Дархан Жұбанышев есімі біздерге, Қызылорда облысы, Арал ауданы, Ақеспе ауылындағы №80 Сарбасат 8 жылдық мектебінде оқыған және оны бітірген барлық оқушыларға өте жақсы таныс деп ойлаймын. Мен сол мектепте 1971-1979 жылдары оқыдым. Бастауыш класта, одан кейін біз үшін орта және жоғары кластарда мектеп ауласында салтанатты түрде жиындар өтетін.
Көбінесе сол салтанатты жиындар октябрят қатарына, пионер қатарына қабылдауға байланысты, 7 қараша, 1 мамыр, 9 мамыр күндеріне арналған мерекелік іс-шараларға байланысты мектеп ауласында ұйымдастырылып жататын. Бастауыш сыныптарда оқып жүргенімізде жоғары сыныптарда оқитын белсенді оқушылар салтанатты жиындарда: «№80-Сарбасат 8 жылдық мектебінің Дархан Жұбанышов атындағы пионерлер отряды сапқа тұрды» немесе «Дархан Жұбанышов атындағы пионерлер дружинасының жетекшісі» деп оң қолдарының алақандарын ашып, ал бас бармағын қақ маңдайына тақап қойып рапорттар беріп жататын. Ол кезде Дархан Жұбанышовтың кім болғанына аса мән бермедік. Мектептің бір бұрышында ол кісі жайлы суреттер, естеліктер тұратын. Сөйтсек, ол кісі 1941-1945 жылдардағы алапат соғыс кезінде үлкен ерлік жасап, қаза тапқан екен. Жасаған ерліктері үшін «Ерлігі үшін» медалімен, жауынгерлік «Қызыл Ту» орденімен марапатталған екен. Сонымен бірге 1944 жылы Неман өзенінен өтер кезде ерлікпен қаза тапты деген мәлімет жазулы тұратын. Кейін есейе келе Дархан Жұбанышовтың біздің ауылда туып өскенін, ауылда туған іні-бауырлары бар екенін білдік. Олардың да фамилиялары Жұбанышовтар еді. Олар өздері 2-3 отбасы болды. 1975 жылы Жеңістің 30 жылдығы қарсаңында ауылдық мектептің жанында соғыста қаза тапқандарға арналған кішігірім ескерткіш орнатылды. Сол кезде байқағанымыз – Дархан Жұбанышовтың туған інілері, әсіресе, батырдың інісі Жақсылықбай Жұбанышов ертелі-кеш сол құрылыстың басында жүріп, құрылыс жұмысына өте белсене араласқаны әлі есімде.
Дархан Жұбанышовтың майданда толтырылған марапаттау құжаттарында 1913 жылы туған делінеді. Туған жері – Қызылорда облысы, Арал ауданының Сарбасат ауылы. Дархан Жұбанышевқа қатысты бір құжатта ол майданға 1942 жылдың 1 қаңтарында кавалериялық әскери бөлім құрамында енеді. Арал аудандық әскери комиссариаты оны 1941 жылдың жазының соңы мен күзінің басында майданға шақыртқан сияқты. Батыр ағамыз алғашында кавалериялық әскери бөлімде қатардағы жауынгер болып қызмет атқарады. Аттың құлағында ойнайтын ауыл жігіті кавалерияға өзі сұрануы да мүмкін. Алғашқы әскери дайындықтардан соң оның алғашқы әскери қызметі басталған әскери бөлім – 32-кавалериялық дивизияның 121-Қызыл Тулы кавалериялық полкы болды.
1938 жылы жасақталған бұл 32-дивизия соғыстың алғашқы күндері Оңтүстік бағытта болып, Оңтүстік майданның (сол кездегі қолбасшысы армия генералы И.Тюленов, 25 маусым-30 тамыз 1941 ж.) 9-ерекше атқыштар корпусының құрамында болады. 1941 жылдың шілде айының ортасында Орталық бағыттағы неміс әскерінің жойқын шабуылдарын тоқтату мақсатында 32-кавалериялық дивизия Белоруссия аумағындағы Батыс майданының құрамына беріледі.
