Бала кезден Мұқағалидың Қарасазын көруді армандап өстік. «Үйрек ұшып, қаз қонған» Қарасазды көру – өмірдегі бір белесіміз сияқты сезілетін. Қарасаздың «тауы – алтын, тасы – күміс, ағашы – жез» шығар деп қиялдайтынбыз. Сұлу өлең, сырлы саз бізді ақынның тұтас ғұмырына ғашық етті. Ол тыныстаған ауа, ол басқан топырақтың өзгеше құдіреті барына сендік. Бұл мектеп жасындағы баланың сырлы сөз арқылы санасында қалыптасқан пейзаждың – әдеби географиялық картинаның алғашқы суреті еді. Әдеби кітаптарды оқығанда яки қаламгерлер мен танымал адамдардың туған жер туралы сыр-эсселерін парақтағанда, сол жерді көрсек қой дейтін едік. Көрмесек те, көргендей күй кешу әдепкі дүниеге айналды. Көргіміз келетін жер жылдан-жылға үлкейе түсті, қазақ даласынан ары асып, әлемді шарлағымыз келді.
Жансүгіровтің Жетісуын, Жұмабаевтың Түркістанын, Аманжоловтың Оралын, Нәжімеденовтің Қошалағын, Мұратбековтің жабайы алма өсетін беткейін, Оралханның Алтайын, Нұрпейісовтің Аралын, Кекілбаевтың құдық толы даласын көруді армандадық. Бұл жерлерге кейіннен өзге үйектердегі қалалар мен өлкелер шоғыры қосылды. Маркестің Макондосын, Фолкнердің Йокнопатофасын, Толстойдың Лесная полянасын, Достоевскийдің Петербургін, Борхестің Буэнос-Айресін, Оэнің Токиосын ойша шолып, орманды алқабы мен шулы көшелерінің суретін сана қатпарында сыздық. Макондоның жер бетінде жоқ екеніне илана алмадық. Біз үшін Буэндиа әулеті жершарының әлдебір нүктесінде өмір сүріп жатқандай сезілді. Оларда біз секілді жұмыр баста пенделер екеніне шүбәсіз иландық. Неге екенін білмеймін, Йокнопатофа маған Ақтөбе өңірін еске түсіреді. Ақтөбені көрмесем де, Фолкнердің кейіпкерлері сол маңда ғұмыр кешкендей бір түсініксіз сезім билейді. Мұны әдебиеттің сиқыры, сөздің энергиясы демей көріңіз.
Белгілі қаламгер, ғалым, эссеист Бауыржан Омарұлының «Шеге құм», «Толқын», «Шағала» атты үш кітабын оқып отырып, Аралмен қайта бір қауыштық. Толқыны жағаны ұрған, кемелері қаз-қатар тізілген, шағалалары шаңқылдаған, тірлігі қыз-қыз қайнап, балықшылар ауларын шұбырта жинап, арқа-жарқа күн кешкен Аралды көз алдымызға елестеттік, онда да ежелгі дағдымыз ойға оралып, Қаратереңді көргіміз келді.
«Біздің Қаратерең – жұмбағы да, тылсымы да көп ауыл». Автордың осы сөзі ауыл кейіпкерлерінің мінезінен анық аңдалады. Маңдай тері сорғалап еңбек етіп жүрген қарапайым адамдардың қалтарыс-бұлтарысы көп тағдырлары айшықта образдарға айналған. Бірін бірі толықтырып тұрған тұтас ұласпалы жазбалар алдыңыздан шығады. Мұндағы кейіпкерлер кейде бәрі бір атаның балаларындай елестесе, кейде бір-біріне мүлдем жат жандардай қалыпқа түседі.
