17 маусымда Елордада екінші «Орталық Азия – Қытай» саммиті өтті.
Бұл жиын аймақтағы елдердің бірлігін бекемдеп, байланысын нығайтуға, серіктестіктің көкжиегін кеңейтуге жасалған тағы бір қадам ретінде бағаланып отыр. Саммит қорытындысы бойынша «Мәңгі тату көршілік, достық пен ынтымақтастық туралы шарт» қабылданды.
Бұдан бөлек, Мемлекет басшысы ҚХР Төрағасы Си Цзиньпинмен келіссөз жүргізіп, екі ел ынтымақтастығының барлық бағытын талқылады.
Саммитті Мемлекет басшысы ашып, сөз сөйледі, Орталық Азия елдерімен жан-жақты ынтымақтастыққа ниет танытқаны үшін ҚХР Төрағасы Си Цзиньпинге алғыс айтты. Сондай-ақ Саммит жұмысына белсене атсалысып, өңірлік ынтымақтастыққа ұдайы қолдау көрсетіп келе жатқан Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан мен Өзбекстан басшыларына ілтипат білдірді.
– Жиынға қатысып отырған Орталық Азия мемлекеттерінің өзара сенімі мен ортақ күш-жігерінің нәтижесінде тату көршілік қарым-қатынасқа, достық пен қолдауға арқа сүйеген ынтымақтастықтың бұрын-соңды болмаған үлгісі қалыптасты. Орталық Азия мен Қытай арасындағы байланыстар мәңгілік, кез келген жағдайға бейім әрі жан-жақты стратегиялық серіктестік деңгейіне көтерілгеніне баса назар аударғым келеді, – деді Президент.
Орталық Азия басты логистикалық хабқа айналып келеді
Қасым-Жомарт Тоқаевтың айтуынша, қолда бар мүмкіндікті біріктіру Қытаймен қарқынды әрі өзара тиімді ынтымақтастыққа тың серпін береді.
– Орталық Азия мемлекеттерінің ішкі жалпы өнімінің көлемі жарты триллион доллар межесіне таяп қалды. Кейінгі бес жылда өңірдегі сауда айналымы айтарлықтай ұлғайып, 10 миллиард доллардан асты. Өткен жылы біздің аймақтың Қытаймен арадағы сыртқы саудасы 40 пайызға жуықтап, 95 миллиард долларды құрады. Бұл – рекордтық меже. Аталған көрсеткіштің 46 пайызы Қазақстанға тиесілі. Еліміздің Қытаймен тауар айналымы 44 миллиард долларға жетті. Қытай инвестициясы Қазақстанның экономикалық өсіміне маңызды үлес қосып келеді. Бүгінге дейін көршілес ел бізге 26 миллиард доллардан астам қаржы құйды. Қазақстанда Қытай капиталының үлесі бар 5 мыңға жуық кәсіпорын жұмыс істейді, – деді Президент.
Президент қазіргідей геосаяси ахуал күрделі кезеңде жеткізу тізбегінің сенімді әрі қауіпсіз бағыттарын құру барлық ел үшін стратегиялық тұрғыдан өзекті екенін айтты.
– Еуропа мен Азияның ірі өңірлерін жалғауда Орталық Азия басты логистикалық хабқа айналып келеді. Былтыр Қытайдан Орталық Азия елдері арқылы тасымалданған жүк көлемі 12 пайызға артып, 211 мың контейнерден асты. Қытайдан Еуропаға құрлық жолдарымен жөнелтілетін жүктің 85 пайызы Қазақстанға тиесілі. Біз құрлықаралық байланысты күшейтуге және Орталық Азия аймағының бәсекелестік артықшылығын барынша пайдалануға ерекше мән береміз. Қазақстан «Бір белдеу, бір жол» мегажобасының алғашқы буыны ретінде бұл бастаманы «Батыс Қытай – Батыс Еуропа», Транскаспий халықаралық көлік дәлізі және «Солтүстік – Оңтүстік» секілді маңызды транзиттік бағыттармен ұштастыруды көздейді. Транскаспий бағытының тартымдылығын арттыру үшін Каспий теңізіндегі айлақтарды жаңғырту және цифрландыру, жүк терминалдарын салу, сондай-ақ жүк кемелері өндірісін жолға қою бойынша жүйелі шаралар қабылдап жатырмыз. Осы орайда Қытай тарапына Каспийдегі «Құрық» портында жүк терминалын бірігіп салуды ұсынамыз, – деді Мемлекет басшысы.
