Наурыздың аяғында Мәжіліс депутаттары МӘМС туралы заң жобасын жұмысқа алды. Мақсат – медициналық сақтандыру жүйесіндегі олқылықтарды жөнге келтіру.
Денсаулық сақтаудың тұрақты қаржылық моделіне айналуы керек болған міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі жұмысын бастағалы бері сыналып келеді. Түрлі талдаулар мен аудиттер де жүргізілді. Соған қарамастан, жүйенің жұмысы жүйеленбей келеді. Бұған дейін де осы тақырыпты қаузап, нақты мәселелерге тоқталып, саралаған едік. Енді қандай өзгерістер енгізу жоспарда бар, шолу жасап көрейік.
Шығын да, шағым да өскен
Биыл жыл басында Мәжілісте өткен Үкімет сағатында МӘМС жүйесіне жүргізілген аудит нәтижесі жарияланған болатын. Мінберге шығып, сөз алған Жоғары аудиторлық палатаның мүшесі Нұрлан Нұржанов медициналық сақтандыру қорының табысы да, қаржыландыру көлемі де өскені туралы мәлімдеген еді.
– 2024 жылғы 1 қаңтардағы мәлімет бойынша, 16,2 млн адам немесе халықтың 81 пайызы сақтандырылған. Оның ішінде 12 миллионы – жеңілдік берілетін санаттағы азаматтар. Яғни, олардың сақтандыру жарнасын мемлекет төлейді, – деді Нұржанов.
Сонымен, мемлекет бүгінде 14 миллион адамның (86 пайыз) сақтандыру шығынын көтеріп отыр. Бұл дегеніміз – МӘМС жүйесі мемлекеттік бюджетке тікелей тәуелді деген сөз. Осылайша, бастапқыда өзін-өзі қаржыландыратын модель ретінде ұсынылған жүйе шын мәнінде қазынаға салмақ түсіріп отыр. Ең қызығы, қаржыландыру көлемі өссе де, қоғамның жүйеге көңілі толмайды, тіпті кері кетіп барады. Мәжіліс Төрағасының орынбасары Дания Еспаеваның айтуынша, денсаулық сақтауға бөлінетін шығындар жылдан-жылға айтарлықтай ұлғайған. Бірақ бұл өсім халықтың медицина сапасына деген сеніміне оң әсер еткен жоқ.
– Медициналық қызмет көрсетудің сапасына қанағаттану деңгейі төмендеп барады, – деді Дания Еспаева.
Бұл – жүйенің басты парадоксы: қаржы көлемі көбейіп жатыр, бірақ нәтиже байқалмайды. Әлеуметтік әділеттілік пен қаржылық тұрақтылық арасында тепе-теңдік жоқ. Бұл мәселенің бәрі бір сұраққа барып тіреледі: қаражат қайда кетіп жатыр?
Түбі тесік қайық – жүйенің метафорасы
Бұл сұраққа Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетовтің сөзімен жауап берсек, «осындай бейберекетсіздік біреуге тиімді болып отыр ма деген де ой мазалайды». Оның айтуынша, қаражат мол, бірақ нәтиже күмәнді. Бұл, әсіресе, ауыл мен өңірлердегі халық бетпе-бет келіп отырған аса өзекті мәселе.
– Өзенде жүзіп келе жатқан бір қайықты елестетіңіздерші. Қайықтың түбі – тесік. Ол тесіктен ішке су құйыла береді. Ал қайықшы не істейді? Тесікті бітеудің орнына, қолына шелек алып, суды сыртқа төгумен әлек. Бірақ ол судың тоқтайтын түрі жоқ. Ал қайық бата береді, – деді депутат Үкімет сағатында сөйлеген сөзінде.
Асхат Аймағамбетов бұл көріністі қазіргі МӘМС жүйесінің дәлме-дәл мысалы ретінде сипаттады. Оның айтуынша, басты мәселе – жүйенің өзі. Оның сөзінше, жүйедегі олқылықтар енді тек ақау ғана емес, дерт, ол халықтың денсаулығын сақтауға жағдай жасамайды, керісінше, қауіпке тірейді. Одан айығудың жолы – ақшаны санмен емес, сауатпен басқару. Ал оған жету үшін нақты реформа, саяси ерік және ашықтық керек.
– Мәселенің негізгі себебін жоюдың орнына, тек оның салдарымен күрес жүріп жатыр. Жүйелі реформалар орнына уақытша, формалды шаралар қабылданып жатыр. Ең бастысы – стратегиялық көзқарас жоқ, – деді ол.
Жүйенің түпкі құрылымы, мақса-ты мен оған жету жолы арасындағы алшақтық – дәл қазіргі дағдарыстың түбірі. Депутаттың айтуынша, бұл модель Үкіметтің саланы басқаруға қабілетсіз екенінен хабар береді. Ол реформаларды тек жедел шара ретінде емес, ұзақмерзімді, халық мүддесіне сай жоспарланған стратегиялық бағытта қарастыру қажет екенін айтты.