Қаратерең – кейіпкерлер галереясы сынды. Автордың туған жерінің бұлың-пұшпағы, құмдауыт төбелер, боз жусан мен бозғылт атырап, шолақ көшелері, теңіз жағасында өткен балалық шағы мен ауылдың қазіргі көрінісі, болмысы бөлек тұрғындар, сөзге бірде шешен, бірде сараң ауыл адамдары, өз соқпағымен қиырға кетсе де, кісілігін жоғалтпаған жазмыш иелерін оқи отырып, өзіңнің ауылың, қоңыр мұңды қоңсыларың мен бала кездегі достарың жадыңда жаңғырып, эсселермен параллель кейіпкерлер бейнесі ойға оралады. Біздің байқағанымыз, автор өзінің балалық шағын, мөлдір кезеңін сағына еске алады. Оның ауылы – базары тарқамаған баяғы Қаратерең – бала Бауыржанмен бірге соңынан қалмай ілесіп жүргендей әсер аласың. Шағын эсселер бірде күлдіріп, бірде ойлантып, енді бірде сағыныш өрмегін Аралдың баяу соққан желі тербеп тұрғандай ішкі иіріміне тарта береді.
Қаратерең – Қазақстан картасында аты жазылған мыңдаған ауылдың бірі емес, әдеби эссенің кейіпкері екенін ұға түсесіз. Сөйтесіз де, көлі тартылып, тағаны кепкен, замана құйыны апшысын қуырған бүгінгі Қаратерең мен толқыны жағаны ұрған, топ бала жағасында ойнаған, қыста коньки тепкен, балығын аулап, қамсыз-мұңсыз шақ өткерген бұрынғы Қаратерең ортасында, сағымдар мен сұлбаларды қаламымен кестелеген автор көз алдыңызға келеді. Бұл кітаптардағы кейіпкердің бәрі қаратереңдік болмаса да, әр дәуірде, әр салада, әр қиырда ғұмыр кешкен жандардың бәрі осы бір өзекке – Қаратереңге тағдыр бұйдасының бір ұшы байлаулы тұрғандай көрінеді. Бұл – оқырманның қиялы. Асылы, оқырманын сондай әсерге жетелеген қаламгердің суреткерлігі. Ол ауылдасын, сыныптасын, курстасын, достарын, тіпті сыйлас ағалары мен мұңдас қаламдастарын жазса да, сіз іштей Қаратерең туралы ойлайсыз. Оқырманын өзінше ойлануға, әсерленуге, болжам жасауға жетелейтін шығарманың ішкі қуаты бөлек болмақ-дүр.
«...Біздің Аралдың жағасында шеге құм деген ғаламат құм бар. Сол құмға су жаңа киіміңмен қанша аунасаң да, үстіңе ештеңе жұқпайды. Түрегелсең болды, шеге құм жерге сусып түседі. Не сені кір шалмайды, не құм ластанбайды». Автор Шеге құм туралы осылай дейді. Осы бір үзік сырдан-ақ, кітаптың неге «Шеге құм» аталғанын білуге болады.
