Қазақстанда жеті жыл бұрын ресми спорт түрі ретінде танылған киберспорт бүгінде жаһандық аренада үлкен резонанс тудыруда. Жыл сайын өткізілетін ірі турнирлердің жүлде қоры миллиондаған долларды құрайды, ал онлайн және офлайн көрермендер саны жүз миллионнан асады. Әлеуметтік желілерде белсенді түрде қамтылып, дәстүрлі медиада киберспортқа арнайы беттер мен бағдарламалар тұрақты түрде жарық көруде. Біз осы қарқынды дамып келе жатқан электронды спорт түрінің қалыптасу тарихы мен келешектегі перспективасын зерттедік.
Киберспорттың бастауы
Киберспорт – виртуалды кеңістікте өрбитін жарыс. Қарапайым тілмен айтқанда, компьютерлік немесе мобильдік ойындар негізіндегі онлайн бәсеке алаңы. 1972 жылдың 19 қазанында Стэнфорд университетінде өткен алғашқы компьютерлік ойындар жарысы Esports-тың бастауы саналады. Студенттер Spacewar ойыны бойынша бақ сы-
нап, жеңімпаздар Rolling Stone журналының жылдық жазылымына ие болды.
1982-1984 жылдары аркадалық ойындардың тікелей эфирде Starcade шоуында көрсетілуі ойын индустриясының танымалдығын еселей түсті. 90-жылдары жүлде қоры қомақты турнирлердің жиі өткізілуі киберспорттың кәсіби бағытта дамуына жол ашты.
2000-жылдардың басында командалық бәсекелестіктің қарқынды өсуі кәсіби лигалар, тұрақты турнирлер мен чемпионаттардың пайда болуына ықпал етті. Бұл кезең виртуалды ойынның қазіргі келбетінің қалыптасуына зор үлес қосты.
Компьютерлік спорттың дамуында Оңтүстік Кореяның рөлі ерекше. 2000 жылдың 27 қаңтарында Сеулде өткен конфе-
ренцияда Корея электронды спорт қауымдастығы (KeSPA) киберспортты екінші деңгейлі спорт түрі ретінде ресми түрде мойындады. Бұл шешім Pro gaming-ді ұлттық деңгейде танудың маңызды қадамы болды.
2002 жылы Қазақстанда киберспорттың қалыптасуы басталды. Сол жылы Қазақстан құрамасы Сеулде өткен WCG 2002 халықаралық турниріне қатысып, бұл саланың дамуына алғашқы қадам жасады. 2004 жылы құрылған алғашқы киберспорт командасы – k23 (Kazakhstan 2030) елде онлайн спорттың өркендеуіне жол ашты.
Қазақстанда киберспорт 2018 жылы ресми спорт түрі ретінде танылды. Бұған компьютерлік ойындардың Азия ойындары бағдарламасына енуі ықпал еткені анық. Ендігі мақсат – елде киберспорт бәсекесін Қытай, АҚШ және Оңтүстік Корея деңгейіне жеткізу үшін тиісті инфрақұрылымды дамыту.
Расында, киберспорт алғаш рет 2018 жылы Индонезияның Джакарта және Па-
лембанг қаласында өткен Азия ойынында көрсетілімдік спорт ретінде бағдарламаға енгізілді. 2022 жылы Қытайдың Ханчжоу қаласындағы XIX Азия ойынында толыққанды медальдық спорт түріне айналып, Қытай 4 алтын, Оңтүстік Корея 2 алтын және Тайланд 1 алтын медаль жеңіп алды.
2024 жылдың 23 шілдесінде Халықаралық Олимпиада комитеті Швейцарияның Лозанна қаласында өткен 142-сессиясында киберспортты ресми түрде мойындап, тарихи шешім қабылдады. 2027 жылы Сауд Арабиясы Дүниежүзілік Esports ойындарын қабылдайды. Жарыс олимпиадалық спорт түрлері ережесіне сәйкес өткізіледі.
Бұл оқиға киберспорт үшін жаһандық спорттың жаңа дәуірін ашып, миллиондаған жанкүйер мен үздік прогеймердің басын қосып, оның бәсекелестік пен шеберлікке толы спорт екенін әлемге көрсетеді. Бұл бейнеойынның әлемдік спорттағы орнын нығайтып, дамуын жаңа деңгейге көтереді.
Спорт па, әлде ойын-сауық па?