Неміс әскерлерінің 1941 жылдың жаз-күз айларында шығысқа қарай тез жылжуы бүкіл майдандағы оперативтік жағдайларды шұғыл өзгертіп отырды. Соған байланысты 32-кавалериялық дивизия да біресе кавалериялық Топ құрамында, біресе 5-ші, біресе 3-кавалериялық Корпус құрамында әртүрлі майдандардың басшылығына беріліп отырды.
Дархан Жұбанышовтың майдандағы әскери жолы 1942 жылы 1 қаңтарда Оңтүстік-Батыс майданының құрамындағы 121 кавалериялық полкте гвардия қатарындағы жауынгері ретінде басталады. Бұл кавалериялық корпус 1941 жылдың 25 желтоқсанында Қорғаныс Халық Комиссариатының №366 бұйрығымен неміс басқыншыларына қарсы күресте жеке құрамның ерен ерліктері мен батырлығы, ұйымшылдығы мен табандылығы үшін гвардиялық мәртебеге ие болған еді.
Бұл кезде Мәскеу түбінде Сібір мен Қиыр Шығыстан келген жаңа күштерді пайдаланып, Калинин және Батыс майдандары қарсы шабуылға шығып, 150-200 шақырымдай батысқа қарай жауды қуып жатыр еді. Сол сияқты 21-армия, оның құрамындағы 32-кавалериялық дивизия да Оңтүстік-Батыс майданының стратегиялық жоспарына сәйкес қарсы шабуылға шығып, 100 шақырымдай алға қарай жылжиды. 1942 жылдың мамыр айының соңында Харьков қаласы түбіндегі ауыр шайқастарда Оңтүстік-Батыс майданының әскери бөлімдері неміс қоршауында қалады да, ауыр шығынға ұшырайды. Маусым айында іс жүзінде майдан жойылады да, оның құрамындағы бөлімдер басқа майдандарға таратылады. Дархан Жұбанышов қызмет атқарған 21-армия Сталинград майданының құрамына енгізіледі. Ал 1942 жылдың 30 қыркүйегінен бастап болашақ маршал К.Рокоссовский басқарған Дон майданының құрамында Сталинград шайқасына қатысады. 21-армияның Дон майданы құрамында қалай соғысып, қалай көзге түскенін мынадан көруге болады. Армияның екі атқыштар дивизиясы 1942 жылдың қараша айында гвардиялық мәртебеге ие болып, 51-ші және 52-гвардиялық дивизия атанады. Ал 21-армия болса 1943 жылдың 22 сәуірінде Сталинград түбінде неміс-фашист әскерлерін қоршауға алуда және толық талқандауда көрсеткен жанқиярлық ерліктері мен үздік әскери қимылдары үшін 6-гвардиялық армия атағына ие болады. Осылайша, біздің жерлесіміз Дархан Жұбанышов Қызыл Армияның Еділ өзені бойында Екінші дүниежүзілік соғыс барысындағы өзі қызмет атқарған 121-кавалериялық полкы мен 32-кавалериялық дивизиясымен бірге Дон майданының құрамында Сталинград түбіндегі үлкен жеңіске өз үлесін қосады.
Жерлесімізге қатысты архивте сақталған келесі бір құжат – 1943 жылы 1 қазанда Дархан Жұбанышовты «Ерлігі үшін» (За отвагу) медалімен марапаттауға қатысты мәліметтер. Бұл кезде ол қызмет атқарып жүрген 32-кавалериялық дивизия 3-гвардиялық кавалериялық корпуспен бірге 5-армия құрамында Калинин, кейіннен майдандағы оперативтік жағдайларға байланысты Батыс майданына берілген болатын. Өкінішке орай, «Ерлігі үшін» медалін Дархан Жұбанышовтың қандай ерлігі үшін алғаны белгісіз. Қалай десек те, мұндай медаль ешкімге де жайдан-жай берілмейтіні белгілі. Сол тұстағы қалыптасқан ереже бойынша жауынгерлерді жоғары атақтарға ерліктерін баяндай отыра, полк командирі жоғары жақтарға ұсыныс айтатын немесе полк командирі өзі және полктың штаб бастығы екеуі жауынгердің ерлігін баяндай отыра, КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының атынан медальмен не орденмен марапаттап жататын. Әзірге жерлесіміздің осы кездегі ерліктерін баяндайтын құжаттар қолымызға түспей тұр, дегенмен де ертеңгі күндері табылып қалар деген ойдамыз.