Өйткені Бауыржан Омарұлы ғұмыр-дарияның кірсіз келбетін, әсерлі сәтін, кейіпкерлерінің жарқын мінезін, жылы мейірін шағын этюдтермен өруге құмар. Оқырманның көңіліне қылаудай кір жұқтырғысы келмейді. Айналаңның бәрінде тек жақсы адамдар жүргеніне қуанасың. Жақсының жақсылығын айту, артықшылығын жеткізу, өзіне тән мінезін дәріптеу, сұлу сөз бен сырлы сазға малынған сөйлемдері арқылы жаныңды нұрға бөлеу – автордың әу бастағы мақсаты екені үш кітаптан толық аңғарылады. Әр эссеге жүрегің жылиды. Көңілің марқаяды. Тәтті сағыныш пен зілсіз күрсініс көкірегіңді шарпиды. Бұл күрсініс оқырманын күйзеліске түсірмейді, себебі шынайы лепес, шын көңіл, алғау сұрамайтын пікір көңілдің кірін шаяды. Әр туындысын жылы жымиып, кейіпкерінің ерекшелігін екшей отырып, шағын сюжет құрып, ыждағатпен, махаббатпен бүкпесіз ой ақтаратыны байқалады. Әр эссеге қажетті детальді ол талай уақыт бойы санасында қаттаған. Сондықтан да замандас-кейіпкерлерін жатырқамай, жатсынбай, зерлі сөзін орнымен қолданып, әсерлі түйіндермен өреді. Бұл – айналасынан шуақ, жақсылық байқайтын, қасындағылардан бақастық іздеуге жаны қас, керісінше, кез келген үзеңгі жолдасынан ізгілік көретін адамның қасиеті. «Жер бетіне сыймай емес, сыйыспай жүретін» пенде көп заманда, ақпараттың қара бояуы қалыңдап, ағынның лайын, дәуірдің күңгірт түсін алаулатуға құмар бүгінгі сықпытымыздан ес жиып, Бауыржан Омарұлының эсселерін оқыр болсаңыз, айналаңызды жайдары мінезбен қабылдай бастарыңыз даусыз. Ашу, ыза, кек толы әлеуметтік желілердің иірімінен бізді осындай шуақты мәтіндер арашалап, жүрегімізге жылу құймаса, не істер едік?
Әдетте, сапалы, пайдалы контент туралы жиі айтамыз. Меніңше, пайдалы контент – оқырманға ғылым-білім, технология, өнер туралы тұшымды ой айтатын шығарылымдар (жазбалар) болса керек, сондай-ақ ешкімге зар айтып, мұң шақпайтын, оқырманын ізгілікке үйіретін, тыңдаушысын тағлымға бастайтын, көрерменін көшелі ойға жетелейтін дүниелер болуға тиіс. Бауыржан Омарұлының желідегі әр жазбасы осындай. Қысқа күнде қырық құбылып, елдің сүрінгені мен омақасқанына санын шапаттап отыратын миллиондаған оқырманы бар «коуч» пен блогерді аяйсың осындайда. Оларға ілесіп, «шоқ» десіп отыратын «оқырмандарды» да, «өртенді, өлтірді, қираттыны» таңғы азаннан бұрын алашапқын боп бірінен бірі көшіріп басатын сайттарды да аяйсың. Солардың ортасында отырып, жылы эсселерін желіге салып, пенделерге жүрегінің қай тұста екенін ұмытпауды ұғындыратын Бауыржан Омарұлын да «аяйсың».
«Шеге құм» – жер бетіндегі тіршілік алауын биік ұстаған сан түрлі адамды әр қырынан кейіптеген кітап. Бұл – жүрегі кеудесінің сол тұсында лүпіл қаққан адамдар туралы кітап.
«Шеге құм» дегеніміз – қара жер, «Толқын» дегеніміз – ағын су, «Шағала» дегеніміз – көк аспан. Жер. Су. Көк. Үш тоғыс. Үш кеңістік. Үш кие, Үш қиян. Үштаған...» Бұл – автордың өз тұжырымы. Кеңістік үш әлемнен тұрады. Астрономияны оқығандар, кеңістіктің үш қанатын, үш параллельді елестете алады. Бұл үштік әлемге барша ғалам сияды. Кеңістік туралы қалай қиялдай алсаңыз, шектеусіз қабырға, шексіз кескін түзе аласыз.
«Шеге құм», «Толқын», «Шағала» – осы үш әлемнің тұтасқан формасы. Мұнда жер бетінің де, су әлемінің де, көктің де келбетін қаламымен суреттеген автордың ой машығы жатыр.
Эссе – ең ізгі жанр. Қазақ әдебиетінде эссе жазудың шеберлері көп. Оралхан Бөкейдің сом кейіпкерлерін, олардың ешкімге ұқсамас мінезін суреттеуі бір кездері күллі қазақ оқырманын тамсантқанын әлі де аңыз ғып айтамыз. Қалихан Ысқақтың жүрек түпкірінен шымырлап шыққан тұнбадай бірегей эсселерін қайталап оқығың келеді. Қайталап оқуға шақырған туынды – ең жақсы туынды.
