Тұрақтылық па, тоқырау ма?

2024 жылдың аяғында Еуропа статистика бюросы экономикалық өсім байқалмағанытуралы баяндалатын есебін «Еуроаймақтағы ЖІӨ тұрақты» деген тақырыпта жариялады. Мұны The Economist басылымы сынға алып, «тұрақтылық» емес, «тоқырау» деген сөз жағдайды дәлірек сипаттайтынын жазды.

Экономикалық мәселелерден бөлек, демография, иммиграция мәселе­лері де Еуропаны қатты алаңдатып отыр. Одан бөлек, Украинаға қатысты нақты бір ше­шімге келу де қиынға соғып отырған сияқ­ты. Трамптың қайта билікке келуі де одақ­ты көп мәселені қайта қарауға итер­ме­леді. Одан бөлек, әр елдің ішкі мәселелері де аз емес...

Еуропа одан ары қартайып барады

Сарапшылардың болжамынша, Еуропа­дағы иммиграцияға қарсы көзқарас ұста­ну­шы партиялардың күшеюі халық са­ны­ның төмендеуін жеделдетіп, экономикаға ауыр соққы жасауы мүмкін. Бұл, әсіресе, эко­номика өсімінің баяулауы, зейнетақы мен қарттарға күтім жасау шығындарының өсуі арқылы көрініс табады делінеді. 2024 жыл­ғы сайлауларда осындай көзқарастағы пар­тиялар айтарлықтай табысқа жеткен, ал Германияда көші-қонға қарсы AfD пар­тиясы осы айда өтетін федералды сайлау қар­саңында екінші орынға шыққан. Бірақ демографиялық шындықты жа­сыру мүмкін емес: туу көрсеткіші төмен бол­ғандықтан, континенттің жергілікті хал­қы ғасыр соңына қарай күрт азаюы мүм­кін деген болжам бар. Сарапшылар Еу­ропа елдерінің халқы иммиграциясыз тез қар­таятынын ескертеді. Жалпы, Еуропа тура мағынасында қартайып бара жатқаны, жаңашылдықтың лебі байқалмайтыны, сондықтан еңбек өнімділігі төмендеп кет­кені – көптен бері айтылып жүрген мәселе­лер. Еуроодақтың статистика агенттігі Eurostat-тың кейінгі болжамдары бойынша, қа­зіргі үрдіс өзгермесе, ЕО халқы 2100 жыл­ға қарай 6 пайызға азайып, 447 миллионнан 419 миллионға дейін, ал иммиграциясыз халық саны 295 миллионға дейін төмендеуі мүмкін.. Бұл үрдіс, әсіресе, Италия, Франция жә­не Германия сияқты елдерге әсер етеді. Ұлыбританияның Ұлттық статистика бас­қармасы да осыған ұқсас болжамдар жа­сап, иммиграциясыз елдің халық саны едәуір азаятынын айтып отыр.  Осылайша, демографиялық құлдырау жә­не экономикалық тұрақсыздық аясында иммиграция саясаты одақтағы негізгі саяси пікірталастың біріне айналған. Еуропа үшін табиғи өсім таңғажайыппен тең еке­нін ескерсек, иммигранттар белгілі бір дең­­­гейде «жасартатын тұнба» рөлін атқа­рып отыр.

Германияға құтқарушы керек

Германия қазір қиын кезеңді бастан ке­шіріп жатыр. Ол – Еуропадағы ең ірі эко­номика, бірақ кейінгі екі жылда бір­шама құлдырады және үшінші жыл қа­тарынан рецессияға ұшырауы мүмкін. Бұрын­ғы экономикалық жүйе – экспорт, арзан Ресей газы және АҚШ-тың қауіпсіз­дік­ке кепіл болуы – әлдеқашан жұмысын тоқ­татты.   23 ақпанда Германияда маңызды сайлау өте­ді. Бас фаворит – Христиан-де­мок­ра­тия­лық одағының жетекшісі Фридрих Мерц. Оның партиясы шамамен 30 пайыз дауыс жинауы мүмкін, бірақ бұл жалғыз өзі билікке келуге жеткіліксіз көрсеткіш. Сон­дықтан ол басқа партиялармен коалиция құру­ға мәжбүр болады деген болжам бар. Қазір­дің өзінде оның кіммен одақтасатыны бел­гісіз – социал-демократтармен бе, әлде «жа­сылдармен» бе? Тіпті, үшінші серіктес те қажет болуы мүмкін, бұл тұрақсыз үкі­мет­ке әкелуі ықтимал, дәл қазіргі канцлер Олаф Шольцтің коалициясы сияқты.   Мерц – тәжірибелі саясаткер, бірақ оның ел басқаруда немесе министрлік бас­қару­да тәжірибесі жоқ. Ал оның алдында тұр­ған басты міндет Германияны эко­но­ми­калық дағдарыстан шығару болмақ. Со­ны­мен қатар Еуропа көшбасшысы болу мә­се­лесі де бар. Франция бұл тұрғыда сәл әл­сі­реген сияқты, Германияның да нақты қа­дам жасап, әрекетке көшкені байқала қо­й­ған жоқ.   Тағы бір өзекті мәселе – қорғаныс. Гер­ма­ния қазір армияға ЖІӨ-нің 2 пайызын жұм­сайды. Сарапшылар бұл көрсеткішті 3,5 пайызға дейін өсіру керек дейді, әсіресе, Дональд Трамп НАТО-ны қолдауды азайтса, бұл аса қажет шара болуы ықтимал. Бірақ Мерц Еуропаның ортақ әскери қоры тура­лы идеяға қарсы. Егер Германия бұл рөлді өз мойнына алмаса, онда Еуропаны қорғау ісі негізінен Польша мен Балтық елдеріне қалады.  Осылайша, 23 ақпандағы сайлау тек Гер­манияға ғана емес, бүкіл Еуропаға әсер етуі мүмкін. Бұл ретте «Фридрих Мерц дағ­дарыстан құтқаратын батыл қадамдарға дайын ба?» деген сұрақ күн тәртібінде тұр.