Келесі бір құжатта «Кім марапаттады» деген графа тұсында «121 кп 32 кд» деген сөз, «Құжаттың номері» деген қатарда 6/2 саны және құжаттың күніне «01.10.1943» деп көрсетілген. Бұл жерде бәрі түсінікті, алып-қосар ештеңе жоқ. «Кп» және «кд» дегеннің «Кавалериялық полк» және «кавалериялық дивизия» деген сөздердің қысқартылған түрі екені белгілі.
Батыр жерлесімізге қатысты соңғы кездері табылған құжаттардың біріне «Жаралану картотекасы» жатады. Бұл құжат бойынша Дархан Жұбанышовтың атағы кіші сержант болғанын, жеңіл жараланғанын және 1346 ГЛР-ден (Госпитал легкораненых) 1944 жылдың 09 наурызы күні жазылып шыққанын біле аламыз.
Дархан Жұбанышовқа қатысты соңғы архивтік құжаттардың бірі, ол – батыр жерлесіміздің жауынгерлік Қызыл Ту орденімен марапатталуы туралы бұйрық және оның қандай ерлік жасағандығы туралы полк командирінің қысқаша баяндауы. Марапаттау туралы құжатқа қарап батыр жерлесіміздің өмірінің соңғы айлары мен күндері, әскери бөлімі, өшпес ерлігі туралы және де дәл сол күндердегі майданның жалпы жағдайын білуге болады.
Жерлесіміздің ерлік жасаған күні – 1944 жылдың 16 шілдесі. Ол қызмет атқарған әскери бөлім бұрынғы 32-кавалериялық дивизия емес, 16-гвардиялық атқыштар дивизиясы. Әскери шені бұрынғыдай қатардағы жауынгер емес, гвардия кіші сержанты. Соған сай әскери қызметі де жоғарылаған. Ол енді 43-гвардиялық атқыштар полкының 1-ротасындағы бөлімше командирінің орынбасары. Партия мүшелігіне қабылданған. Оның әскери бөлімі – 43-гв. атқыштар полкы, 16-гв. атқыштар дивизиясы, 11-гв. армиясы, 36-гв. атқыштар корпусы. Бұл әскери құрама 1944 жылдың 1 қаңтарынан бастап 1-Прибалтика майданының құрамында болады. 1944 жылы сәуір айында 3-Белорусь майданы құрылады да, ол қызмет атқарған 11-гвардиялық армияның, 16-гвардиялық дивизиясындағы, 43-гвардиялық атқыштар полкі осы майдан құрамына беріледі. Майдан қолбасшысы – сол кезеңдегі ең жас армия генералы, 37 жастағы И.Черняховский (1906-1945) болды.
1944 жылдың 23 маусымы мен 29 тамызы аралығында Қызыл Армияның төрт майданы бірлесе қимылдап, Белоруссия жерінде «Багратион» деп аталатын ірі стратегиялық операция жүргізді. Негізгі мақсат – Белоруссия жеріндегі немістің «Орталық» армиялар тобын жойып, Белоруссия жерін толық азат ету және одан әрі шабуылды үдетіп, «Оңтүстік» және «Солтүстік» армиялар тобын бөліп тастау болды.
