Ана. Ақын. Ұстаз

Ақын, айтыскер, журналист, қоғам қайраткері Егеухан Мұқамедиқызы қазақтың қазынасы мол сөз өнерін бойына сіңіріп, Баян-Өлгейде дүние есігін ашып, екі ел – Моңғолия мен Қазақстан мәдениетінің алтын көпіріне айналған тұлға. Асыл әженің шығармашылық жолы – қазақ қызына тән төзім мен табандылықтың үлгісі. Айтыс өнерінде өзінің шынайылығымен, тапқырлығымен, өткір тілімен ерекшеленген ақын ұлт руханиятының қайнар бұлағынан нәр алғанын сан мәрте дәлелдеген. Ол – тек өнер адамы ғана емес, ана, ұстаз, қайраткер. Моңғолия және Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, 
«Құрмет» орденінің иегері, Мәдениет қайраткері атанған Егеухан апа – сөздің шындығын, өнердің тұнығын халыққа жеткізген жан. 
Міне, осындай қазақтың айтыс өнері тарихында өзіндік өрнегімен елеулі із қалдырған алтын құрсақты, қазына кеуделі анамыз биыл 85 жасқа 
толып отыр.

«Ақын арын сақтайды жаны құрбан»

Он алты жасынан ақындар айтысына қа­ты­сып, шығармалары Моңғолияда, Қа­зақ­стан­да шыққан оннан аса топтама жи­нақ­тарға енген, жекелеген бірнеше кітаптың ав­торы Егеухан апамыз он баланы тәрбиелеп өсір­ген алтын құрсақты ана ғана емес, ай­тыстың, айтыскерлердің анасына айналған жан. «Мен – Баян-Өлгейден, Моңғолияның құт мекенінен келдім. Тарихтың тереңінен та­мыр тартқан Олоннұр шұңқырында, Баян­нұр сұмынында өмір есігін аштым. Бұл жер – ме­нің ата-анам Алтайдан алты тау асып келіп тұрақтаған қасиетті мекен» деп бастады әңгімесін апамыз. «Сол бір қиын да қадірлі за­мандарда, ерліктің де, елдіктің де иісі аң­қы­ған қоныста өмір басталған еді. Анам – он екі құрсақ көтерген батыр жүректі жан. Сол он екімізден төртеуіміз ғана аман жеттік. Әкем мен шешемнің өмірі – күрес пен шы­дам­ның, үміт пен сенімнің айнасы болды. Өзім­нен екі жас үлкен ағам – Елеусіз Моң­ғо­лия қазақтары арасынан алғаш роман жазған қа­ламгер. Ол – жазушы, аудармашы, жур­на­лист, рухани көшбасшы болды. Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі ретінде туған топырақтың мұңын да, сырын да қалам арқылы жеткізді. Әкем – Мүлікұлы Мұқамади тірі шежіре еді. Хат танымайтын, бірақ та­рихты жатқа соғатын. Оның Алтай мен Қоб­да­ны жыр еткен әңгімелері, дүнген соғысы, Сарноқтаның салығы, Қытай қазақтарының тағдыры – менің жанымда сақталған тірі ес­те­лік. Алайда он жеті жасымда отбасын құ­рып кеткен мен әкемнің сол бай мұрасын толық тыңдап, түгел түгендей алмай қалға­ны­ма бүгін қатты өкінемін. Бұл – өмір бойы өзе­гімде өрт болып жанған өкініш. Анам Кен­­­­­байқызы Зағипа – хат танымаса да, ай­тыс­тың серкесі болған айтыскер ақын. «Шә­кір-Шәкірат», «Қалқаман-Мамыр» сияқты кө­не дастандарды екі рет естіп, жатқа айтып отыратын. Оның жадындағы жыр – талай ду­манды жарып шыққан шабыттың көзі еді. Біз – ағайынды екеуміз – атадан қалған сөзге ұйып, анадан дарыған өнерді бойға сіңіріп өскен ұрпақпыз. Егер бойымда бір сәуле, са­намда бір саңылау болса, ол – әкемнің құты, анам­ның сүтімен дарыған қасиет. Ата-анам­ның құты мен сүтінен дарыған рухани қа­зына», – деп бір тоқтады. 