Игілік пен өсімге жетелейтін күш 

Еуроодақ жасанды интеллектке 200 миллиард еуро инвестиция салмақ. Бұл туралы Еуропалық комиссия прези­ден­ті Урсула фон дер Ляйен өткен аптада Па­­рижде өткен AI Action Summit самми­тін­де мә­лім­деген болатын. Бұл қаражаттың 20 мил­лиард еуросы ЖИ-дің ең күрделі мо­дель­дерін бірлесіп дамыту үшін қа­жет алпауыт фабрикаларға бөлінбек. Бұған дейін Франция президенті Эм­мануэль Макрон ЖИ жобаларына 109 мил­лиард еуро инвестиция салуды жос­пар­лап отырғанын айтқан еді. Макрон бұл со­м­аны АҚШ-тың Stargate бағ­дар­ла­ма­сы­мен салыстырып, Францияның болашағы үшін аса маңызды екеніне де тоқталған болатын. Макрон жеке сектор инвестиция­ла­рын жариялап, Еуропаны «әлемнен ажы­ра­мауға» шақырды. Алайда АҚШ пен Ұлыб­ритания бұл бастаманы қолдамады. Олар сам­митте қабылданған халықаралық бас­қару туралы декларацияға қол қойған жоқ. Фон дер Ляйеннің айтуынша, Еуропа ЖИ-ді «игілік пен өсімге жетелейтін күшке ай­налдыруды» қалайды. «Біз ашықтық, ын­тымақтастық және талантқа негізделген еу­ропалық тәсілді ұстанамыз. Бірақ бұл әдіс­ті одан әрі күшейту қажет. Сондықтан біз мүше мемлекеттермен және серік­тес­терімізбен бірге InvestAI арқылы ЖИ ал­пауыт фабрикаларына бұрын-соңды бол­ма­ған капитал тартамыз», – деді ол.

«Қоқысқа» кеткен заң жобалары

Өткен аптада Еуропа комиссиясы 2025 жылғы жұмыс бағдарламасын жа­риялады, бұл – ЕО-ның алдағы жылға жос­­­парларының тізімі. Euronews мәлі­ме­тін­ше, комиссия бірқатар заң жобасын қа­былдаудан бас тартып, «қоқыс жәшігіне» жі­берген. Жалпы, 37 заң жобасы ресми түр­де тоқтатылыпты.  Мәселен, ЖИ-ге қатысты жауапкершілік ережелері қабылданбайтын болды. ЕО-ның AI Liability Directive (ЖИ жауапкершілік дирек­тивасы) жобасын тоқтатуы – ең бір күтпеген шешімнің бірі болды. Бұл құжат 2022 жылы ЖИ жүйелері келтірген зиянды рет­теу үшін ұсынылған еді. Оның мақсаты ЕО бойынша бірыңғай қорғаныс стандарт­тарын құру болатын. Алайда Комиссия «ке­лісімге келу мүмкін емес» деп, жобаны тоқтатқан. Неміс Еуродепутаты Аксель Восс (EPP) бұл шешімді «стратегиялық қателік» деп атады. Дегенмен Комиссия алдағы уа­қытта бұл тақырыпқа қайта оралулары мүм­кін екенін жоққа шығарған жоқ. ЕО-дағы жеке деректерді қорғау ереже­ле­рін жаңарту жобасы да күшін жойды. Бұл реформа 2017 жылы ұсынылған және Facebook сияқты платформалардың «не тө­лейсің, не келісесің» моделін реттеуге, ба­қылау жарнамаларын шектеуге және шиф­рланған байланыстарды қорғауға бағыт­талған еді. Алайда 2021 жылдан бері жүр­гізілген келіссөздер еш нәтиже берме­ген. Онлайн құқық қорғаушылар жобаны жандандыруға шақырғанымен, Комиссия бұл бастаманың ескіргенін мәлімдеді. Кемсітушілікке қарсы заң 2008 жыл­дан бері қаралып келе жатқан еді. Ол жас ерек­шелігі, мүгедектік, жынысы не­месе діни көз­қарасы бойынша алалаудың ал­дын алу­ға сеп болуы керек деп жоспар­лан­ған. Ко­миссия оны да толықтай алып тас­тады.  Патент реформасы тоқтатылды. Бұл құ­жатта стандартты маңызды патенттер (SEPs) және қосымша қорғау сертификат­та­рын (SPCs) жаңарту көздеген болатын. Алай­да Еуропа зияткерлік меншік судья­лары қауымдастығы бұл өзгерістер ЕО-ның Біріңғай патенттік сот жүйесін (UPC) әлсі­ретуі мүмкін деп мәлімдеді. Тіпті, Еуропа­лық патенттік ведомствоның басшысы Ан­тониу Кампинуш бұл бастаманы «тоқ­тата тұру керек» деген болатын. Нәтиже­сінде, жоба мерзімсіз тоқтатылды. ЕО-дағы шешім қабылдау процесі бұ­рынғыдай құпия қалмақ. ЕО-ның құжат­тар­ды барынша ашық етуге байланысты ере­желері де жойылды. Бұл ұсыныс 2011 жыл­дан бері ұсыныс күйінде қалып келген.

