Қай дәуірде де ел-жұртымен бірге тыныстап, біте қайнасып өмір сүрген ақын-жырау атаулы қоғам құбылысынан сырт қалмайтыны анық. Биыл туғанына 175 жыл толып отырған Сыр сүлейі Қарасақал Ерімбет (Көлдейбекұлы) шайырдың (1850-1911) шығармашылық мұрасына ден қойғалы оның ұлт бірлігін бәрінен жоғары қойған ақын екенін танып келемін.
Заманында медреседе білім алып, Шығыс поэзиясын терең меңгерген, араб-парсы тілдеріндегі шығармаларды еркін оқып түсіне беретін саңлақ шайырдың осыдан 119 жыл бұрын (1906 ж.) жазылған «Сөз тыңда, крайдағы мұсылманым!» («Петербор мешітіне») атты үндеу жыры оның шығармашылығында орны бар тарихи шығарма дер едік.
ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында патшалық Ресейдің боданындағы елдердің мұсылман жұртының кәсіп-нәсіп іздеген, білім мен өнер қуған өкілдері сол замандағы бас қалалар (қазір де статусы сақталған): Санкт-Петербург (Петербор) мен Мәскеуге қоныс аударып, ірге тебе бастайды. 1803-1804 жылдары бес жүзден астам мұсылман әскери қызметшінің өтінішіне орай, әскери ведомствоның тапсырысымен аталған қалада болашақта салынатын мешіттің архитектуралық жобасы жасалады. Алайда ол жедел жүзеге аспайды. Азаматтық алған тұрғындар санағы бойынша 1869 жылы Петербордағы тұрақты мекендеген мұсылмандар саны 1 700-ге жетеді. Ал 1881 жылы Нева жағасындағы қалада ахундар М.Юнусов және А.Баязитов бас болып, соборлық (үлкен) мешіт салу мәселесін көтереді. Осы мақсатта аталған шаһарда салынатын еңселі мешіт құрылысы үшін қайырымдылық жолмен қаржы жинаумен айналысатын қоғамдық ұйымның Ережесі заңнамалық тұрғыда бекітіледі.
Қаржы жинауда елден ерек татар қауымдастығы белсенділік танытады. 1902 жылғы мәлімет бойынша оның жиынтық сомасы 44 мың рубльді құрайды. Мешіт салынатын жер телімі қарастырылады. Комитеттің қызмет ауқымы кеңейіп, Бүкілресейлік қайырымдылық компаниясына айналады. 1905 жылғы 17 сәуірдегі «Діни құлшылық бостандығы туралы» және осы жылдың 17 қазанындағы «Бодандарға демократиялық азаматтық право беру туралы» Манифесі имандылық шарасының ілгерілей түсуіне игі әсерін тигізеді. Петербург мұсылмандары қайырымдылық қоғамының құрылтайшысы қатарын 1-гильді көпес Ш.Асадуллаев, ірі кәсіпорын иесі Г.Зейналабдин-Тагиев жұбайы Сонай ханым, қазақ сұлтаны ағайынды Уәлихановтар толықтырады. Аталған қоғамның ұсынысымен жергілікті билік ораза және құрбан айт мейрамын тойлауға арнайы ғимараттар бөледі. Үкімет бірінші орыс революциясы жылдарында (1905-1907) Санкт-Петербург мұсылмандарының. 1905 жылы 28 мамырда қалада еңселі мешіт құрылысын бастау жөніндегі ұсынысын сол жылы 5 қарашада қанағаттандырады. Ахун А.Баязитов мәлімдегендей, 1883 жылы қайырымдылық қорына 53 300 рубль түскен. Комитет мүшелері қатарында танымал тұлғалар: кавалерия генералы Г.Шыңғысхан, сарай кеңесшісі И.Уәлихан, капитан А.Сыртланов т.б. болған. Мәртебелі ағзамның 18.07.1906 жылғы Жарлығымен он жыл көлемінде Бүкілресей аумағы бойынша жиналған қаржы 750 мың рубльге жеткен. Аталған комитеттің белсенділігі арқасында 1906 жылдың 1 мамыры мен 1907 жылдың 1 мамыры аралығында 103 035 рубль, 28 тиын жиналады.