– МӘМС бойынша 5 айлық баланың тісін қаңғұрттан емдеген екен. Бес айында әлі тісі шықпаған баланың тісін қалай қаңғұрттан емдеуге болады? – деп күйінді депутат. Бұл – жай ғана медициналық сауатсыздық емес, ақшаны оңды-солды игеру үшін жасалған әрекет екенін аңғару қиын емес. Тағы бір мысалда Аймағамбетов 82 тісі емделген адам туралы деректі келтіреді. Медициналық тұрғыдан мүмкін емес жағдай, алайда бұл да қаржылық есепке өткен. Бұдан бөлек, бір адамға бір күнде 32 түрлі қызмет көрсетілді деген мәлімет тіркелген. Мұндай мысалдар депутаттың айтуынша, елде көп кездеседі.
– Қаражат әр емделген жағдай үшін емес, әр көрсетілген қызмет үшін төленеді. Бұл автоматты түрде медицина мекемелерін артық қызмет көрсетуге итермелейді, – деді ол.
Яғни, бір адамға қанша көп қызмет көрсетілсе, соғұрлым көп пайда табуға мүмкіндік бар.
– Бұрын остеохондроз рентгенсіз де анықталатын. Ал қазір бір адамға рентген, КТ, МРТ қатар жасалады. Себебі бұл – ақша табудың «заңды жолы», – дейді депутат.
Цифрландырудың әлсіздігі, клиникалық протоколдардың бұлыңғырлығы мен бақылаудың формалды сипаты – осының бәрі жалған есеп беріп, артық қызмет көрсетуге мүмкіндік беріп отыр. Жүйенің өзі осындай жағдайларға жол ашып отырса, онда жауапкершілік кімде?
Халық сынақ алаңына айналды. Бұл пікірді Мәжіліс депутаты Нартай Сәрсенғалиев айтқан еді. Ол МӘМС жүйесі 6 жыл ішінде жақсармағанын, керісінше, жаңа жүйесіздікке жол ашқанын мәлімдеді.
– «Прописка» тоқтаған жоқ. Оның ішінде марқұмдарды да тіркеп жіберді. 3-4 айлық балалардың тісін емдедік деп қордан ақша алып отырғанын көріп отырмыз, – деді депутат. Бұл – жүйенің есеп-қисап жүргізуіндегі ақылға қонымсыз фактілердің әлі де жалғасып жатқанын көрсетеді.
Бұған қоса, Президенттің тапсырмасымен жасалуға тиіс болған медициналық көмектің бірыңғай топтамасы да қағаз жүзінде қалып қойған. Сол сияқты, әлеуметтік осал топтардың сақтандыруын жергілікті бюджет арқылы қаржыландыру бастамасы да жүзеге аспаған.
– Осы МӘМС арқылы халықты сынақ алаңына жіберген сияқтымыз. Бұрынғы жүйе де, қазіргі жүйе де істеп тұрған жоқ. Халық қайда барып ем аларын білмейді, – деді ол.
Депутаттың есебі де ойландырады: «20 миллион халықтың 3,5 миллионы тіркелмеген, ал 14 миллион адамның шығынын мемлекет көтереді. Сонда тек 2 миллион адам ғана сақтандыру жарнасын төлеп отыр». Бұл статистика МӘМС-тің «жалпыұлттық» сипат алмағанын көрсетеді. Депутат, тіпті, жүйені жүйелеп алғанша, МӘМС-ті уақытша тоқтата тұру туралы ұсыныс айтқан болатын.
МӘМС мәселесін Мәжіліс қарап жатыр
Сансыз сын мен есепсіз шағым Үкімет пен Мәжілістің МӘМС жүйесінің мәселелерін тағы бір саралап, өзгерістерді заң жүзінде бекітуге ниет білдіруіне себеп болды.
Осылайша, әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесін реформалау мәселесіне қатысты заң жобасы Мәжіліс қа-рауына келіп түсті. Оған Әлеуметтік-мәдени даму комитетінің төрағасы Асхат Аймағамбетов жетекшілік етсе, Мәжіліс төрағасының орынбасары Дания Еспаева және Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназарова қатысып, өз ойларын ортаға салды.
– Сақтандыру жүйесінің қордаланған проблемалары бойынша азаматтардан көптеген өтініш түсіп жатыр. Әсіресе, жарна төлеп отырса да, толыққанды медициналық көмек ала алмай отырғандардың шағымы аз емес. Қаржылық модельде тепе-теңдік жоқ, ал медициналық ұйымдар уақытылы қаржыландырудан үнемі қиындық көреді. Бұл түптеп келгенде науқастарға әсер етеді, – деді Дания Еспаева жиында сөйлеген сөзінде.