Мәңгі тату көршілік, достық пен ынтымақтастық
Қасым-Жомарт Тоқаев энергетика саласындағы ықпалдастықты өңірдің орнықты дамуына әсер ететін ең басты фактордың бірі ретінде атады.
– Біз озық технологиялар алмасуға және энергетика инфрақұрылымдарын жаңғыртуға ниеттіміз. Сондай-ақ аймақтың энергетикалық қауіпсіздігін нығайтуға, технологиялық тұрғыдан ілгерілеуге және қуат көздерін әртараптандыруға мән берген жөн. Қытай Халық Республикасының ядролық энергетиканы дамытудағы бай және табысты тәжірибесін ескере отырып, аталған стратегиялық салада орнықты ынтымақтастық орнатуға мүдделіміз. Жуық арада келісімге қол қоюға дайындаламыз, – деді Президент.
Қасым-Жомарт Тоқаев Қытай Халық Республикасының Төрағасы Си Цзиньпиннің «Тағдыры ортақ көршілес елдер қоғамдастығын» құру бастамасына жоғары баға берді. Мемлекет басшысы бұл ұстанымдар бүгінгі Саммит қорытындысы бойынша қол қойылатын «Мәңгі тату көршілік, достық пен ынтымақтастық туралы шартта» көрініс табатынына сенім білдірді.
Президенттің айтуынша, Қазақстан Орталық Азияның бейбітшілік, орнықты қауіпсіздік пен өнімді ықпалдастық мекені болғанын қалайды. Еліміз діни экстремизммен, терроризммен, сепаратизммен, есірткі тасымалдаумен, заңсыз қару-жарақ саудасымен, рұқсатсыз көші-қонмен және адам саудасымен ымырасыз күресті жалғастыруға әзір. Халықаралық киберқылмыстың өршуі айрықша назар аударуды талап етеді. Осыған орай Президент тұрақты байланыс орнатуды ұсынды.
Мемлекет басшысы Орталық Азия мен Қытай халықтарының арасындағы мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықтың жоғары қарқынына тоқталды. Мәдени орталықтардың ашылуы, креативті индустрия және туризм салаларының дамуы осы бағыттағы басты басымдықтар ретінде аталды.
Бұдан бөлек, Қасым-Жомарт Тоқаев Қытайдың Орталық Азиямен ынтымақтастыққа арналған атаулы жылдар ұйымдастыру бастамасына қолдау білдіріп, келесі жылды «Білім беру және ғылыми зерттеулер жылы» деп жариялауды ұсынды. Сондай-ақ Мемлекет басшысы «Орталық Азия – Қытай» форматының 2026-2030 жылдарға арналған ұзақмерзімді даму стратегиясын әзірлеу қажет деп есептейтінін жеткізді.
Ынтымақтастықтың жаңа форматы – БАҚ
Астанада өткен екінші «Орталық Азия – Қытай» саммитіне шетелдік ақпарат құралдары жоғары баға беріп отыр. Қытайдың алдыңғы қатардағы басылымдары бұл жиынды аймақтық әріптестіктің жаңа белесі, тіпті «Алтын дәуірінің бастауы» деп атады. Мәселен, CGTN телеарнасы саммит аясында Си Цзиньпин ұсынған төрт тармақты бастамаға ерекше назар аударып, «Қытай мен Орталық Азия тағдыры бір қауымдастыққа қадам басып барады» деген ой түйеді.
Халықаралық басылымдар Қазақстанның бастамаларына да тоқталды. Әсіресе, Астанада алғаш рет өткен өңіраралық энергетикалық форум мен медиа саласына арналған гуманитарлық диалог – Қытаймен ынтымақтастықтың жаңа форматына жол ашқаны айтылды.
Хуаньцюшибао басылымы өзбек және тәжік сарапшыларын сөйлетіп, «Қытай – Орталық Азиядағы басты сауда серіктесі ғана емес, стратегиялық тұрақтылықтың кепіліне айналып келеді» деп жазды. Өзбек баспасөзі болса, Қытайдың елдегі инвестициялық белсенділігіне назар аударып, «Бүгінде Қытай – Өзбекстандағы ең ірі инвестор» деген дерек келтіреді.