Бүгінде киберспорт пен дәстүрлі спорт түрлерін салыстырып, қарама-қайшы пікір білдірушілер саны артып келеді. Бір тарап – киберспорттың бәсекелестік рухы мен жанкүйерлер қауымдастығы арқылы нағыз спорт екенін дәлелдейді. Яғни, киберспортшылар жеңіске жету үшін үздіксіз жаттығады, стратегия құрады және шеберлігін шыңдайды. Киберспорттың миллиондаған жанкүйері мен үлкен аудиториясы бар. Ірі турнирлерге көптеген адам онлайн және офлайн режимде қатысады. Сондай-ақ киберспорттық жарыстардың нақты ережесі, турнирлік кестесі және ұйымдастыру құрылымы бар. Бұл оны дәстүрлі спортқа ұқсатады. Онлайн ойыншылар кәсіби деңгейде жарысады, жалақы алады және демеушілік келісімшартқа отырады. Бұл олардың спортшы ретіндегі мәртебесін көрсетеді.
Екінші тарап – оның физикалық белсенділіктің жоқтығын және дәстүрлі спорттың тарихи маңызын алға тартады. Киберспорттың негізі – компьютерлік ойындар. Көп жағдайда онлайн ойындар көңіл көтеруге, уақыт өткізуге арналған. Ал көрермендер киберспортты қызықты және көңілді көру үшін тамашалайды. Трансляцияларды әдетте комментаторлар, талдау студиялары және әртүрлі шоу элементтері сүйемелдейді. Киберспорттық турнир мен команданың үлкен демеушілік келісімшарты бар, бұл оның коммерциялық және ойын-сауықтық жағын күшейтеді. Сондықтан Э-спорттың Олимпиадалық спорт түрі ретінде танылуына қарсылық білдіретіндер бар.
Виртуальды ойынға қызығатын Абай Айтжан атап өткендей, прогеймер өзінің физикалық дайындығына мән беріп, арнайы жаттығу жасап, реакция жылдамдығы мен қол-көз координациясын жақсартады. Өйткені бір миллисекунд жеңісті жеңілістен ажыратуы мүмкін. Ал бәрін спортшының реакциясы мен ойлау жылдамдығы шешеді. Психологиялық тұрғыдан да айырмашылық жоқ – Э-спортшы да жеңіске ұмтылады.
Киберспортты бір жақты ғана спорт немесе тек ойын-сауық деп қарастыру қиын. Ол екі категорияның да элементін бірікті-
реді. Бәсекелестік, ережелер, кәсібилік және жанкүйерлердің болуы оны спортқа жақындатса, негізінің ойын екені және көңілділік элементі оны ойын-сауық ретінде де қарастыруға мүмкіндік береді.
Жаһандағы нарығы мен аудиториясы
Виртуалды спорттың жаһандағы аудиториясы жыл сайын 10-20 пайызға өсуде. 2019 жылы Esport аудиториясы 398 миллион адам болса, 2020 жылы – 436, 2021 – 474, 2024 жылы 587 миллион адамнан асты.
Ал 2017 жылы Э-спорттан түскен табыс 696 миллион доллар болса, 2020 жылы бұл көрсеткіш 1 миллиард долларды құрады. 2024 жылы 1,6 миллиард долларға жетті. Киберспорт индустриясының кірісі демеушілік, медиа құқықтары, жарнама, тауар сату және ойын баспагерлерінің үлесімен қалыптасады.
Прогеймер Дамир Омаров Э-спорттың алдағы бірнеше жылда ең танымал бес спорт түрінің қатарына кіру мүмкіндігі бар екенін атады. Саладағы инвесторлар үшін киберспорт клубын ұстау дәстүрлі спорт түріне қарағанда әлдеқайда оңай.
Киберспортшылар саны бойынша әлемде Қытай көшбасшы болып табылады – 5 мыңға жуық кәсіби ойыншы бар. Үздік ондыққа Оңтүстік Корея, АҚШ, Швеция, Ресей, Дания, Франция, Германия, Украина және Бразилия кіреді. Бұл елдерде кемінде мыңнан астам прогеймер бар.
Қызықты дерек: АҚШ халқының 0,0007 пайызы, Қытай халқының 0,00005 пайызы компьютерлік ойындарға жоғары қызығушылық танытады. Оңтүстік-Шығыс Азия елдері – Вьетнам, Индонезия, Таиланд, Филиппинде мобильді киберспорттың қарқынды дамуына байланысты аудиториясы тез өсуде.
Аймақтар бойынша Азия, Солтүстік Америка және Еуропа ірі нарықтар болып табылады. Мобильді киберспорттың (мысалы, PUBG Mobile, Mobile Legends: Bang Bang) танымалдығының артуы әсіресе дамушы елдерде аудиторияның өсуіне үлкен әсер етуде.
Әлем бойынша ең танымал киберспорт ойындарына League of Legends (LoL), Counter-Strike: Global Offensive (CS:GO), Dota 2, PUBG Mobile, Mobile Legends: Bang Bang, Valorant, Fortnite, Overwatch жатады.