«Багратион» операциясының бірінші кезеңі өте сәтті аяқталып, Белоруссия аумағының басым бөлігі жаудан тазартылады, 3-Белоруссия майданының бөлімдері 3 шілде күні Белоруссия астанасы Минск қаласын азат етеді. Одан әрі «Багратион» операциясының келесі кезеңі басталып кетеді. Екінші кезеңінде 3-Белоруссия майданының алдыңғы шептегі бөлімдері Неман өзені арқылы Литва жеріне енеді де, Балтық теңізі жағалауына ұмтылады. 13-шілдеде жерлесіміздің майданы Литва астанасы Вильнюсті жаудан азат ереді. Шабуыл қарқынын бәсеңдетпеу үшін Неман өзенінен тоқтамай өту (форсирование) керек болды. Ол үшін әр бөлімнен жеке әскери мобильді топтар құрылады да, олар өзеннің жау жақ бетінен плацдарм басып алып, негізгі күш келгенше ұстап тұру қажет болды. Мұндай әскери әдісті 1943 жылы күзде Қызыл Армия бөлімдері Днепр өзенінен өтер кезде қолданған болатын. «Днепрден өту» ұрыстары барысында Қызыл Армияның 1500-дей солдаты пен офицеріне Кеңес Одағының Батыры атағы берілген еді.
Дәл осындай әскери әдісті 3-Белоруссия майданының қолбасшысы, армия генералы И.Черняховский қолданады. Ол үшін майданның алдыңғы шебіндегі әскери бөлімдерден плацдарм жасау үшін әскери мобильді топтар құрылады. Ол топтағылар батыл, ержүрек, мықты, күшті және шұғыл шешім қабылдай алатын тәжірибелі жауынгерлерден жасақталады. Сонымен бірге тапсырма өте маңызды және жауапты болғандықтан, тек қана коммунистер топқа алынады. Біздің жерлесіміз осындай талаптардың бәріне сай келіп, жасақталған топтардың біріне енеді.
Дархан Жұбанышов қызмет атқаратын 16-гвардиялық атқыштар дивизиясының 43-гвардиялық атқыштар полкының батальондары мен роталары шабуылдарын жалғастыра отыра, 1944 жылдың шілде айының ортасына таман Неман өзенінің жағалауларына жақын келеді. Полкты арғы бетке тоқтамай өткізу үшін арнайы жасақталған топтың құрамында гвардия кіші сержанты, партия мүшесі Дархан Жұбанышов бірден қимылға кіріседі. Оларға тез арада Неман өзенінің арғы жағынан негізгі күш үшін плацдарм дайындау міндеті қойылады.
Бұл топ алдына қойылған әскери тапсырманы бұлжытпай орындап шығады. Олардың ерлігі 43-полктың, 16-гвардиялық атқыштар дивизиясының, тіпті 11-гвардиялық армияның тарихында алтын әріптермен жазылып қалады.
Сол күндері ұрыстың қалай жүргенін әскери бөлімдердің штабтарына келіп түскен әсери хабарламалардан білуге болады. Мына құжат Д.Жұбанышов қызмет атқаратын дивизияның 16 шілденің түске дейінгі қимылдары туралы баяндайды:
«3-Белоруссия майданының штаб бастығына
11-ші гвардиялық Армия штабынан №64 әскери хабарлама.
16.7.1944. сағат 13.00.
16-гвардиялық атқыштар дивизиясының 6-батальоны Неман өзенінің батыс жағалауына өтті, қалғандарының өтуі жүріп жатыр. Қарсылас қарсы беттен қатты артиллерия мен миноменттен және пулемет-автоматтан оқ жаудыруда. Оң жағалауда олар екі рота көлемінде автоматшылармен және танкілермен бірнеше рет қарсы шабылға шықты...
Сіздің әскери хабарламаңыз капитан Савкиннің қатысуымен қабылданды. Смирнова. 16.7.44».
Ал мына құжат сол күнгі түстен кейінгі оқиғалар туралы хабарлар береді:
« 3-Беларуссия майданының штаб бастығына
11-ші рвардиялық армия штабынан №66 әскери хабарлама.
Сағат 18-00. 16.7.44.
