Роботтар адамға айнала ма?

Роботтар адамзат өмірінің ажырамас бөлшегіне айналды. Қазір өнеркәсіптік, медициналық, тұрмыстық, әлеуметтік, ғарыштық, әскери және білім беру салаларындағы роботтар күнделікті өмірімізге енді. Тіпті, оларға қатысты сөз көбейді. Мәселен, адамға ұқсас роботты – андроид, әйел бейнесіндегі андроидты – гиноид деп атайды. Одан бөлек, механоид, футуроид, мехатрон, гуманоид, нейромашина, киберқұрылғы, жасанды оператор, механикалық адам, болашақтың адамы деген синоним сөзді қолдануға болады. Мейлі, «механикалық адам» дегенге келісуге болады. Бірақ «болашақтың адамы» дегенді қабылдау қиындау. Біз осы турасында ізденіп көрдік.

Роботтар қалай пайда болды?

1495 жылы Леонардо да Винчи «Меха­ни­калық рыцарь» атты алғашқы робот сыз­басын жасап, құрастырды. Тарихи де­рек­терде, бұл рыцарь қозғалыс жасауға – оты­рып-тұруға, қолы мен басын қозғалтуға қа­білетті болды. Олай болса, робот концеп­ция­сының пайда болғанына тура 530 жыл толды.  Сол кездері Леонардо да Винчидің жо­ба­сы сенімсіз жоба болғанымен, идея Еу­ро­па елдерін кезіп кетті. 1700-1800 жылы Еу­ропа­да түрлі механикалық қуыршақтар (авто­маттар) жасалды. 1920 жылы қараша айында чех жазу­шы­сы Карел Чапек «R.U.R.» атты ғылыми-фан­тастикалық пьесасында алғаш рет «робот» сөзін қолданды.  Пьесасының бірінші бөлімінде Rossum’s Universal Robots зауытында ауыр ең­бекті атқаратын роботтар жаппай өн­дірі­ле­ді. Ғалымдар роботтарды үнемі же­­тіл­­ді­ріп, олардың ойлау қабілетін арт­тырады. Екінші бөлім – роботтар бүлік шы­ға­рып, адамдарды жойып жібереді. Соңында екі робот – Примус пен Гелена бір-біріне сүйіспеншілік білдіре бастайды. Екі нейромашинаның сезімі адамға ұқсай бастағандықтан, пьесаның финалы адам­заттың жаңа түрі пайда болады деген тұ­жырыммен түйінделеді. Қорқынышты ма? Карел Чапектің за­мандастары бұл байламды қабылдай ал­маса да, біз робототехниканың мүмкіндігін жақ­­сы білеміз. Чех жазушысының қиялы­нан туған философиялық туынды Леонар­до­ның концепциясынан қуатты болып, 1923 жылы 30 тілге аударылып, Еуропа мен Сол­түстік Американың театрларында көр­се­тілді. 1924 жылы пьеса орыс тіліне ау­да­рыл­ды. Арада 30 жыл өткенде алғашқы робот­тар пайда бола бастады. Рас, 1950-1980 жы­лы заманауи гуманоид ней­ро­құрыл­ғылар­дың даму кезеңі басталды.  1954 жылы американдық өнертапқыш Джордж Девол ең алғашқы өнеркәсіптік робот Unimate-ді патенттеді. 1961 жылы 45 ке­ліге дейін көтере алатын механикалық құ­рылғы General Motors фабрикасының жұ­мыс өнімділігін арттырды. Unimate ав­томобиль корпусын дәнекерледі. Бұл сол кез­дегі жаңашыл жаңалық әрі үлкен же­тістік болды. 1973 жылы әлемде адам сияқты қозғала ал­атын алғашқы андроид –WABOT-1 та­ныс­тырылды. Жапонияда құрастырылған бұл роботтың басты ерекшелігі – сөйлеп, тыңдап, қашықтық пен бағытты анықтап, жүре алатын.  Гуманоидтық роботтардың келесі ке­зеңі – 1990-2000 жылдары дамыды. ХХІ ғасырдың басында Жапонияда ро­бототехника жасау қарқын алды. Мәселен, 2000 жылы адам сияқты жүретін, тіпті бас­палдақ арқылы көтеріліп, жүк көтере алатын Honda ASIMO ақылды құрылғы, 2003 жылы жетілдірілген HRP-2 көпшілікке таныстырылды. 