Иә, өмір деген бейне бір бұғауға көнбес асау сынды. Кейде тізгінді бос қоя берсең ба­сын алып қашуы әбден мүмкін. Мүмкін, қай­раткер анамыздың әкесі де өмір сабағын осы­лай үйреткен болар?! «Біз жасымыздан ат жа­лында ойнап өстік. Ағам Елеусізді төрт жа­сынан бастап ашамаймен атқа мінгізді. Сол ағамның артынан төрт жасқа келгенде мені де атқа мінгізді. Сонда әкем: «Балам ал­дымен аттың тізгінін тартып, өзіңе игеріп ал. Атқа өзіңді басындырма. Жылқы да адам се­кілді ақылды. Сен әлсіздік танытсаң, ол сені ба­сынып алады, бағынбайды» деп ат тізгіні мен өмір тізгінінің мәнін ұқтырғандай еді», – дейді ғазиз ана. Ат жалын тартып мінген ару он алты жасынан бастап айтыс өнеріне ден қояды. Жиырма жасынан бастап өлең жаза бастайды. Журналистік қырын да танытады. Қолы қалт еткенде шахмат та ойнайды. Кесте тігіп, сырмақ салып, қолөнерге де шебер болады. Осындай сан өнерді бір бойына сый­дырған апамыз алтын құрсақты ана атанып, он баланы тәрбиелеп, өзіндегі бар өнерін де ұрпағына дарыта білді. 
«Біреу аяқ, біреу маңдай, болады ісіміздің ар­ты қандай? Балалар жатпай-тұрмай өнер үйрен, жасыңда білген өнер атқан таңдай» дейді. Аллаға тәубе, қыздың үлкені Тамара Москвада университет бітіріп, білімді қыз бо­лып өсті. Мына қара ала сырмақ тігуден, те­кемет тігуден Америкаға барып келді. Со­сын Бұлбұл деген қызымыз киіз үй жаб­дық­тарын жасаумен айналысады. Кілем тоқып, түс киіз басады.  Ал Тәттімбет деген ұл қайыс­тан өрім өреді, қайыс арқан жасайды, жүген, шідер түйеді. Адамға не қажет, солардың бар­лығын ептеп техникалық жағдаймен емес, қарапайым қолмен жасап үйренген жағ­дайы бар. Дәулеткерей де сан өнерді бір ба­сына тоғыстырған ұл болды. Есенгүл де қа­лам мен қағазға үйір болып өсті, қазір бі­лікті журналист. Естай мен Нұржан деген қы­зымыз ұстаздықты таңдады. «Тектіден тек­ті туады, тектілік тұқым қуады», – дейді ғой. Оның бәрі де – сол атадан жалғасатын дү­ние. Ұрпақ жалғастығы деп ойлаймын», – деп ұл-қыздарының жетістігімен бір мар­қайып алған апамыз, бала тәрбиелеп, бесік тербетіп отырып та қолынан қалам-қағазын тастамағанын айтады. Сөз өнеріне адалдық танытқан әжеміздің  «Қағаз-қалам  баламның жөргегінде» деген өлеңі де бар. 
«Баламның бесігінің жастығының ас­тында бір бет қағаз, қалтамда қара сиялы қарын­даш жүреді. Ойыма бірдеңе оралғанда түр­тіп қойып, баланың жастығының астына тыға салам. Сәлден соң ойымды жетілдіріп та­ғы жалғаймын».