Тәжік және қырғыз сарапшыларының пікірінше, саммитке Си Цзиньпиннің жеке қатысуы – келісілген уағдаластықтардың нақты іске асуына кепіл бола алады. Ал сарапшылар Түрікменстанның осы форматқа біртіндеп тартылып келе жатқанын, болашақта оның да белсенді ойыншыға айналуы ықтимал екенін айтады. Осылайша, көрші елдердің де назарын аудартқан Астанадағы саммит Орталық Азия елдері үшін жаңа мүмкіндіктер алаңына айналып отыр.
Таир Нигманов,
саясаттанушы:
Екіжақты мүдде бір-бірін толықтырып тұр
Менің ойымша, Қытайдың Орталық Азияға деген қызығушылығы әрқашан прагматикалық сипатта болды. Ұзақ жыл бойы олардың басты мақсаты өңірде тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтау еді. Бұл, ең алдымен, Қытайдың өз ішкі қауіпсіздігіне байланысты. Себебі Орталық Азия Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданына шекаралас жатыр. Бұл – Қытай үшін өте сезімтал аймақ. Ұзақ уақыт бойы ШЫҰ секілді ұйымдар аясындағы ынтымақтастық дәл осы қауіпсіздік пен тұрақтылықты сақтау үшін құрылған болатын.
Бірақ кейінгі жылдары жағдай өзгеріп келеді. Қытайдың экономикалық мүддесі айтарлықтай күшейді. Бұл тек Орталық Азияда емес, Африка мен Латын Америкасында да байқалады. Бұл – Қытай Төрағасы Си Цзиньпин тұсындағы сыртқы саясаттың жаңа бағыты, жаһандық белсенділік. Қытай қазір өзін сенімді экономикалық әріптес ретінде көрсеткісі келеді. Ол түрлі ірі жобаларды ұсынуға, олардан пайда табуға, өндірісін кеңейтуге мүдделі. Осы орайда «Бір белдеу – бір жол» бағдарламасы негізгі құрал болып отыр. Бұл бастама әлі де жалғасып келеді, әрі Пекин оны стратегиялық жоба ретінде қарастырып отыр.
Сонымен қатар геосаяси тұрақсыздық, мысалы, Иран мен Израиль арасындағы шиеленіс Қытай үшін логистика мәселесін ушықтырып отыр. Ормуз бұғазы сияқты маңызды жерлердегі тұрақсыздық Қытайдың Еуропамен саудасына тікелей әсер етеді. Сондықтан Қытай балама жолдарды, құрлықтағы сауда жолдарын дамытуға мүдделі. Бұл бағытта Орталық Азияның рөлі ерекше.
Саммиттегі бастамалардың нақты Казақстанға тигізетін әсеріне келер болсақ, менің ойымша, бұл, негізінен энергетика мен инфрақұрылым саласына қатысты болмақ. Мысалы, Шымкент мұнай өңдеу зауытына салынған инвестициялар, күн электр стансаларын салу, балама энергия көздерін дамыту – барлығы маңызды жобалар. Сондай-ақ Қазақстанда атом электр стансасын салу мәселесі де көтеріліп жүр, оған да Қытай компаниялары қызығушылық танытып отыр. Энергетика біз үшін күрмеуі көп күрделі сала болып отыр. Ескі жылу электр стансалары тозып біткен, оларды жаңарту қажет. Халық саны мен экономика өсіп жатқанда, энергия тапшылығы айқын сезіледі. Сонымен қатар логистика мен ауыл шаруашылығын дамыту үшін жанармайдың қолжетімділігі өте маңызды.
Тағы бір үлкен мәселе – Қазақстанның теңізге тікелей шығатын жолы жоқ. Бұл – біздің басты географиялық осал тұсымыз. Теңізге шығатын елдер кіммен сауда жасайтынын еркін таңдай алады. Ал біз үшін бар үміт – құрлықтағы жолдар. Сол себепті теміржол, автожол, құрғақ порт сияқты нысандар (мысалы, Хоргос), сондай-ақ Ақтау мен Құрық теңіз порттары өте маңызды. Бірақ мұның бәрі қыруар қаржыны талап етеді. Қазақстан өз бюджетінің шектеулі екенін жақсы біледі. Сол себепті шетел инвестициясы бізге тірек бола алады. Қытай ғана емес, Еуропа мен АҚШ-пен де осы бағытта келіссөздер жүргізіп отырмыз. Кейінгі жылдары Орталық Азия елдері мен АҚШ, ЕО арасында саммиттер өтіп, осы инфрақұрылым, логистика тақырыптары көтерілді.