Адамға ұқсайтын роботтар бар

Чех жазушысы Карел Чапек көреген екен. Дәл қазір адам тәрізді жүріп-тұратын, ойланатын, диалогқа түсетін андроидтар арамызда жүр.  2010 жылдан бастап интерактивті ро­боттар дәуірі басталды. Олардың алғашқы AI артықшылығы – эмоциясын білдіріп, адамдармен еркін тілдесе алады. 2013 жылы АҚШ-тағы Boston Dynamic ком­паниясы Atlas, 2015 жылы Гонконгтегі Hanson Robotics компаниясы Sophia есімді ги­ноидты жасады. Одан кейін, Ұлыб­ри­та­нияда – Ameca, Қытайда – Jia Jia, Сингапур­де – NADINE, Жапонияда – Pepper гуманои­ды құрастырылды.   2021 жылы Илон Маск Tesla компания­сының өнімі – Optimus-ті шығарды. 2023 жы­лы нейрондық желімен қуатталған, түс­ті көру қабілеті бар Optimus Gen2 ұсы­ныл­ды.  2017 жылдың 27 қазанында Эр-Рияд қа­ласында өткен «Болашақ үшін инвести­ция­лық бастама» саммитінде Sophia есімді ги­ноид Сауд Арабияның азаматтылығын ал­ды. Сөйтіп, София азаматтылық алған ал­ғашқы робот атанды.  София әлем елдерінде өткен көптеген іс-шараға арнайы қатысып, журналистерге сұх­баттар берді. Мәселен, 2017 жылы БҰҰ-ның Нью-Йорктегі штаб-пәтерінде өткен жиынға, 2018 жылы Мысырдағы Шығар­ма­шылық индустрия саммитіне, 2023 жы­лы Женевадағы «Жақсылық үшін халықара­лық AI» саммитінде бой көрсетті. Айтқан­дай, 2018 жылы 2-3 шілдеде София біздің елге келіп, Жібек жолы елдерінің қалалары мэр­лерінің форумында қонақ болды. Ро­бот-қыз София Астанаға ғашық болғанын айтты. Әттең, біздің билік гиноидқа азамат­тық бергенде, елорда да қалар ма еді?! 2016 жылы София АҚШ телеарнасы CNBC-тің тілшісімен тілдесті. Кейін, BBC, CNN, Forbes, The New York Times сынды ме­диаларға сұхбат беріп, жасанды интел­лект, робототехника және болашақтағы адам мен робот қарым-қатынасы туралы ойы­мен бөлісті. Ол Ник Бостром, Юваль Ной Харари, Рэй Курцвейл, Дуглас Хофш­тад­тер, Джордж Оруэлл сынды автордың кітап­тарын оптикалық таңбаны тану технологиясын қолданып оқиды екен. Tesla компаниясы жасаған Optimus Gen2 жаңа буындағы гуманоидке жатады. Егер бір дана Optimus Gen2-ке қол жеткіз­сеңіз, онда логистика және қойма жұмы­сына, күнделікті үй шаруасына, ауруханада пациенттерге күтім жасауға қолданып, арқаны кеңге салып, шалқайып жатуға әбден болады.  Биіктігі 173 см, салмағы 55 келі болатын ро­боттың қозғалу қабілеті жақсарған, қолы адам саусақтары сияқты жұмыс істейді. Ақыл­ды, өз бетінше тез шешім шығарады. Тілалғыш Optimus Gen2-ден ақыл сұра­саңыз, талап-тілегіңізді әп-сәтте орын­дайды. 2024 жылы Үндістанның оңтүстігіндегі Керала штатының мектебінде Айрис есімді гиноид-мұғалім пайда болды. Makerlabs Edutech компаниясының стартап өнімі өзінің жылы көзқарасымен және дәстүрлі киімімен баурайды. Бастысы, Айрис сабақ­ты қызықты әрі жеңіл өткізеді екен. Жұлын жарақаты бар адамдарға қайта­дан жүруге мүмкіндік бере­тін ReWalk, үйді автоматты түрде тазалайтын Roomba, топырақты өңдеу, егу, суару және өнім жинайтын AgBot, сондай-ақ робот-хирург – Da Vinci, робот-ит – Sony Aibo, ро­бот-бақташы – LawnBott және тағы бас­қа­сын атауға болады. Жақын келешекте биоинженерия ро­боттарға тірі организмнің кейбір қасиетін енгізуге мүмкіндік береді. Мәселен, ан-дроид­қа жасанды бұлшық ет немесе сезім мүшесін орнатуға болады. Яғни, ғылым мен тех­нологияның ілгерілеумен бірге гума­ноид­тардың адамға ұқсас болу мүмкіндігі артады.