«Айтыс – шындық, сын, үндеу, сауық-думан,
Ақын арын сақтайды жаны құрбан!» деп жырлаған ақын анамыз айтыскерлігімен, ше­шендігімен талайды тамсандырып, додаға түсіп, жүлделі орындардан көрінеді. «Осы жас­қа келгенде «Отан – отбасынан бас­та­ла­ды» деген байқау болып, әулеттің әжесі ре­тін­де сол байқауда балам – Дәулеткереймен ай­­­тысатын болдым. Сөйткенде, Дәулеткерей тап сол кезде Англияға ма, бір жаққа, сапар­лап кетіп қалды. Содан Ардакерей деген ба­лам айтысып жүретін. Сосын «Ардакереймен ай­­тысыңыз онда», – деп қолқалады. «Жа­рай­ды, бағдарламаға кіріп кеткен болса – айты­сайын» дедім. Ардакерей маған қарата сөй­легенде мен оның сөзін естімей қалыппын, өзі­мше мен де айтысып жатырмын. Ел қол соғып жатыр. Сөйтсем, Ардакерей айтыпты: «Не­мереңді өлгенше бағасың деген сөз бар екен, Немереңмен өлгенше айтысасың деген сөз жоқ қой» деген сынды сөз айтқан ғой. Сөй­тіп, немеремнен жеңілген кезім болды. Бұл да бір Жаратқанның нығметі болар?! Ер­теректе Қазақстанда тілдің құрметіне ха­лық­аралық айтыс өтті. Соған келдім. Әб­дікә­рім деген ана Манап Көкеновтың баласы, ха­лық ақынымен айтысып, ол кішкене қи­ғаштау сөйлеп қойып, сол сөзінен ұстап жеңіс­ке жеттім. Сол кезде Қатимолла Бер­ді­ғалиев маған домбырасын сыйлаған. Орал­дық керемет ақын ғой. Сол айтыста мен арт­тағы жұртымның намысы үшін жанымды са­лып айтыстым. Анау жақта қазақтың аз ғана үзігі жатыр ғой. Бұл – қазақтың рухы қай жерде де адамды желеп-жебеп жүретін дү­ние ғой. Артымда жатқан қазақтың тілегі, қа­зақтың рухы маған күш берді. Аз қазақтың на­мысын жықпайын деп барымды салдым. Мен домбырасыз айтамын ғой. Сүйенетін бір дом­быраң болса жақсы ғой енді. Әбдікәрім ме­нен нашар ақын болып жеңілген жоқ. Мен кереметтігіммен емес, сөздің жүйесімен жеңдім. Сөздің жүйесімен осы жолғы кем­ші­лі­­­­гіңді мойындасаң дедім. «Мойындадым», деді. Орнынан тұрып жүре берді. Сол жерде сөз­дің жүйесі солай келді», – деп тоқтады ға­зиз әже. 
Қашанда елдің сөзін сөйлеп жүрген ақын жа­ны қоғамдағы, елдегі жағдайларға бейжай қа­рамаған. Қазақы таным-түсінікті бойына сіңі­ріп өскен жан елдегі әрбір дүниеден қаза­қы­лықтың иісі аңқып тұрса дейді. 
«Бүгінде, шүкір, ел егемендігін алды. Аста­на­мыздың зәулім-зәулім ғимараттары аспан­мен тілдесіп тұр. Сәулетіміз жақсы, салтана­ты­мыз жақсы. Заманауи. Десе де, өзінің қа­зақы бейнесіне әлі келе алмай отыр. Мә­селен, «Хан­шатыр» сауда орталығы бар. Сол орта­лық­та бір бөлмені ханның шатыры етіп, соған ана Керей мен Жәнібектің мүсінін қойып,  содан кейін «Қасым ханнан қасқа жо­лы», «Есім ханнан ескі жолы», Тәукенің «Же­ті жарғысы» сынды ақпараттар берілсе қан­дай ғажап болар еді. Сонда өзінің «Хан­шатыр» деген атына сай болар еді. Екінші, Елор­даның төрінде, қала орталығында  «Жерұйық» саябағы бар. «Жерұйық» бағына бар­­ған елдің бәрі «Панфиловшылар» ескерт­кіші­нің жанына суретке түсіп жатыр. Мен түспедім. Мен ол жерден Асан Қайғыны ізде­дім. Сол бақта түйесімен «Жерұйықты» іздеп ке­ле жатқан бейнесі тұруы керек емес пе?! Е, мен енді қазіргі жағдайда отбасы, ошақ қа­сында отырған, тұғырдан түскен кәрі адам­мын ғой. Бірақ осы ойымда тұрады. Еліміздің әр мекенінен, әр ғимаратынан, әр нысанынан қазақылықтың иісі аңқып, тарихымыздан хабар беріп тұрса керемет емес пе?!»

