Интернетте, әлеуметтік желіде және күнделікті өмірде мынадай жайт жиі кездеседі: бір адам бір саладағы жолын енді бастап жатса да, пікір айтып, сөз сөйлеп, өзін аса сенімді, білгір адам сияқты ұстайды. Ал білімі терең адамға келсек, ол өзіне-өзі күмәнмен қарап, ойын ішке бүгіп қалып жатады. Бұл – Даннинг-Крюггер эффектісінің көрінісі, яғни білімсіздік пен жоғары сенімділіктің қызық ынтымақтастығы.
1. Эффектінің мәні
Даннинг-Крюггер эффектісі – адамдар өз құзыретін талап ететін іс-шараларда шынайы қабілеттерін түсінбей, оларды асыра бағалайтын психологиялық феномен. Басқаша айтқанда:
Аз білетіндер өз білімдерін жақсы деңгейде санайды, ал көбірек білетіндер өздері туралы күдікпен қарап, өз мүмкіндіктерін кем бағалайды.
Бұл құбылысты 1999 жылы Корнелл университетінің психологтары Дэвид Даннинг пен Джастин Крюггер анықтаған.
2. Тарихы мен зерттеу әдістері
Даннинг пен Крюггер бейтаныс адамдарды «комедия түсінігі», «логикалық сын» және «грамматика» сияқты тапсырмаларға қатыстырды. Тест аяқталған соң:
Қатысушылар өз нәтижелерін өздері бағалады.
Зерттеушілер шынайы нәтижелерді есептеп шығарды.
Нәтижесі:
Төмен ұпай жинағандар өздерінің табыстарын жоғары көрсеткен;
Жоғары ұпай жинағандар өздерін кейін бағалап, кейде үлкейтіп айтпаған.
Осыдан кейін эффекті көптеген салада, кәсіпкерлікте, білім беру жүйесінде, команда жұмысында да расталды.
3. Қай кезде байқалады?
Жаңа салада: ағылшын тілін үйренуді бастаған адам алғашқы сабақтарда «қазірдің өзінде еркін сөйлей аламын» деп ойлай алады.
Кіріспе деңгейдегі хоббиде: сурет салуды енді үйреніп жүрген адам «мен мүлде суретші болмасам да, картинамды мақтайтындар табылар» деп сенуі мүмкін.
Кәсіби салада: жаңадан жұмысқа қабылданған маман өзіне сенімдікпен қарап, тәжірибелі әріптестеріне қарағанда өз ұстанымының қиыны кем емес деп есептейді.
4. Эффектінің зардаптары
Өз-өзіңізді жетілдіруге кедергі болуы мүмкін
Асыра сенімді адам өз білімін жетілдіру қажет екенін байқамайды.
Кез келген пікірге қарсылық
Сала сарапшыларын елемей, біржақты көзқарасты ұстанады.
Жұмыс сапасының төмендеуі
Әртүрлі қателіктерді жасырып, командадағы сенімділікке нұқсан келтіруі мүмкін.
5. Қалай жеңуге болады?
- Белгілі бір салада қаншалықты білімді екеніңізді объективті тесттермен, кәсіби сертификаттармен анықтаңыз.
- Сенімді әріптестеріңізден, менторларыңыздан нақты пікір сұрап, жетіспейтін жағыңызды біліп отырыңыз.
- Жаңа материалдар оқып, кішігірім жобаларда тәжірибе жинау арқылы шынайы құзыреттілігіңізді арттырыңыз.
- Қате – үйренудің маңызды бөлігі. Оны мойындап, анализ жасап, түзету енгізіңіз.
6. Даннинг-Крюггер эффектісінің жақсы жағы
Кейде аздап «артық сенімділік» бізді әрекетке итермелейді. Мысалы:
- Жоба бастау: егер мүлдем білмесеңіз, бастауға батылыңыз жетпейді.
- Көпшілік алдында сөйлеу: өзіңізді аз сенімді сезінсеңіз, сахнаға шығуға қорқуыңыз мүмкін.
- Яғни, өз деңгейіңізді асыра бағалау кейде мотивация көзіне айналуы мүмкін. Бірақ мұны ұзақ мерзімді перспективада сақтау қиын.
Қорытынды
Даннинг-Крюггер эффектісі – біздің когнитивті қателігіміздің бір көрінісі ғана. Өз мүмкіндіктеріңізді объективті бағалап, үнемі дамыту арқылы сіз:
- Қабілеттеріңізді нақты түсініп, арттырасыз;
- Өз салаңыздағы шынайы мамандармен бір деңгейге жетесіз;
- Қателіктеріңізді азайтып, сенімді қадамдар жасайсыз.
Ал егер өзіңізден күмәндансаңыз – бұл да жақсы. Өйткені шынайы білімге апарар жол дегеніміз – әрдайым сұрақ қойып, ізденуде жатыр.