Бауыржан Омарұлының эсселері форма жағынан да, мазмұн жағынан да оларға ұқсамайды. Тек өзіне тән мәнер бар. Қысқа да нұсқа эсселерді оқып отырып, кейде көлемді шығармалардан кезіктірмейтін образдарды, бай да қуатты тілді, ойнақы әзіл мен уытсыз юморды молынан кезіктіресіз. «Аз сөзге көп мағына сыйдыру» – әдебиеттің негізгі қағидасының бірі. Автор сол тәсілді шебер меңгерген.
Өзі: «...журналист болуға ұмтылған ұлан жазуды қысқа мақаладан бастайды. Кәсібі қалыпқа түскен соң көлемді дүниелерге құлаш ұрады. Бірте-бірте ол шағын дүние жазу дағдысынан алшақтап кетеді», – дейді. Осы сөзден автордың қысқа жазу машығынан ажырауды құп көрмегенін әрі онысының қазақ журналистикасына пайдалы болғанын байқаймыз.
Аргентиналық әйдік жазушы Хорхе Луис Борхес қысқа да толғамды эссе жазудың хас шебері. Оның эсселерінен әлемнің кез келген қиырындағы батыр яки қарапайым адам туралы ұшыратасыз. Томдыққа жүк болар оқиғаны 3-4 беттік эссесіне сыйдырады. Оның кейіпкерін қайдан тапқанын, қай кітаптан болмаса қай аңыздан, қай құрлықтан, қай халықтан алғанын біле алмайсыз. Оны білу маңызды да емес. Ең бастысы шебер суреттеуге, ойлы жазбаға, бір оқыған соң ұмытылмас оқиғаға тәнті болып, таңдай қағасыз. Біз сөз етіп отырған үш кітаптың кейіпкерлері бізге таныс. Сөйте тұра бейтаныс. Оқырман атын білсе де, затын білмейтін, түрін таныса да, болмысын, тағдырын танымайтын тағдырларға жолығады. Борхесше жазу әлем жазармандары үшін мәртебе, Борхес болып ойлану қолына қалам ұстағанның бәріне бұйырмайтын бақ. Ал Бауыржан Омарұлына қазақ сөз зергерлері еліктеп, қысқа да мәнді жазуға талпынса, бұдан ұлт көсемсөзінің бағы артады. Шындығын айтқанда, әр эссенің ішкі оралымында ұшырасатын сұлу тіркестер мен көркем суреттер біздің көптеген жазушының шығармаларында кезікпейтінін мойындауға тиіспіз. Автордың кейбір эссесін оқыған соң, осы сюжетті прозаға айналдырса, қалай болар еді деп ойланып қаласың.
Шағын ғана жазбалардағы мөлдір әлемді оқып бірде қуанасың, бірде толқисың, енді бірде туған жеріңді, өскен ортаңды сағына еске аласың. Кейде көкірегің шым етіп, қоңыр мұңға да батасың. Автор ықшам әрі әсерлі жазуды ерте меңгергенін 1990 жылы «Лениншіл жаста» (қазіргі «Жас Алаш») жарық көрген «Жарықкөл құрбандары» деген шағын эссесінен анық зерделеуге болады. Осыдан 35 жыл бұрын жарияланған осы туындыны бірнеше мәрте қайталап оқыдым. Көл үстінде түн мезетінде коньки тепкен үш достың – үш сыныптас он жасар ойын балаларының бірдей Жарықкөлдің мұзы жарылып, қайтыс болған сәтін оқып, күрсінбеу, күйінбеу мүмкін емес. Шынайы достық тек балалар да ғана болады деп айтылады. Бұл эссе – соның қапысыз дәлелі. Тағдыр жібі үзілер шақтағы арпалысқан балалардың жанкешті сәтін ерекше толқыныспен жазады автор.