Осы арада айта кететін бір жайт: Бұхар әмірі Сеид Абдул-Ахад хан (Ресей императорының вассалы) Петерборға сапармен барған кезінде астаналық татарларға қолдау білдіріп, аудинция кезінде ислам мешітін салу мәселесін әлденеше рет көтереді. Өзі де сырт қалмай императордың рұхсат етуімен жер телімінің бір бөлігін сатып алуға қаржы бөледі. Іс ілгері жылжып, комитет 1907 жылы Кронверск даңғылы мен Конный шағын көшесі қиылысындағы екі жер теліміне ие болды.
Болашақ мешіт құрылысына Бүкілресей аумағы бойынша ерікті түрде қаржы жинау мүмкіндігі туғанда (1906-1916 жылдар аралығы) осы бір ізгілікті шараға кең-байтақ қазақ даласының Сыр бойындағы аузы дуалы, сөзі өтімді, ел арасында сыйлы жанның бірі Қарасақал Ерімбет шайыр да ықыластана үн қатады (айта кету керек, бұл істі қолдап, насихаттағандар қатарында Созақ өңірінен шыққан атақты ақын Шәді Жәңгіров те болды). Петербордағы тұңғыш мешітке ақшалай қаражат жинаумен айналысатын арнайы өкілдердің қолқалаған өтініш тілегі бойынша Қаратау мен Созақ бойын жайлаған Шәді төре Жәңгірұлы (1855-1933) мен Ерімбет ақын (ауқатты Бержан бай екеуінің атынан) қазақ пен қырғыздың, татар мен ноғайдың малды, қалталы бай-бағыландарына, күллі мұсылман қауымына арнап, көмек қолын созу үшін «Сөз тыңда, крайдағы мұсылманым!» атты Үндеу-жыр жазып, жазбаша және ауызша жер-жерге таратады. Бізге жеткен кей деректер бойынша «Петербордағы мешіт» аталатын жыр:
«Бисмилла, араб тілі – Хақтың хаты,
Назым сөз – мәжілісте көңіл шаты.
Абзал деп араб тілін айтқан кітап,
Түркінің парсыдан аз инабаты, – деп басталады да:
Ойланған жиырма бес жыл күллі ноғай,
«Бір мешіт Петербордан салсақ қалай?
Әуелі пұлын жинап алайық!» деп
Тоқтатқан мәслихатын осы араға-ай,
Елу мың пұл жинаған сонан бері.
Пұлы аз, сұрамасқа жөн таба алмай,
Ресей Бұхарменен артық жақын,
Бір ой салды шаһбаздарға
Алла тағала-ай», –
деп алдымен қалыптасқан жағдаятты баяндаудан басталады. Одан әрі мұсылмандықтың қырық парызының бірі – қайырымдылықты қастер тұтатындардың санасына терең сіңіруді абзал санап:
Қуанар бұл істе Құдайға шын құл,
Қуанбас діні пасық арамза ұл.
Петербор Орынбор мен Қазан емес,
Қуанар еркек түгіл, қатын да тұл, – деп дін мұсылман жұртын сауаптан құр қалмауға шақырады. Білдірер ойын, айтар сөзін:
Халқым-ай, қадірін білмесең бұл жұмыстың,
Сауапқа сан жетпестей жолықтырар.
Пұл керек Түркістаннан жүз алпыс мың,
«Зор, – деген, – осындайда өлімнен ар!»
