Маңғаз Маңғыстау, Әбіш ағамыз айтқандай, тарих пен табиғат толғаған тамаша дастан, түркінің төрт ұлысымен шектесіп, қарт Каспий жағасына жайғасқан қазыналы түбек. Жеті жұрттың жұрағаты қоныс еткен, бүгінде жеті жұртты жалғап жатқан құтты қоныс. Жер бедері, ежелгі мәдениеттерден қалған ескерткіштер, самсаған құлпытас, томсарған үнсіз зираттар кешегі күннің жаңғырығы секілді тарих қойнауына шақырады.
Ежелгі дәуірлердің іздерін әлі уақыт бүркеп үлгермеген бір жер болса, ол – осы Маңғыстау. Тарихи қатпарына көз жүгіртсек, алғашқы адамның табаны бұл аймаққа тас ғасырында тиді делінген. Сол қауымның ұрпақтары мыс, қола дәуірінде мәдени орта қалыптастырды. Өлкеде темір дәуіріндегі әйгілі сақ-скиф мәдениетінің ажырамас бөлігі болып саналатын дай-массагет, сармат-алан тайпаларының талай ескерткіштері самсап жатыр. Еуразия кеңістігіндегі сарматтардың ең көп ғибадатханаларының Маңғыстау мен Үстіртте шоғырлануы бірегей факт. Осының нәтижесінде аймақ түрлі мәдениеттер мен руханияттардың синтезін түзіп, киелі орталыққа айналды. Сондықтан тарихи тамыры тым тереңде жатқан тағдырлы өңірдің алтын алқасындай асқақ Ақтаудың түркі дүниесінің мәдени астанасы болып жариялануы – заңдылық.
Маңғыстаудың қай заманда тарихи буырқаныстардан сырт қалмағанын байқаймыз. Уақыт өте Батыс пен Шығыстың арасындағы дәліз рөлін атқарған өлкеге түркі тайпалары толассыз келіп, жағаға ұрған теңіз толқынындай бірін-бірі алмастырып жатты. Сондықтан ғұн дәуіріне тиесілі Алтынқазған және Қарақабақ ескерткіштерін кешенді зерттеу жұмыстары жалғасын тапса, ғылымға берері көп.
Орта ғасырларда өмір сүрген ғалымдардың еңбектерінде Маңғышлақ атауы жиі кездесе бастайды. Әбу Райхан әл-Бируни «Банкишлак тауы – оғыздардың теңіз айлағы» деп жазыпты. Ибн Фадлан 922 жылы Хорезмде болып, сапарын Үстiрт үстiмен жалғастырғанда жолшыбай оғыз тұрақтарына кездескенін жазады. Махмұт Қашқаридың 1070 жылы жазылған «Түрк сөздiгiнде» «Манғышлақ – оғыздар елiндегi бiр жердің аты» деген дерек бар. Сыр бойына ордасын тігіп, қазығын қаққан, кейін аумағын кеңейтіп, батыста Тұран ойпатын көктеп өтіп, Хазарға тірелген оғыз тайпаларының тағдыры мен тарихы тұрғысынан Маңғыстау маңызды рөл атқарды.
Атсыз шах 1152 жылы жаулап алған Маңғыстау айбарлы мемлекет Хорезмнің құрамына енеді. Құрлықтағы түйе керуендері де, теңіздегі кеме қатынастары да жолға қойылған барақат кезең біршама уақытқа созылса керек. Сол заманнан бізге жеткен құнды мұра – Қызылқала қалашығы. Археологтар бұл көне жұртты тарихи Маңғышлақ қаласымен байланыстырып отыр. 2021 жылы өлкетанушы, түрколог ғалым Бекболат Төлегенұлымен бірге барып, қазба жүргізілген қаланың орнын көріп қайттық.
Алтын Орданың – Ұлық Ұлыстың астанасы Сарайдың пайда болуы Ұлы Жібек жолының солтүстік тармағында жатқан Маңғыстаудың керуен жолдарына жан бітірді. Дешті Қыпшаққа шарапаты тегіс жеткен бұл рухани серпіліс Маңғыстау аймағын жаңа сатыға көтерді. Бұл кезеңді «Маңғыстаудың классикалық ренессансы» деп айтуға болады. Шыңғыс хан тұқымдары ұлан-байтақ империяны бөліске салғанда Хорезм Жошы тұқымына тиіп, Маңғыстау жұрты Саин хан елі деп аталды. Әз Жәнібек билігінің тұсында Үргеніш пен Сарайдың арасын жалғаған күре жолдың бойында самсаған керуен сарайлары бой көтерді. Маңғыстау жеріне ғана тиесілі нүктелерге тоқталар болсақ: құрлықта Белдеуді, Қосқұдық, Бесбұлақ, Шұрық секілді керуен сарайлары салынса, ерекше маңызға ие теңіз айлағының рөлін Кетікқала қаласы атқарды.