«Түні бойы үш ұлды сабылып іздегендердің ойық басында қол шаммен көргендері: су бетінде қатқан үш құлақшын, қан-жоса болған мұз ернегі... Олардың денесін сыртқа алып шыққанда жиылған ел Балапан мен Асылбектің таяқ ұстаған қолдары сол күйі қарысып қалғанын да байқады».
Автордың бұл суреттеуі оқиғаның тұтас нобайын, бірін-бірі құтқармаққа жанұшыра ұмтылған балалардың жан шырылын көз алдыңа әкеледі. Ауыр да болса, тірі картина. «Жарықкөл құрбандары» – сюжеті киноға сұранып тұрған туынды.
«Арал. Ауыл. Адам» бөлімі – автор көкірегінде шайқалған Аралдың тірі көрінісі. Арал жоқ десе, ол тартылды десе сенбейтін адамның сөзі іспетті. Туған жерден жыраққа кету – қасірет емес, одан мәңгілікке айырылу – қасірет. Қамсыз балалығың өткен жерге барғанда, тосырқап, өзің өскен жер мен санаңдағы суреттің үйлесімсіздігі – қасірет. «Мен өскен жер бөлек еді. Мен бөтен жерге келген жоқпын ба?» деп ойлау – қасірет. Шындығында, адам біткен бала кезде өскен жерін – кіндік қаны тамған мекенін өзінің көкірегіне қондырып, соның елесін тамсаумен өтеді. Есіңізді қалт жиып, бала шаққа қиялмен сапар шеккеніңізде, бозғылт өлке, боз жусан, шулаған теңіз, жыңғыл мен сексеуіл сыңсып, шағаласы шаңқылдап алдыңыздан шығады. Демек, туған жеріңіз – Сіздің санаңызда. Ол адам баласынан жырақтап кеткен жоқ. Бір сәт оны өзіңіз ұмыттыңыз. Күндердің күні ол сана түпкірінен сәуле шашып, мың бояуымен құбылып, кино лентасындай яки әлі ешбір суретші сызбаған картинадай Сізге жолығады. Міне, туған жер – өзіңізбен бірге көшіп жүр. Ол Алматыда, ол Астанада болмаса әлемнің әйтеуір бір түпкірінде тірлік кешіп жүрген өзіңізбен бірге, ой экранында – оқиғалар тізбегінің қалың файлдарының бірінде сақтаулы тұр. Түртіп оятсаңыз болды, бәрі көз алдыңызға келеді. Ол үшін жазу керек. Ойындағысын әдіптеп жаза алатын жанның бәрі белгілі деңгейде бақытты болатыны сондықтан. Автордың туған жері – Қаратереңі мен Аралы өзімен бірге жүргендей сезілді бізге. Соны сезіндіре алған автор бақытты.
Аралдық ақын Қази Данабаев:
Мен Аралдан кеткем жоқ
Айта көрме,
Жетелейді ел жаққа қайта кеуде.
Көк теңізден келген бір базаршымын,
Бұйымымды бітірсем,
Қайтам елге, – деп жырлағанындай, біз туған жерден кеткеміз жоқ. «Базарлап» жүрміз.
«Мейірімділік мекеніне бастайтын майда толқындар, майса толқындар» «Толқын» жинағында толықтай қамтылған. Автордың өзі айтпақшы, «мейірімділік мекені» – алыста емес, ол жерұйығы яки «қайырымды қала» емес, ол тура Сіз бен біздің өзімізде – жылы жүректе. Мейірімділікті алыстан емес, жақыннан, өзгеден емес, өзіңнен іздесең, адаспайсың. Бұл – жаттанды мораль емес, бұл – заңдылық. Өмірдің заңдылығы.
«Шағала» – біздің Аралдың символы» дейді автор. Сөйтеді де «Жалпы, жазуға таласы бар адамдар ұлттың жақсы қасиеттерін үнемі дәріптеу керек» дейді. Үш кітаптың басты қағидаты – осы тұжырым.