«Өлімнен ұят күшті» деген болса,
Бұл – байлардың жұмысы екен дүние дер,
Баласы қырғыз, қазақ отыра алмассың,
Келді сөз сендер үшін құлақ салар, – деп сөз ұққан адамның ар-ұяты мен намысын оятатындай түйдек ойларды ортаға тастайды. Өрісте малы, сандықта пұлы барлардың жетесіне жеткізе түсейін деген пиғылмен:
Бұл жолы омырауыңды аш, қырғыз, қазақ,
«Малыңды шаш, – демеймін, – ұдайына».
Үстіңдегі сат жейдеңді, бер осыған,
Бір тиын таппағандар бір айына.
Себеп сол – шыдамаймын, жәрия-сауап,
Пұл берген шексіз береді Құдайына», – деп имандылық үйіне, онда да бір қиырдағы орысы көп, мұсылманы аз шәріде Құдайға құлшылық ететін қасиетті мешіттің тездетіп, кідіріссіз салынуына күш-қайрат қосу азаматтық парыз екенін кестелі тілмен, ұғынықты тәсілмен жеткізеді.
Басын ашып айтар бір жайт, шайыр атамыздың бұл Үндеу-жыры қазақ пен қырғыз даласына қандай деңгейде тарады, оның түпнұсқа мәтіні сақталды ма, малды, қалталы бай, манаптар ортақ қорға қаншалықты үлес қосты деп туындайтын сауалға қолдағы деректің аздығынан жауап беруіміз әзірге қиындау. Әйтсе де, күллі Ресей бойынша мешіт құрылысына деп халықтың қайырымдылық жолмен қосқан үлес сомасы 750 мың рубль құраса, осы қомақты қаржының ішінде қазақ пен қырғыз мұсылман ағайындардың да қосқан үлесі қомақты деп есептейміз. Неге десеңіз, елде сөзге тоқтаған, халықтық істі қастер тұтқан ер-азаматтар қарасы көп болған. Айталық, шайыр өмір сүрген өлкенің бір ғана Қазалы уезі орталығында атағы жер жарған үш ағайынды саудагер-көпес Хұсайыновтың үлкені Ахметтің ықпалы Ақмешіт уезіне де жетті. Ал інісі Ғанибай (Ғани Ғалиұлы Хұсайынов) 1894 жылы өз қаржысына (20 мың рубль) Қазалы қаласында мешіт салдырды (қазір де сақталған). Ал мыңғырған малды құдасы Көнек Қыпшақбай, туысы Бұланбай, Жанкүшік, Жолай, Нұржан, отар-отар қойы бар Итбас, алты мың жылқы біткен Жетібас, алпыс атанды жүгімен Орынборға айдаған Сырлыбайұлы Нұрқожа, т.б. бар еді.
Сөз маржанын терген Ерімбет шайырдың бүкіл халықтық істен қалыс әрі аянып қалмағаны сөз болып отырған жырының өн-бойынан аңғарылады. Тағы бір айтпағымыз, ел ішінде Ержан молда атанған Ерімбет атамыздың бастамасымен сонау 1879-1880 жылдары Қызылдың қиясында, Қуаңдарияның бойында ауқатты жандардың қолдауымен мешіт-мектептің бой көтергені (жергілікті маңыздағы тарихи ескерткіш санатында) көпшілікке аян. Кейінгіге қалдырған асыл мұрасы – поэзияның дені дерлік діни ағартушылық тақырыпқа құрылған.
Енді оқырман тарапынан туындайтын «Петербордағы мұсылмандар мешітінің мұнан кейінгі тағдыры не болды екен?» деген сауалға жауап берген жөн шығар.