«Ертең Егеухан шашын жуады»

Ақын әжеміз бойжеткен шағында бұрынғылар айтатын «Шаштарын он күн тарап, бес күн өрген» дейтіндей бұрымы тобығын сүйген ұзын шашты ару болған екен. «Мен өзім он жеті жасымда тұрмысқа шық­тым. Жа­рым да ақын болды. Ол да өнерді түсінетін адам. Шек қойған жоқ. Жорғаға мін­гізіп, бұл­қытып, айтысқа алып барып жүреді. Ұзын бұрымым аттың сауырын соғып жататын. 2012 жылы, 72 жасымда Қазақ­стан­да қолаң шаш­тылардың байқауы өтті. «Жет­піс екідегі бұрымды ару» деген атпен бас жүл­де алдым. Мен ертеректе Қатимолламен ай­тысқанда Жел­тоқсан оқиғасындағы қыз­дардың ша­шынан сүйреп, қорлаған оқиғаны еске салып: «Бір кезең еске алайын жастарым­ды, алдым­нан алып берген асқарымды. Бұрын­ғы өткен өтті, кеткен кетті, Қыз бала, өсіріңдер шаш­тарың­ды» деп айтқан едім. Тегінде шешеміз шашымды күтіп жүргенімді жақсы көрді. Тұр­мысқа шыққаннан кейін енем де ұнатты. Ша­шым өте қалың болды, бір талын үзбей оты­рып тараймын. Сонда енем «Ертең Егеу­хан шашын жуады. Ертең оның қолы бос емес. Жұмыстарыңды бүгін бі­ті­ріп алыңдар» деп отырушы еді. Ол баяғы «Қарқара хан тұ­сын­да, қатын ер тұсында», – дегендей жол­дасымыздың құрметі.
Мен келін боп түскенде енем қырық төрт жас­та екен. Қырық алты жыл күттім, қаба­ғы­на қарадым. Шайын, жұмсақ жармасы, ақ ірім­шігі, қаймағын алдына қойып бақтым. Ме­нен туған ұл-қыздардың дені сол – апасы­ның баласы болды. Апасы бізге ықтиярымен екі қыз берді. Есенгүл деген қызды Кәпке берді де, Естай деген қызды маған берді. Онан бас­қаның бәрі – өз баласы. Ал қазір, мына Дәу­лет­керейлер айтады: «Апамды алақа­ныңыз­ға сап күткен соң, біз сол парызыңызды өтеп жатырмыз», – дейді. Баланы ата мен әжеге берудің ешқандай зияны жоқ. Қазір енді кейбір келіндердің атасы: «Анау – менің балам, мынау – менің балам» десе, «Мен сол үшін тауыппын ба?!» – деп, соған иіскет­пей­тіндер де бар екен. Ол – мына басқа елдің сал­ты. Отыз жыл кітапханашы болдым. Өкі­мет­тің жұмысынан да қалғам жоқ. Жалпы, әйел адам не істеу керек болса, соны ептеп ша­мам келгенінше өнерін де, өнегесін де өзім­ше жалғастырдым ба деп ойлаймын. Өйт­кені жолдасыммен елу үш жыл бірге бол­дым. Енемнің де көңілін таптым. Келін мен ене тату болса, елдің ұйытқысы деген сол. Қа­зақта «Бас жарылса – бөрік ішінде, қол сынса – жең ішінде» деген сөз бар. Сол сөзге ұю керек. Әйел қандай болса, қоғам сондай. Үйдің ішінде де әйел үлгі. Өзі әйел, ана деге­нің мейірімнің де үлгісі болу керек. Тәр­биенің де үлгісі болу керек. Қонақ күтетін де әйел, шай қайнататын да әйел. «Қарашада қар үй тұр, қарайлай жүр артыңа» дейді. Адам та­мырынан алыстамау керек дейді. Қазақтың отбасы – адамның тамыры, діңгегі», – деген әжеміз кейінгі ұрпақ отбасы құндылығын сақ­таса деген тілегін де меңзеп қалды. Бүгінде сек­сен бестің сеңгірінен өміріне көз салған әже өткеніне салауат айтып, келешегінен берекет тілейді. 
«Елуде егделемей еркін дедім. 
Алпыста албөрі шақ, серпіндедім.
Жетпісте жеңіл атқа жуи алмай. 
Қойшының қойторысын елпілдедім.
 Сексен бес ерттеулі аттан жырақтатты.
 Жұп-жұмсақ креслоға тұрақтатты. 
Таң атпайын десе де күн қоймайды. 
Бала жетелемесе ырғақтатты» деп жыр­лаған қоғам қайраткері, парасатты анаға біз де ұрпағының қызығын көріп, еңбегінің же­місін көрсін деген тілек айтамыз.

Наурызбек САРША