Киберспорт аудиториясының басым бөлігін 18-34 жастағы ерлер құрайды. Ал көрермендердің географиялық таралуы әртүрлі ойындарға байланысты өзгереді. Мысалы, LoL мен Dota 2 Азия мен Еуропада өте танымал болса, CS:GO Еуропа мен Солтүстік Америкада күшті позицияға ие. Мобильді киберспорт Оңтүстік-Шығыс Азия мен Оңтүстік Америкада үлкен аудиторияға ие.
Қазақстан киберспортының жетістігі
Қазақстанда электронды спорт әлі де бұқаралық спорт түрі ретінде толыққанды қалыптаспағанымен, виртуалды ойындарға қызығушылық танытып, оны спорт ретінде таңдап, тұрақты түрде шұғылданатын талантты ойыншылар баршылық. Бұған дәлел ретінде отандық киберспортшылардың халықаралық аренадағы бірқатар жарқын жеңістерін атап өтуге болады.
2022 жылы IESF World Esports Championship халықаралық турнирінде PUBG Mobile дисциплинасы бойынша Қазақстан құрамасы әлем чемпионы атанды. Дамир Омаров, Берікбол Сиражив, Арман Чамани, Бақытжан Елменбет және Нұрсұлтан Нартбаевтың бұл тарихи жеңісі еліміздің киберспорттағы жетістігін жаңа деңгейге көтерді.
2023 жылы Global Esports Games 2023 турнирінде Dota 2 дисциплинасы бойынша Қазақстан құрамасы әлем чемпионы атанды. Бұған Александр Пак, Асқар Жұмағұлов, Егор Миллер, Ильяс Ахкубеков, Саламат Садыр және Абылай Мұрзагалиев үлес қосты.
Бұл жетістіктер Қазақстанда киберспорттың даму әлеуетінің зор екенін және отандық ойыншылардың әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігін айқын көрсетеді.
Туризм және спорт министрінің орынбасары Серік Жарасбаевтан кибер атлетшілер дайындалатын арнайы орындар туралы сұрадық.
– Қазақстанда киберспортшылардың арнайы дайындалатын орны, яғни ұлттық құраманың ресми буткемп аймағы жоқ.
Алайда әрбір киберспортшы өз ойынының ерекшеліктеріне қарай жеке дайындалады. Мысалы: Counter-Strike ойыншылары көбіне компьютерде жаттығады, PUBG Mobile ойыншылары мобильді телефонда дайындалады. Қазір Қазақстанда кәсіби деңгейде дайындалуға мүмкіндік беретін жеке киберспорт клубтары мен жаттығу орталықтары бар, бірақ ұлттық құраманың тұрақты жаттығу базасы әзірге қарастырылмаған, – деп жауап берді Вице-министр.
Бүгінде Алматы, Астана және Шымкент қалаларында компьютерлік спорт жақсы дамуда. Кәсіби ойыншылар мен командалар көбіне осы қалаларда жаттығады.
Qazaq CyberSport Federation қауымдастығының атқарушы директоры Қазбек Жангазиевтің айтуынша, киберспорт бүкіл әлемдегі адамдарды біріктіріп, өзінің ауқымды жанкүйерлер қауымдастығын қалыптастырды. Онлайн турнирлерге қатысу, тікелей трансляцияларды тамашалау және арнайы форумдарда ойын стратегияларын талқылау қатысушылар арасында бірегей мәдениеттің қалыптасуына ықпал етеді. Бұл платформа жанкүйерлер мен ойыншылар арасындағы жаһандық байланысты нығайтып, өзара тәжірибе алмасуға мүмкіндік береді.
Қауымдастық дәстүрлі түрде Қазақстан кубогын ұйымдастырумен қатар, Qazaqstan Qyzmet Cyber Cup, eSports HUB, Kazakhstan Esports Student League және корпоративтік турнирлер арқылы киберспорттың танымалдылығын арттыруға белсенді түрде атсалысуда.
Э-спорт – тек ойын-сауық емес, қарқынды дамып келе жатқан спорт түрі. Аудиториясы ауқымды, қаржылық әлеуеті мол, бәсекелестік рухы жоғары. Дегенмен дәстүрлі спортпен теңесуі мен Олимпиадаға енуі әлі белсенді талқылануда. Бірақ қазірдің өзінде миллиондаған адам өмірінің бір бөлігі және болашағы зор. Қазақстандық кибер атлетшілердің жетістігі ел әлеуетін көрсетіп, үлкен жеңіске сенім береді.
Нұрлат БАЙГЕНЖЕ