Өркениетті елдің үрдісімен мешіт салуды қолға алған комитет 1907 жылы «Зодчий» (№45) журналында архитекторлар арасында мешіт ғимараты мен оның безендірілуі жобасына әжептәуір сыйақы белгілеп, байқау жариялайды. Нәтижесінде, инженер С.Кричинский, суретші-архитектор Н.Васильев және құрылыс барысын бақылаушы, архитектура академигі А.И.фон Гогеннің сызба еңбегі жоғары бағаланады. Үшқабатты мешіттің бумен жылуы, ауа желдеткіші, электр жарығы ескеріледі. Ғимараттың қасбеті мен ішкі бөлмелерін безендіруде суретші Л.Максимованың сызбасы басшылыққа алынады. Ол бұл үшін Самарқанға арнайылап барып, Шах-Зинденің мавзолейі мен Гур-Эмирдің (ХV ғ.) мешітіндегі өрнектер көшірмесі сызбасын алады. Күмбезді мешіттің сыртқы қабырғасы мен ішкі бөлмелері қасиетті Құран сүресінің аятынан алынған тағылымды сөздермен кестеленеді. Соның бірі – есік аралығындағы ойық орынға тігінен арабша жазылған мәтіннің біріндегі ұғым: «Алла, одан басқа Құдай жоқ! Ол Хай (мәңгі тірі), Қайиум (еш нәрсеге арқа сүйемей күллі болмысты бір өзі ұстап, меңгеріп тұрушы). Ол әсте қалғымайды. Оны (ғапылдық та), ұйқы да баспайды. Күллі аспан әлеміндегі һәм жердегі барлық нәрсе бір Өзіне тиесілі. Оның дәргейінде рұхсатсыз біреу үшін шапағат етіп, ара түсе алатын кім бар? Ол күллі жаратылыстың алдындағы болашағын да, артындағы өткенін де толық әрі жақсы біледі. Ол – Али (бәрінен биік, асқақ), Азим (бәрінен ұлы, бәрінен зор) деген «Бахрам» сүресінің 255 аятын жазып, Алланың көркем сипатын аша түскен.
Ізгілікті істе тоқтам болған ба? Бұхар әмірінің таққа отыруының 25 жылдығына орайластырып 1910 жылдың 10 ақпанында болашақ мешіттің іргетасы салтанатты жағдайда қаланады. (1909 жылы шұңқыры қазылып, «төменгі» циклдың жұмысы атқарылған еді). Қабырға кірпішін қалауға, мәтіндік күміс тақтайша қалдыруға аса мәртебелі Бұхар әмірі, түрік елшісі Тұрхан паша, парсы өкілі Али-Гулихан, Орынбор муфтийі М.Сұлтанов, мемлекеттік Думаның мұсылман фракциясы мүшелері, Ресейдің сыртқы істер министрі Сазанов, профессор Белелюбский, т.б. қатысады. Зәулім мешіт (ішкі әрлендіруі аяқталмаса да) 1913 жылы 22 ақпанда елді билеген Романовтар әулетінің 300 жылдық мерекесі құрметіне салтанатты жағдайда ашылады. Оған Бұхар әмірі Сеид-Мир-Алим хан (марқұм Сейіт Абдул-Ахад ханның ұлы) Петерборға арнайы келген Хиуа ханы Сейіт-Асфендиар-Баһадүр қатысады. Бірақ бірінші дүниежүзілік соғыстың (1914 ж.) басталу салдарынан қаржы құю күрт азаяды да, мешіт құрылысы толықтай аяқталмай қалады. Одан соң ұзамай Совет өкіметі орнағаны белгілі...