Маңғыстауды машайықтар мекені, ұлы даланың рухани ордасы деуге болады. Серікбол Қондыбайдың айтуынша, Маңғыстауға бұл машайықтар негізінен Түркістан өңірінен келген. Мәселен, Қошқар Ата, Шопан ата, Шақпақ ата, Масат ата, Баба түкті шашты Әзіз, Темір баба секілді әулиелі орындар Оңтүстік Қазақстан мен Маңғыстауда бірдей киелі, бірдей қастерлі.
Бұл – киелі орындардағы жерасты мешіттері сайын даладағы сансыз мәдениеттердің синтезі іспетті теңдесіз сәулет ескерткіштері. Айталық, Шопан ата – Маңғыстаудағы ең көне жерасты мешіті. Тұрған жерінің ыңғайына қарай жартастан қашалған, өзіне тән құрылымы күрделі кешен. Шақпақ ата жерасты мешіті де Маңғыстаудағы ең ескі мешіттердің бірі. Өлкедегі діни сәулеттің бірегей ескерткіші шамамен 9-10 ғасырларда салынған. Әрине, Маңғыстаудағы киелі архитектураның қайталанбас құбылыстары қатарына Пір Бекет мешіттерін жатқызамыз. «Мәдинада Мұхаммед, Түркістанда Қожа Ахмет, Маңғыстауда Пір Бекет» деп, аты исламның дара тұлғаларына қосарлана аталатын Бекет атаның бізге мәлім төрт мешіті бар. Мемлекет басшысының Құрылтайдағы тапсырмасына сәйкес бұл жерасты қылует мешіттерін ЮНЕСКО тізімі мен қарауына енгізу жұмыстарының басталуы көңілге қуаныш ұялатады.
Десе де, аңыз өріп, жұмбақ жайлаған тылсымы терең өлке көп сырды ішіне бүгіп уақытын күтіп жатыр. Кең аспанның астындағы иен мұражай әлі күнге кешенді түрде қопарыла зерттелмеген. Ел аузындағы әңгімелердің көбі ескіліктен жеткен әпсаналарға тіреледі. Мысалы, біз барған ғажайып сәулет өнері, жартасты ойып салынған Сұлтан Үпі жерасты мешіті тарихы туралы тұшымды жауап іздеп, таба алмадық. Тек, Сұлтан Үпінің әйгілі Сүлеймен Бақырғанидің ұлы екені, кейін ғайып болғаны жөнінде аңыз ғана айтылады. Қазіргідей ғылыми-технологиялық мүмкіндіктер көбейген тұста бұл бірегей ескерткіштің қай кезде, қалай салынғаны туралы нақты нәтижелер алуға болар еді. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады.
Жалпы, Қазақстандағы 25 мың ескерткіштің жартысына жуығы орналасқан Маңғыстау өңірінде мұралардың көбі тарихи-мәдени ескерткіштер тізіміне енгізілгенімен, оларды қарауға, жан-жақты зерттеуге мықты маман жетіспейді. Мәдени қабаттар түрлі вандализм арқылы бүлініп жатыр. Жеті жұрт көшкен маңғаз мекендегі қорымдардың қоршау аумағына заңсыз құрылыстар, бейіттер салынып кеткен. Оларға қарсы қолданыстағы «Тарихи мәдени мұраны қорғау және пайдалану» заңы қауқарсыз. Айыппұлы небәрі 30 мың теңге ғана! Сондықтан осы бағытта әріптесім Асхат Аймағамбетов мырзамен бірге қолға алған жаңа заң жобасы – Мәжілістің қарауын-да.
Бұл ретте ерекше айтатын жайт, киелі жерлер шырақшылардың күнкөріс көзіне, бақсы-балгерлердің ордасына айналған. Олардың кейбірі тарихи орынды сақтап отырғанымен, арнайы білім, ереже-қағидаттары мен стандарты жоқ. Тіпті, ұлтқа ұран болған Бекет ата – жекенің меншігінде! Пір Бекет – бір қазақтың айбары емес, ол – бар қазақтың, тіпті, түгел түркінің байрағы, адамзаттың ортақ мұрасы! Сондықтан халықтың рухани болмысы мен келбетін қалыптастырған мұндай тұлғалар мекені құндылық ретінде мемлекет қарауында болуға тиіс! Бұл туралы біз арнайы депутаттық сауал да жолдадық.