16-гвардиялық атқыштар дивизиясының екі полкы және бір батальоны Неман өзенінен арғы жағына Неманойценің оңтүстік жағындағы орман жақтан 16-00-ге таман өтті.
Қарсылас Неман өзенінің батыс жағалауынан пулеметтен және зеңбіректен тікелей оқ жаудырып, әскердің өзеннен өтуіне кедергі келтіруде.
Сіздің әскери хабарламаңыз капитан Семенованың қатысуымен қабылданды. Смирнова. 16.7.44. 17.40 ».
Келесі бір құжат 16-гвардиялық атқыштар дивизиясының 1941-1945 жылдардағы әскери жолына арналған. Оның «Неман арқылы» (Через Неман) деп аталатын бөлігінде дивизия бөлімдерінің және жерлесіміз Дархан Жұбанышовтың ерлігі туралы былайша баяндалады: «Дивизия бөлімдері бүкіл Белоруссия жері арқылы жүріп өтіп, Литва ССР-інің оңтүстік бөлігіне аяқ басты, сөйтіп Алитус қаласының оңтүстік жағында Неман өзеніне тақап келді.
Шілденің 16-сына қараған түні дивизия бөлімдері Неманойце деген жерде Неман өзенінінен өтуге кірісті. Юлин батальонының жауынгерлері алғашқы болып жағалауға жетті. Гвардиялық жауынгерлер өткел құрлысының бітуін күтпеді. Олардың барлығы гитлерлік Германияға апаратын жолдағы соңғы су кедергісінен тез өтуге асықты. Олар өздері ағаш тауып, одан өткел жасап алды. Сол өткелге жауынгерлер пулеметтерін, танкіге қарсы қолданатын қаруын, оқ-дәрілерін орналастырды. Көптеген жауынгер өзенді өздері жүзіп өтті.
Алғашқы болып суға қатардағы гвардия жауынгер Жұбанышов (осы жерде жерлесіміздің әскери шенін баяндаушы қатардағы жауынгер деп қате көрсеткен, оның әскери шені кіші сержант болатын – Б.К.) гвардия кіші сержанты Елемісов, гвардия сержанты Ярошенко, гвардия аға сержанты Сотенков, гвардия қатардағы жауынгер Пацула, гвардия сержанты Сесоев, гвардия аға сержанты Кодеев, гвардия кіші лейтенанты Попов түсті.
Немістер бірнеше рет қарсы шабуылдар жасап, біздің бөлімдерді өзенге батыруды көздеді. Жаудың барлық қарсы шабуылдарына тойтарыс берілді. Біздің әскери бөлімдер бірнеше күнде ұрыс сала отыра Неман өзенінің батыс жағында басып алған плацдармды кеңейту және нығайту үшін ұрыстар жүргізді».
Тағы бір құжатта 1944 жылдың 15-16 шілдесіндегі Неман өзенінен өтер кездегі 16-гвардиялық атқыштар дивизиясының жолы былай баяндалады:
«...15.7.44 дивизия бөлімдері Неман өзенінен өту үшін Неманойценің оңтүстік-батыс жағындағы орман маңына топтасты.
16.7.44. дивизия аз ғана шығынмен жаудың қалың оқ жаудыруы астында Неман өзенінен өтті...»
Ал енді гвардия кіші сержанты Дархан Жұбанышовтың нақты 1944 жылдың 16 шілдесіндегі Неман өзенінен өтер кездегі ерлігі туралы полк командирі қол қойған марапаттау қағазында былайша баяндалады:
«Неміс басқыншыларына қарсы күресте жолдас Жұбанышов өзін ержүрек және Отанына адал жауынгер ретінде көрсетті. Жолдас Жұбанышов осы жылдың 16 шілдесінде алғашқылардың бірі болып Неман өзенін жүзіп өтіп, гитлершілермен қоян-қолтық айқасқа түсті. Аз уақытқа созылған ұрыс барысында ол жеке өзі қол пулеметімен жаудың төрт қарсы шабуылына тойтарыс берді, сол ұрыста ол 20-ға дейін жаудың көзін жойды, сөйтіп ол сол жерге басқа да жауынгерлермен бірге бекініп алды. Осылайша, ол әскердің қалған бөлігінің өзеннің арғы бетіне өтуі үшін плацдарм жасап берді. Жолдас Жұбанышов барлық ұрыстарда алдыңғы қатарда жүрді және де ол өзінің жеке басының үлгісімен берілген әскери тапсырмаларды орындау барысында басқа қаруластарын үнемі жігерлендіріп отырды. Ол Үкіметтің «Қызыл Ту» орденіне лайық. 43-гвардиялық атқыштар полкының командирі гвардия подполковник Иванников».