1920 жылдың 30 сәуірінде мешіттің құрылыс және әрлендіру жұмысы толықтай аяқталады. Аула төңірегі шойын шарбақпен қоршалады. 1921 жылдың 20 тамызында заңды тіркеледі. Алайда 1930 жылдары «Құдайшылдарға қарсы күрес» қоғамдық ұйымының күшеюінен соң мешіттің жертөлесі алдымен картоп, кейінде көкөніс сақтайтын қоймаға айналады. Тіпті, оны айтасыз, 1940 жылдың 10 шілдесінде Ленгорсоветі «Мұсылман мешітін жабу туралы» қаулы қабылдайды. Соғыстың алдында, 1941 жылдың мамырында мешіттің құнды дүниелері акт арқылы СССР ҒА дін тарихы Музейіне өткізіледі, ғимараты Ленинград қалалық денсаулық сақтау бөлімінің медициналық жабдықтар қоймасына беріледі. Осындай қиындыққа қарамастан дініне берік мұсылмандар діни рәсімін Волковский даңғылындағы мұсылман бейітінде жалғастырады. Олардың саны жұма күндері 400-500 адамға, Ораза мен Құрбан айтта бес мыңға дейін жетеді. Соғыс аяқталғасын 1954 жылдан жылымық желінің есуінен соң тұрғылықты мұсылмандардың сұрауы, ислам мемлекеттері басшыларының ықпал етуі арқасында Одақтың Министрлер Советінің 1955 жылғы 12 желтоқсандағы қаулысымен мешіт ғимараты дін ұстанған жамағатқа түпкілікті беріледі. Алғашқы намаз 1956 жылы қаңтардың 18 күні оқылады. Жыл соңына қарай (қазан, 1956 ж.) Ленинградқа мұсылман мемлекеті үкімет делегациясы, оның алғашқысы болып Индонезия президенті Сукарно мешітке келеді. Міне, содан бері Нева жағасындағы мұсылмандардың құлшылық үйі күні бүгінге дейін өзінің жұмысын тоқтатқан жоқ.
«Пейілге қарай – қарекет» дейді аталарымыз. Атамыздың осыдан жүз он тоғыз жыл бұрын (2026 жылы 120 жыл толады) қағазға түсіріліп, жазылған «Сөз тыңда, крайдағы мұсылманым!» үндеу-жырына ден қойғанда қос автор: Ә.Оспанов құрастырған «Сырдария кітапханасы» сериясымен жарық көрген «Ұлағат сөзім ұрпаққа» (А.«Фолиант» 2009 ж. 90-102 бет) және С.Қожағұловтың топтастыруымен шыққан «Нұсқалы сөздің кестесі» (А. «Мұсылман», 2013 ж. 84-98 бет) кітабында аталған жырдың мәтінінде айтарлықтай айырмашылық бар. Бірізділік сақталмаған. Болашақта Ерімбет шайырдың жыр жинағы әдебиетші ғалымдардың көмегімен Академиялық үлгіде жарық көретін тұста мәселенің осы жағына ерекше мән берген абзал. Қолға алған ісімнен хабардар етейін деген мақсатпен Петербордағы мешіттің тақсыр имамына 2025 жылы хат та жаздым. Жауабы әлі де кешігуде... Хатта: «Достықта жоқ шекара» екенін айта отырып, егер де бұл жазбам мерзімді басылымда жарық көріп жатса, газет санын арнайы поштамен жөнелтетінімді де айттым.
Көп айтып, созбауды құп көріп, жазба соңын шайыр атамыздың аталған жырындағы:
«Пұл жина олай болса мешіт үшін,
Исламда айтылған бес шыға ма естен?
Баласы қырғыз, қазақ оянсайшы,
Қамың ғой мен сөйлесем ерте-кештен», – деген түйін сөзімен аяқтағанды құп көрдім (Ерімбеттің «бес» отырғаны исламдағы бес парыз ғой. – Қ.Қ.).
Орыс әдебиетінің классигі Л.Толстойдың 1890 жылы жазған «Өнер туралы» трактатында: «Суреткердің айтар ойы әрі жаңа, әрі маңызды болуы үшін суреткердің адамгершілігі биік болуы керек, ол тек өзі үшін ғана ғұмыр кешпей, жалпы адамзаттың өміріне белсене араласып жүруге тиіс», – деген екен. Бұл, әрине, тұлғалы суреткерлерге арналған сөз. Ендеше, тереңнен сөз маржанын теріп, ұрпағына асыл сөз мұрасын қалдырған Ерімбет шайыр да сондай ірі тұлғалардың қатарында тұратын, ісімен де, сөзімен де ұлт қана емес, түркі әлемінің татулығына зор үлес қосқан қазақ перзенті деп білгеніміз әділетті болар.
Қараша Қараман,
ерімбеттанушы,
Алматы облысы