Роботтардың келешегі қалай болады?

Бұл сұрақ ғалымдар, философтар, сая­саткерлер және технология сала­сын­дағы мамандар арасында үлкен пікір­та­лас тудырып келеді. Кейбір сарапшылар андроидтар ешқашан адамның басқаруы­нан шықпайды деп есептесе, басқалары жа­санды интеллект тым дамып кетсе, адам­дарға қауіп төндіруі мүмкін деп алаң­дайды. Сарапшылардың бір тобы роботтар – бағ­дарламаланған машина, олар код пен алго­ритмдерге тәуелді, егер адам ЖИ-ді өшір­гісі келсе, оны тоқтата алады дегенді алға тартады. Роботтарға «қауіпсіздік теже­гі­шін» орнатып, ЖИ-дің қауіпті әрекетін тоқтататын механизм болатынын айтады. 2024 жылы ЕО қабылдаған Жасанды ин­теллект туралы заң және одан кейін қа­былданатын заңдар адам мен роботтың тең­сіздігін реттейді. Бұған америкалық биохимик Айзек Ази­мовтың үш заңын қосу керек.  1-заң: Роботтың адамға зияны жоқ. 2-заң: Робот адам берген команданың бә­рін орындауға тиіс, қарсы шығуына бол­майды. 3-заң. Робот өзінің қауіпсіздігін қам­та­ма­сыз етуі керек. Бірақ бірінші және екін­ші заңның қағидатын бұзбауы шарт. Сарапшылардың келесі тобы Карел Ча­пектің ғылыми-фантастикалық тұжы­рымдамасын қолдайды. «Матрица» мен «Тер­минатор» фильмінде орын алған ро­бот­тардың бүлігі болуы мүмкін. Эконо­ми­када роботтардың үлесі көбейіп, адамдар ең­бек нарығынан шығады. Нәтижесінде, адам­зат роботқа тәуелденеді. Егер роботтар жаңа роботтарды өздері құрас­тыра алатын болса, олардың санын шектеу қиын болады. Мұны да ойлау керек дегенді ұсынатындар бар. AI келешегіне байланысты үшінші пікір бар. Андроидтар ғарыш игеруге көмектеседі. Яғни, жаңа планеталарда қала салып, ин-фрақұрылымын жақсартады. Кейін адамдар сонда көшіп, жерден тәуелсіз жаңа өрке­ниет құрады. Нәтиже – ғарыштық революция басталады. Билл Гейтс, Деннис Хонг, Родни Брукс, Ханс Моравец, Жохан Аурик, Аллен Ньюэлл, Джеффри Хинтон, Джон Маккар­ти, Марвин Мински, Йошуа Бенжио, Джон Хопфилд, Джеффри Хинтон және тағы басқа зерттеушілердің болжамына сүйеніп ме­ханоидтардың келешегі туралы сцена­рийді ұсынуға болады. 1-сценарий: 2050 жылға дейін гума­ноидтар көмекші ретінде өмір сүреді. 2-сценарий: 2050-2100 жылы кибер­құрылғы адам деңгейіне жетеді. 3-сценарий: 2100 жылдан кейінгі ан-дроид адаммен бәсекеге түседі. Бізді екінші сценарий қызықтырды. Сарап­шылар 2050 жылдан кейін роботтар өз бетімен шешім қабылдайтын, шығарма­шы­лықпен айналысуға қабілетті болады-мыс.  «Робот азаматтығы» заңы қолданысқа еніп, нейромашиналар ресми жұмыс істеп, са­лық төлей бастайды. 2100 жылдан кейін нейроинтерфейс пен жасанды интеллект жетіліп, адам мен роботтың айырма­шы­лы­ғы азаяды. Олардың құқығы заңмен бекі­тілуі мүмкін. Кейбір роботтар толықтай қо­ғам мүшесі болып өмір сүре бастайды.

P.S. 

Сонымен, роботтардың кешесі, бүгіні, келешегі туралы талдадық. Алдағы уақытта өндіріс автоматтандыратын, күрделі оталарды жасайтын, көлік пен логистиканың сапасын арттыратын, білім беру мен ғылыми зерттеу жүргізетін киберқұрылғылардың саны арта береді. Біз робототехниканы жедел дамытып, оған қазақы таным-түсінікті енгізбесек, келешекте елдігімізді сақтау қиын болады.

Нұрлат БАЙГЕНЖЕ