Командирдің қолы және 43-гвардиялық полктың мөрі басылған. Бірақ полк командирінің баяндамасында батыр жерлесіміздің қаза тапқаны туралы айтылмайды. Архивтен алынған басқа құжаттарда Дархан Жұбанышовтың 1944 жылдың 16 шілдесінде Неман өзенінен өтерде ерлікпен қаза тапқаны және нақты жерленген жері көрсетіледі.
Кейіннен толтырылған құжаттарда жерлесіміздің қаза тапқан күні 1944 жылдың 17 шілдесі деп көрсетіледі, ал жерленген жері деп – Литва ССР-і, Алитус ауданы, Жильва деревнясынан оңтүстік-шығысқа қарай 1500 метр жерде орналасқан деп айтылады.
3-Белоруссия майданының 1944 жылдың осы күндеріндегі әскери қимылдарының есебіне негізделген зерттеулерде майданның әскери бөлімдері Неман өзенінен өтерде жалпы ұзындығы – 28 км, ені – 1,5-2 шақырым болатын бірнеше плацдармдарға ие болған екен. Сол плацдармдар майданның полктары мен дивизияларының ешбір тоқтаусыз Неман өзенінен өтіп, шабуылдарын бәсеңдетпей, одан әрі Балтық теңізінің жағалауына қарай шабуылдар жасауына мол мүмкіндіктер жасайды.
Салыстыру ретінде айтсақ, 1943 жылы күз айында Қызыл Армияның бірнеше майданының барлық бөлімдері үшін Днепр өзенінен өтуде осындай плацдармдар даярлаған мобильді топтарға Кеңес Одағының Батыры атақтары берілгенін білеміз. Дәл сондай стратегиялық маңызы бар Неман өзенінен өтерде плацдарм даярлаған топқа не үшін Батыр атағы берілмей қалғаны біз үшін түсініксіз. Біздің ойымызша, Дархан Жұбанышов тобы нағыз батырларға лайықты ерлік жасаған және де Кеңес Одағының Батыры атағына лайықты еді деп айтамыз.
Дархан Жұбанышов және оның қаруластары Неман өзенінен өтер кезде ерлік жасап қаза тапқаннан кейін бір айға жетпейтін уақыт ішінде, нақтырақ айтсақ, 1944 жылы 12 тамыздағы КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының Жарлығымен 16-гвардиялық атқыштар дивизиясы Неман өзені бойындағы неміс әскерлерінің қорғанысын бұзып өткені үшін және осы бағыттағы батырлығы мен ерлігі үшін, жоғары басшылықтың неміс басқыншыларымен күресте тапсырмаларын үлгілі орындағаны үшін II дәрежелі Суворов орденімен марапатталады.
Дархан Жұбанышовқа Батыр атағы берілмесе де, оны жерлестері нағыз батыр ретінде санады. Соның бір көрінісіне Ақеспе ауылындағы №80-Сарбасат 8 жылдық мектебіндегі пионерлер отрядына батырдың есімінің берілгені жатады. Ал Тәуелсіздік алғаннан кейін батыр есімін ұмытпау және мәңгі есте сақтау үшін Сексеуіл кентіндегі бір көшеге Дархан Жұбанышов есімі беріледі.
Берекет КӘРІБАЕВ,
тарихшы,
ҰҒА академигі