Оның айтуынша, МӘМС жүйесін енгізгелі бері көп уақыт өтсе де, медициналық көмектің сапасы мен қолжетімділігі айтарлықтай жақсармаған. Бұл – Президенттің өзі де бірнеше рет айтып, Үкіметке нақты тапсырма жүктеген мәселе. Сондықтан Еспаева заң жобасын осы сессия соңына дейін қабылдау қажет екенін еске салып, жедел жұмыс жүргізуге шақырды.
Министр Ақмарал Әлназарова жүйе енгізілгеннен кейін денсаулық сақтауды қаржыландыру көлемі үш есе өскенін, оның ішінде тек МӘМС-тің үлесі 0,4 трлн теңгеден 1,3 трлн теңгеге дейін артқанын айтып, негізгі жетістіктерді тізіп берді. Бірақ бұл көрсеткіштердің тасасында әлі де шешілмеген мәселелердің көп екенін ол жасырған жоқ. Біріншіден, азаматтардың жүйемен қамтылу деңгейі төмен. Екіншіден, медициналық көмектің екі пакетке – кепілдендірілген тегін көмек пен МӘМС пакеттеріне бөлінуі басқару процесін қиындатып отыр. Осыған байланысты министр 2026 жылдан бастап екі пакетті кезең-кезеңімен біріктіріп, негізгі медициналық міндеттемелерді сақтандыру жүйесіне көшіруді ұсынды. Бұл, оның пайымынша, әкімшілік рәсімдерді жеңілдетіп, сақтандыру жүйесінің тиімділігін арттыруы мүмкін.
Сонымен қатар министр табысы жоғары азаматтардың пропорционалды түрде аз жарна төлеп отырғанын алға тартып, 2026 жылдан бастап жарна есептелетін табыс базасының жоғарғы шегін арттыруды ұсынды. Бұл өзгеріс жұмыс істейтін халықтың шамамен 9 пайызына әсер етеді. Ал МӘМС жүйесінен тыс қалған 3,3 миллион азаматтың қатарына енген ресми тіркелген жұмыссыздар үшін жарнаны жергілікті бюджеттен төлеу тетігі қарастырылып жатыр. Осы арқылы қосымша 1 миллионнан астам адамды қамту жоспарланып отыр.
Алайда бұл ұсыныстардың барлығы депутаттар тарапынан біржақты қолдау тапқан жоқ. Мысалы, азаматтардың жарналарын жеке шотқа жинау тетігін енгізу, МӘМС арқылы ем алу жолдарын жеңілдететін мобильді қосымша жасау, Face ID технологиясын қолдану сынды ұсыныстарды қарастыру қажет екені айтылды. Бұдан бөлек, кәсіпкерлерге түсетін жарна жүктемесін саралау, стоматологиялық көмекті жетілдіру, полигон аймақтарындағы халыққа медициналық көмектің қолжетімділікті қамтамасыз ету, сақтандырылған азаматтардың құқықтарын нақтылап жазу сынды мәселелер де көтерілді.
Заң жобасының ішіндегі ең даулы ұсыныстардың бірі – МӘМС бюджетін ұлғайту арқылы тегін медициналық көмектің кепілдендірілген көлемінің қаржысын қысқарту бастамасы болды. Бұл – депутаттардың пікірінше, жүйенің әлеуметтік жауапкершілігіне қайшы.
Асхат Аймағамбетов мәселенің тамыры тереңде жатқанын тағы бір мәрте еске салды.
– Бәрін Денсаулық сақтау министрлігіне жүктей салуға болмайды. Мәселен, өткен жылы МӘМС бойынша республикалық бюджеттен бөлінуі тиіс болған 500 миллиард теңгенің жартысы ғана берілген. Бұл – нақты азаматтардың ем-домына, дәрісіне, анализіне қажет қаржы. Қаржы министрлігі тарапынан да бұл мәселеге салғырт көзқарас бар. Сонымен қатар орташа жалақыға шаққанда МӘМС-ке түсуі тиіс 200 миллиард теңгеден астам қаражат та жүйеге жетпей жатыр. Ал тегін медициналық көмекті толық алып тастау – мүлде қисынсыз шешім. Сондықтан бұл заң жобасын әлі де пысықтауымыз керек, – деді ол.
МӘМС айналасындағы мәселе тек медицина саласындағы проблемалармен шектелмейді. Бұл – әлеуметтік әділет, ашықтық, бастаманы тәжірибе жүзінде жемісті жүзеге асыру дағдылары сияқты көптеген аспектінің жиынтығы. МӘМС жүйесіне өзгеріс керек. Бірақ ол өзгеріс тек қағаз жүзінде емес, емханадағы дәрігердің қабағынан, ем алып шыққаннан науқастың көңілінен көрінуге тиіс.