Өткен аптада британдық The Economist журналы қатерлі ісікпен күресте ғылым жеңіске жақындап келе жатқанын жазып, басылымның басты бетін осы тақырыпқа арнаған. Бұдан бөлек, басқа да ақпарат көздері жыл сайын миллиондаған адамды ажал құштыратын дерттің беті қайтып, қаупі сейілгенін жазып жатыр.
Бұл дерттің аты бір ғана болғанымен, түрі көп, күрделі. Сондықтан әмбебап ем табу оңай емес. Бірақ ғалымдардың қазіргі жетістіктері миллиондаған адамның көкірек көмбесіндегі үмітін қайта маздатты.
Ұзаққа созылған «соғыс»
1971 жылы АҚШ президенті Ричард Никсон «Қатерлі ісікке қарсы соғыс басталды» деп ресми түрде мәлімделді. Бұл мәлімдеме Moonshot-пен, айға қонған ғылыми-экономикалық серпінмен теңесті-
рілді. Ғылым мен саясат өкілдері бұл күресте бірнеше онжылдықтың ішінде жеңеміз деп үміттенді. Никсон жариялаған «соғыстың» алғашқы жылдары шұғыл шешімдер мен революциялық жаңалықтар күткен кезең болды. Алайда зор үміт артқан «бір соққымен жеңу» стратегиясы іске аспады. Себебі бұл бір ғана дерт емес, ондаған, жүздеген қатерлі ісік түрлерін біріктіретін қауіп болғандықтан, болжам шындыққа айналмады.
Соған қарамастан, 1990 жылдардан бері дамыған елдерде жақсы нәтижелер байқалған: өлім-жітім азайды, ерте анықтау мен емдеу әдістері дамыды, жаңа вакциналар мен дәрілер қолжетімді бола бастады. Мәселен, АҚШ-та қатерлі ісік салдарынан қайтыс болғандар саны 1990 жылдармен салыстырғанда шамамен 30-35 пайызға азайған. Бұл үрдіс Еуропа, Жапония, Оңтүстік Корея секілді елдерде де байқалады.
Алдын алу – негізгі қару
Қатерлі ісіктің алдын алу – ең тиімді жеңіс. Бұл ретте ерте диагностика адам өмірін құтқарып қалатын шешуші фактор ретінде қарастырылады. Заманауи скри-
нинг әдістері, атап айтқанда, маммография, ПАП-тест, колоноскопия және тағы басқа диагностикалық құралдар науқастарды уақытылы анықтап, ерте емдеуге мүмкіндік беруде шешуші рөл атқарған. Скрининг технологияларының жетілуі мен кеңінен қолданылуы рак диагнозы қойылған адамдардың өмір сүру ұзақтығын айтарлықтай арттырды.
2008 жылдан бастап Ұлыбританияда жастарға салынған адам папиллома вирусына (HPV) қарсы вакцина жатыр мойны ісігінің алдын алуда революциялық әсер берді. Он бес жыл ішінде 20-25 жастағы әйелдер арасында ауру көрсеткіші 90 па-
йызға төмендеген. Бұл – вакцинацияның күшін дәлелдейтін мысал.
Үндістанда жасалған арзан вакцина енді дамушы мен дамыған елдерде де қолжетімді болып отыр. Сонымен қатар кеңінен таралған аспирин мен метформин сияқты қарапайым дәрілер де онкологияның алдын алуда жаңа мүмкіндіктер ұсынады. Атап айтқанда, аспирин Линч синдромына шалдыққан науқастарда тоқішек қатерлі ісігінің даму қаупін 50 пайызға дейін төмендетеді екен. Ал қант диабетін емдеуге арналған метформин кей жағдайларда сүт безі рагының қайта пайда болуына қарсы күресте көмектесуі мүмкін.
Жеке-жеке емдеу –
басты жаңалық
Қатерлі ісікпен күрестегі ең заманауи бағыт – прецизионды медицина. Бұл – әр науқасқа жеке тәсіл қолдану. BRCA1 секілді ракқа бейімдік тудыратын генетикалық мутацияларды анықтау арқылы ғана шектелмей, ғалымдар енді биомаркерлер мен ген экспрессиясының нақты көріністерін зерттеп отыр.
Қазіргі технология науқастың биоматериалдарынан қатерлі ісіктің бастапқы белгілерін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар зияны көп жалпы терапиядан бас тартып, нақты бағытталған, тиімді ем қолдануға жол ашады.
Иммунотерапия мен болашақтың вакциналары
Кейінгі жылдары дертпен күреске адамның өз иммундық жүйесін жұмылдыратын әдістер жаңа үміт беріп отыр. Иммунотерапия мен ген вакциналары қатерлі тіндерді дәл көздеп, шабуыл жасайды. Клиникалық зерттеулерде бұл тәсілдер жақсы нәтиже көрсетіп келеді.
Ең бастысы – рак басталғанға дейінгі өзгерістерге әсер ететін вакциналар жасап шығару. Мәселен, тоқішек полиптері пайда болған сәттен-ақ оларды бейтараптандыруға арналған құралдар әзірленіп жатыр.
Қатерлі ісікпен күресте шешуші бір соққы әлі жасала қойған жоқ. Бірақ үздіксіз ғылыми ізденіс, профилактика мен скринингке басымдық беру, вакцина егу, ерте анықтау мен нақты емдеу тәсілдері өз нәтижесін беріп келеді. Дамушы мемлекеттер бұл тәжірибені ары қарай жетілдіру арқылы алдағы онжылдықта айтарлықтай табысқа жете алады деген үміт бар.