Қорыта айтқанда, Қытай Қазақстанды сенімді серіктес еткісі келеді. Қазақстан да Пекиннің экономикалық қызығушылығын тиімді пайдаланып, ел ішіндегі инфрақұрылымды дамытуға тырысып жатыр. Әлемді тұрақсыздық жайлап тұрған осынау кезеңде бұл екіжақты мүдде бір-бірін толықтырып тұр.
Андрей
Чеботарев,
саясаттанушы:
Ынтымақтастық
жоғары деңгейдегі кездесулер шеңберінен әрі асты
– 17 маусым күні Астанада өткен екінші «Қытай – Орталық Азия» саммиті Бейжіңнің аймаққа деген қызығушылығы азаймай, қайта күшейіп келе жатқанын анық көрсетті. Мұны тек саммит шеңберінде қабылданған құжаттардан емес, Қытайдың аймақ елдеріне жасап отырған нақты экономикалық қадамдарынан да байқауға болады. Мәселен, Қазақстан Үкіметінің дерегінше, 2024 жылы Қытай мен Орталық Азия елдерінің өзара сауда көлемі 95 миллиард АҚШ долларына жеткен. Ал аймақ экономикасына тартылған қытайлық инвестицияның көлемі – 40 миллиардтан асады. Бүгінде мұнда қытайлық капиталдың қатысуымен жұмыс істеп тұрған компаниялардың саны он мыңға жуықтаған.
Қытай мен Орталық Азия арасындағы ынтымақтастық жоғары деңгейдегі кездесулер шеңберінен әрі асты. Бұл жолғы саммит аясында алғаш рет «Орталық Азия – Қытай» энергетика форумы, гуманитарлық ынтымақтастық форумы, индустрия және инвестициялық әріптестік форумы, сондай-ақ іскерлік кеңестің кезекті отырысы өтті. Бұл бастамалардың дені Қазақстанның ұсынысымен қолға алынғанын айта кету керек. Сондай-ақ бұған дейін, 3 маусымда Астанада өткен «Орталық Азия – Қытай» сараптамалық форумында да нақты ұсыныстар айтылып, жаңа серіктестік көкжиектері айқындалды.
Аймақ елдері Қытаймен қандай бағытта байланысын тереңдетуді қалайды? Бұл тұрғыда әрбір мемлекеттің өз мүддесі, нақты сұранысы бар. Қазақстан үшін стратегиялық маңызға ие бағыттар – Каспий теңізіндегі Құрық портында бірлескен жүк терминалын салу, ядролық энергетика және жасанды интеллект саласында әріптестік орнату, киберқылмысқа қарсы күш біріктіру. Мұның өзі Астананың алдағы жылдарға белгілеген экономикалық және технологиялық бағытымен ұштасып тұр.
Қырғызстан – көлік-транзит, қауіпсіздік, энергетика, электронды коммерция, білім мен туризм салаларында бірлесіп жұмыс істеуге ниетті екенін білдірді.
Тәжікстан болса, азық-түлік қауіпсіздігі, «Жасыл экономика», өнеркәсіптік кластерлер құру және сауда-саттықты жеңілдету мәселесін көтерді.
Өзбекстан Ауғанстанды аймақтық процестерге тарту, «Электронды Жібек жолы» сауда алаңын құру және «Қытай – Орталық Азия» индустриялық-инфрақұрылымдық белдеуін дамыту идеясын ұсынды.
Саммитте сөз сөйлеген Си Цзиньпин Қытайдың саудада әділеттілік, халықаралық құқық нормаларын сақтау қағидаттарына адал екенін айтты. Ол протекционизмге, гегемонияға, «тарифтік соғыстарға» қарсы екенін атап өтті. Сонымен қатар Қытай ВТО-ның рөлін нығайтуды көздей отырып, оған Түрікменстан мен Өзбекстанның мүше болуын қолдайтынын білдірді. Мұндай ұстаным АҚШ пен Қытай арасындағы сауда қақтығысы мен Батыс пен Ресей арасындағы санкциялық соғыс жағдайында Орталық Азия елдері үшін маңызды. Яғни, Қытай тарапынан экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бағытында белгілі бір қолдау күтуге болады. Бұған қоса, Қытай 1,5 миллиард юань көлемінде өтеусіз грант бөлуге дайын екенін мәлімдеді. Бұл қаржы – аймақ үшін маңызды жобаларды іске асыруға бағытталмақ.
