржы секторында – нарықтық трендтерді болжайды, инвестиция тәуекелін есептейді. Өнерде – музыка, өлең, сурет, видео контентін жасауға қолданылады. Көлік саласында – автономды автокөліктерді дамыту, көлік логистикасын оңтайландыруда шешуші рөл атқарады.
OpenAI басшысы Сэм Альтман «Жасанды интеллект – адамның қабілетін кеңейтетін құрал. Бірақ оны жауапкершілікпен пайдалану керек», – дейді.
Билл Гейтс «ChatGPT – интернеттен кейінгі ең үлкен технологиялық революция», – деп бағалады.
AI зерттеушісі Йошуа Бенджио: «Midjourney сияқты жүйелер креативке деген көзқарасымызды түбегейлі өзгертті. Бұл – жаңа өнер формасы», – дейді.
Расында, нейрожелі қоғамның әртүрлі саласына еніп, жұмыс өнімділігін арттырды. Мәселен, MasterCard компаниясы нейрожелі арқылы алаяқтық транзакцияны анықтау жүйесін іске қосты. 2023 жылғы мәлімет бойынша, алаяқтық әрекеттерді болжау дәлдігі 92 пайызды құрады. Тағы бір мысал, АҚШ және Ұлыбритания клиникаларында Google DeepMind компаниясы жасаған нейрожелі маммография суретін талдау арқылы сүт безі қатерлі ісігін анықтау дәлдігін 94,5 пайызға жетті.
Нейрожелінің ең басты маңызы – үлкен деректі өңдеу арқылы адам шешіміне қарағанда тез әрі дәл нәтиже ұсынады. Бұл тек уақыт үнемдеу емес, адам өмірін сақтау, экономикалық шығынды азайту, жаңа өнім жасау сияқты нақты нәтиже береді.
Қазақстан да әлемдік үрдістен шет қалмады. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев: «Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі ең ірі цифрлық хабтардың біріне айналуы тиіс. KazLLM моделі – осы бағыттағы алғашқы нақты қадам», – деді.
Шынында, 2024 жылы KazLLM моделі таныстырылды. Бұл – қазақ, орыс, ағылшын және түрік тілін меңгерген, 148 миллиард токеннен тұратын ірі нейрожелі. Ол – қазақ тілін тану, түсіну, аудару мүмкіндігі бар алғашқы отандық AI жүйе.
Қазір Парламент Мәжілісінде «Жасанды интеллект туралы» арнайы заң жобасы талқылануда. Заң AI дамуын жүйелеуге, қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Ертең не күтеміз?
Жасанды интеллекттің болашағы – жарқын әрі үміт күттірерлік. Алдағы уақытта бұл технология көптеген салада жаңа мүмкіндіктерге жол ашпақ. Мәселен, әр адамға жекелей бейімделген цифрлық көмекшілер пайда болуы ықтимал. Индустрия 5.0 концепциясы аясында жасанды интеллект адаммен серіктестік негізінде шешім қабылдайтын деңгейге жетеді. Сонымен қатар нарықта AI тренері, цифрлық этика сарапшысы, нейродизайнер, генеративті контент жасаушы сияқты жаңа мамандықтар пайда болады.
Дегенмен жасанды интеллекттің дамуы тек мүмкіндіктермен ғана емес, белгілі бір сын-қатерлермен де қатар жүретіні анық. Бұл технологияның өріс алуын тиімді бақылау, оның пайдасын барынша арттыру және ықтимал зияндарын азайту үшін қоғам, мемлекет және ғылыми қауымдастық өзара тығыз әрекет етуі қажет. Әсіресе, этикалық мәселелер, жеке деректердің қорғалуы, жұмыс орындарының қысқаруы сияқты әлеуметтік-экономикалық тәуекелдерге байланысты халықаралық деңгейде келісімдер мен құқықтық реттеулер қажет.
Бұл ретте ұлыбританиялық жасанды интеллект зерттеушісі, нейробиолог және кәсіпкер Дэмис Хассабис: «Жасанды интеллект дамуының негізгі басымдықтары – ашықтық, әділеттілік және қауіпсіздік. Бұл мақсаттарға жету үшін тек салаішілік қана емес, сонымен қатар үкіметаралық деңгейде де үйлестірілген реттеу жүйесі қажет», – дейді.
Әлемдік сарапшылар Сэм Альтман мен Жеффри Хинтон да сын-қатерге уақытылы жауап беру қажеттігін ескертуде. Қазақстанда Ғиззат Байтұрсынов бастаған мамандар AI саласындағы ұлттық шешім мен технологиялық тәуелсіздікті дамытуға күш салуда.
Қазақстан жасанды интеллект саласындағы әлеуетін дамытуды қолға алып отыр. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің Жасанды интеллект және инновацияларды дамыту комитетінің төрағасы Ғиззат Байтұрсыновтың айтуынша, қазақ тіліне бейімделген нейрожелілік модельдер әзірлеу бойынша ауқымды жұмыс жүргізілуде. Бұл модельдер қазақ тілін тану, түсіну, генерациялау, аудару сияқты табиғи тілдерді өңдеу (Natural Language Processing) тапсырмаларына лайықталған.
2024 жылдың соңында таныстырылған KazLLM моделі – қазақ, орыс, ағылшын және түрік тілінде оқытылған, 148 миллиард токеннен тұратын ауқымды дерек жиыны негізінде әзірленген. 2025 жылдың наурыз айында министрлік Inception (G42) компаниясымен бірлесіп дайындаған Sherkala моделі халықаралық Hugging Face платформасында жарияланды. Осылайша, KazLLM мен Sherkala моделі қазақтілді цифрлық экожүйенің берік іргетасына айналды.
Қазақстандық жасанды интеллект платформаларын дамыту әрі қолдану арқылы елдің цифрлық тәуелсіздігін нығайтып, мемлекеттік басқарудан бастап білім, денсаулық сақтау, ғылым және бизнес салаларына дейін кеңінен енгізу – алдағы маңызды міндеттердің бірі.
P.S.
Жасанды интеллекттің қарқынды дамуы – адамзат тарихындағы жаңа дәуірдің бастауы. Бұл тек технологиялық серпіліс емес, сонымен бірге қоғамның, экономиканың, тіпті мәдениеттің өзгеруі. AI – мүмкіндік пен тәуекелдің қос қыры. Оның көмегімен адам қабілеті артады, шығармашылық жаңа биікке көтеріледі, күрделі мәселелер шешімін табады. Алайда екінші қырын да ұмытпаған дұрыс...
Нұрлат БАЙГЕНЖЕ