Каспийдің транзиттік әлеуеті артып, құрлықтар арасындағы дәліз рөліне мықтап орнығуы – түбі туыс түркі жұртына ортақ мерей. Осы бағытта тұтас түркінің тегі мен төркінін түгендеп жүретін Халықаралық Түркі академиясы 2020 жылы зерттеу бағытын Маңғыстауға арнады. Өлкенің тарихи кезеңдері туралы «Алтын Көпір» атты деректі фильм түсірді. Ол республикалық арналарда көрсетілді. Маңғыстау ескерткіштері 2021 жылы «Түркі әлемі тарихи-мәдени атласына» енді. Алайда бұл тылсым өлкенің сырын ашудағы алғашқы қадамдар ғана. Осы ретте зертеу жұмыстарын жүйелі түрде қолға алу үшін бірқатар ұсынысымды бөліскім келеді:
Біріншіден, рухани ескерткіштер – біздің мәңгілік мұрамыз, баға жетпес байлығымыз, түпкі таным-тарихымыз. Оны аңыз-әңгіме арқылы емес, кешенді зерттеу арқылы білуге тиіспіз. Сондықтан Мемлекет басшысы тапсырғандай, елімізде теңдесі жоқ жерасты мешіттерін ерекше қорғауға алу, оларды әлемдік деңгейде насихаттау. Елімізде рухани ескерткіштерді қорғауға айрықша көңіл бөлу қажет. Сонымен қатар оларды сақтау үшін реставратор, консерватор сияқты тапшы мамандарды даярлау керек. Бұл ретте ұлттың иммунитетін қалыптастыратын рухани орындар тағылым мектебі болуы керек. Ғасырлар бойы қалыптасқан рухани қалқанымыз – діңгекті дәстүр мен рухани бұлақ көздері ғылыми негізде терең зерделене бастаса, деструктивті теріс ағымдардың жолын жабуға да септеседі.
Екіншіден, аймақта көптеп кездесетін оғыз-қыпшақ дәуіріне тиесілі құлпытастар мен қабір тастар, жартастар мен таңбалы тастардағы таңбаларды кешенді зерттеу қажет. Аталған жұмысқа бауырлас елдердің ғалымдарын тартып, Түрікменстан, Әзербайжан, Өзбекстан елдерінің де ғалымдар тартып, типологиялық, археологиялық, антропологиялық тұрғыдан жүйелеу қажет. Бұл бағыт түркологиядағы тың тақырып, өз зерттеушісін күтіп жатыр.
Үшіншіден, Маңғыстаудың қалыптасу тарихында ерекше орны бар ескерткіштің бірі – Қызылқаланы кешенді әрі ұзақмерзімді зерттеу қажет. Қалашық Атыраудағы Сарайшық, БҚО-дағы Жайық қалаларымен бірге ЮНЕСКО-ның номинация тізіміне ұсынылған. Осы бағыттағы жұмыстарды жеделдету қажет. Тоғыз жолдың торабындағы Қызылқала маңындағы Шерқала, Алтынқазған ескерткіштері тарихымызды байытып қана қоймай, аймақтың туристік әлеуетін арттырады деп ойлаймыз.
Төртіншіден, тарихи кешендер, киелі жерлер – рухани туризм ошағы. Мемлекет басшысы Ұлытауда «Ата-бабаларымыздың рухын туризмнің озық үлгілері арқылы дәріптеуіміз керек» деп, елімізді рухани-этнографиялық туризмнің орталығына айналдыруды тапсырғаны белгілі. Сондықтан киелі мекендерді мемлекет қарауына алу, заңды қатайту, инфрақұрылымды дамыту, жол салу, қонақүйлер, музейлер ашу, әдістемелік-ғылыми құралдар әзірлеу, экологияны реттеу, ақпарат-насихат жұмыстарын арттыру, интернетпен қамтамасыз ету сияқты іргелі жобаларды жүйелі жүзеге асырған жөн. Мәселен, Бұхара, Самарқанд, Хиуа, Шахрисабз сияқты тұтас қалаларын Әлемдік мұра тізіміне енгізіп, сол арқылы тарихи-рухани орындарына былтыр 7 млн-ға жуық турист тартқан Өзбекстан осы саладан $ 2 млрд табыс тапқан. Сол сияқты Түркияның Кония қаласында орналасқан Жалаледдин Румидің кешеніне жыл сайын 8 млн-ға жуық турист барады екен. Сондықтан киелі орындар рухани туризм ошағына айналу үшін кіру үшін билет беріп, қонақтың жанына кәсіби маман-гид қосып, аудармамен қамтамасыз етіп, заманауи үлгіге көшкен абзал.
Бесіншіден, облыс орталығында тарихи-мәдени нысандарды кешенді зерттейтін, археологиялық және архитектуралық маңызы зор ескерткіштерді сақтап қорғайтын, ұлттық құндылығымыз бен рухани мұраларымызды насихаттайтын құқықтық құзыры мен қаржылық мүмкіндігі бар Түркістандағы «Әзірет сұлтан» қорық мұражайы сияқты республикалық кешенді зерттеу орталығын құру қажет. Олар қысқамерзімді гранттар арқылы емес, жүйелі зерттеу жұмыстарымен айналысқаны және мұраларды сақтау ісімен айналысқаны жөн.
Каспий жағалауындағы түркі халықтарының киелі орындары мен сәулет ескерткіштерінің байланысына терең үңілу, зерделеу мен насихаттау – уақыт күттірмейтін жүйелі жұмыс. Ақтау – түркі дүниесі мәдениет астанасы жобасы аясында Отпан тауда жағылған ұран оты тұтас түркі жұртын Маңғыстауға маңдай түзеуге шақыратын уақыт жеткен сияқты. Ұзағынан, баянды болсын.
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ,
сенатор, академик