Саммиттің ең маңызды нәтижелерінің бірі – Қытай мен Орталық Азия елдері арасында Мәңгілік достық, тату көршілік және ынтымақтастық туралы шарттың қабылдануы. Бұл – алты елдің басшылары қол қойған алғашқы көпжақты халықаралық-құқықтық құжат.
Айтпақшы, 2022 жылы шілдеде Қырғызстанның Чолпон-Ата қаласында өткен Орталық Азия мемлекеттері басшыларының төртінші консультативтік кездесуінде де осыған ұқсас шарт қабылданған болатын. Алайда оны Тәжікстан мен Түрікменстан әлі күнге дейін қол қоймаған. Ал Қытаймен қабылданған осындай шарт – Орталық Азия ішіндегі осы мәселені де оң шешуге түрткі болуы мүмкін.
Бауыржан Әукен,
ҚСЗИ Азиялық зерттеулер
бөлімінің
жетекші сарапшысы:
Туризм – екі ел серіктестігінің маңызды бағыты
– 2024 жылы Қазақстан мен Қытайдың туризм саласындағы ынтымақтастығы жаңа деңгейге көтерілді. Қазақстан туризмінің Қытайдағы жылы тек символдық бастама ғана емес, екі ел арасындағы гуманитарлық және экономикалық байланысты нығайтудың нақты құралына айналды. Бұл кезеңде мәдени дипломатия, оқиғалық маркетинг және өңірлік ынтымақтастықты кеңінен қамтыған ауқымды жұмыстар жүргізілді.
Жыл бойы Бейжің, Шанхай, Сиань, Үрімші және Гонконг қалаларында Қазақстан өңірлерінің туризм күндері, түрлі туризм бағыттары бойынша тақырыптық апталықтар мен ауқымды мәдени шаралар ұйымдастырылды. Қазақстан халықаралық туризм алаңдары – COTTM, ITB China, ITE Hong Kong көрмелерінде лайықты деңгейде таныстырылды. Бұл өз кезегінде шетелдік серіктестермен жаңа іскерлік байланыстар орнатуға және елдің туристік брендін ілгерілетуге мүмкіндік берді.
Мәдени бағдарлама да мазмұнды болды. Шаньдун және Хэбэй провинцияларында қазақ өнерпаздарының қатысуымен үлкен концерттер өтті, ал «Алтын адам» және «Ұлы дала» көрмелерінде ҚР Ұлттық музейінің бірегей жәдігерлері қытайлық көрерменге ұсынылды.
Ірі оқиғалық жобалар да назардан тыс қалған жоқ. Жібек жолы бағытындағы автокеруендер, Peking – Paris Motor Challenge раллиі және мото-турларға 500-ге жуық адам қатысып, аймақтың тарихи-мәдени байланыстарының өзектілігін айқындай түсті.
Ақпараттық науқан ауқымды нәтижелерге қол жеткізді. Ресми мәліметтерге сәйкес, Қазақстан туризмінің Қытайдағы жылы 1,8 миллиард қаралым жинаса, әлеуметтік желілерде ел туралы жарияланымдарды 160 миллион адам көрген. Бұл – елдің халықаралық ақпараттық кеңістіктегі беделін арттыруда айтарлықтай жетістік.
Нақты нәтижелер де байқалды: Қытайдан Қазақстанға келетін туристер саны 50 пайызға өсті, ал еліміз Қытай азаматтары үшін танымал туристік бағыттар рейтингісінде 40-орыннан 29-орынға көтерілді. Бұған 2023 жылғы 10 қарашадан бастап күшіне енген визасыз режим айтарлықтай үлес қосты. Қазақстан – Орталық Азия елдері ішінде Қытаймен мұндай келісімге қол жеткізген алғашқы мемлекет.
2025 жыл – Қытай туризмінің Қазақстандағы жылы болып жарияланды. Бұл бастама екіжақты ынтымақтастықты одан әрі дамытуға жол ашады. Қазақстан азаматтарының Қытай мәдениеті мен туризм бағыттарына қызығушылығы артады деген болжам бар. Сонымен қатар туристік инфрақұрылымды жетілдіру мен мәдени ықпалдастықты тереңдету мәселелері өзекті бола түседі.
Осылайша, Қазақстан мен Қытай арасындағы туристік ынтымақтастық гуманитарлық әрі экономикалық мақсаттарды ұштастыра отырып, екі ел арасындағы орнықты серіктестіктің маңызды бағытына айналып келеді.