Балтық елдері жарығын ауыстырды

The Economist мәліметінше, Балтық ел­дері Ресейдің электр желісінен ажырап, ЕО жүйесіне ауысты. Эстония, Латвия және Литва екі күндік процесс нәтижесін­де Ресейдің электр желісінен толықтай ажы­рап, Еуропалық Одақтың энергия жүйе­сіне қосылды. Кеңес Одағының құрамында болған 1950-жылдары Ресейдің электр жүйесіне қо­сылған бұл елдер 2022 жылдан бері Ре­сейден электр энергиясын сатып алма­ғаны­мен, оның желісіне әлі де тәуелді болып келген.  Енді олар Еуропаның бірыңғай электр желісінің бір бөлігіне ай­налды, өздері бұл  шешімді энер­­гетикалық қауіпсіздікті ны­ғайтуға бастайтын маңыз­ды қа­дам ретінде бағалап отыр.

Еуропа қиын таңдау алдында тұр

АҚШ пен Ресей Сауд Ара­бия­сында ке­ліс­сөз жүргізіп жатқанда, Кир Стармер мен бас­қа да Еуропа көшбасшылары Украинаға қа­тысты өз ұстаным­дарын айқындауға ты­рысуда. 17 ақ­панда Парижде Еуропа ел­де­­рінің бас­шылары АҚШ-тың Дональд Трамп әкім­шілігі кезінде Украина саясатына қатысты өзгерістерге қалай жауап беру ке­рекекенін талқылау үшін шұғыл кездесу өткіз­ді. Украина президенті Владимир Зеленс­кий «бізсіз біз туралы ешқандай келі­сім жасал­мауға тиіс» деп мәлімдегенімен, соңғы ап­та­ның оқиғалары екінші саммит­тің маңыз­дылығы әлдеқайда жоғары екенін көрсетті.   Еуропа елдерінің қорғанысқа жұмсай­тын қаржысы бұл саясаттың басты мәсе­ле­сіне айналып отыр. Guardian басылымының жа­зуынша, Польша премьер-министрі До­нальд Тусктің айтуынша, егер қазір қор­ғанысқа үлкен қаражат бөлінбесе, кейіні­рек соғысты болдырмау үшін он есе көп қара­жат қажет болатынын айтқан. Қазірдің өзінде Поль­ша ЖІӨ-нің 4,7 пайызын қорға­нысқа жұм­саса, Дания 2025-2026 жылдары бұл көр­сеткішті 3 пайызға жеткізуді көздеп отыр.   Осы ретте Франция билігі Украинаға қол­дау көрсету мақсатында Еуропа елде­рі­нің ортақ ұстанымда екенін көрсету үшін Париждегі кездесудің маңызды екенін айтты. Ал Ұлыбритания премьер-министрі Кир Стармердің «қажет болған жағдайда біз­дің әскерлерді Украинаға жіберуге дайын­быз» деген мәлімдемесі үлкен резо­нанс тудырды. Онымен бірге Швеция премьер-министрі Ульф Кристерссон да Украинаға әскер жіберу «мүмкін нұсқалар­дың бірі» екенін айтты. Макрон өткен жы­лы осындай ұсынысты көтерген бола­тын. Алайда Германия сияқты кейбір елдер бұл мәселеге сақтықпен қарап отыр. Герма­ния канцлері Олаф Шольц бұл мәселе бойын­ша шешім қабылдау әлі ерте екенін айтты. Оның үстіне, әуелде тоқталып өт­кен­дей, Германияда алдағы аптада сайлау өте­ді және сарапшылар оның жеңіліске ұшы­рауы мүмкін деген болжам айтып отыр.