Қазақ көркем сөзіне ұйытқы болған

Қазақстан жазушылар одағы құрылғанына 90 жыл

Еліміздегі халыққа кең танымал шығармашылық ұйым­ның бірегейі – Қазақстан Жазушылар одағы. Себебі қазақ халқының көркем сөзі – әдебиетін дамы­тып, на­си­хаттаумен айналысатын осы одақ. Биыл оның ірге­та­сы қаланғанына бір ғасырдай уақыт болса, ал Қазақстан Жазушылар одағы атанғанына 90 жыл толды.

Қаламы қарымды ақын-жазу­шы­лар мен сыншы, драматургтердің басын қосып, олардың шығар­ма­лары­ның елге тарауына, сөйтіп әдебиет арқылы еліміздің әлемге танылуына жол ашқан қаламгерлер бірлестігі бұл күнге дейін талай асу­лар­дан асып, талай жетістіктерге жетті.

Одақтың іргетасы еліміздің астанасы Қызылорда қала­сы болған кезде қаланды.

ХХ ғасырдың басындағы Қазан төңкерісінен кейін бұрынғы КСРО атанған елдің аумағында құрылған одақ­тас республикаларда жаңа сая­сатқа байланысты жаңа дәуірдің насихатын жүргізу үшін қаламгер­лердің басын қосатын шығарма­шы­лық одақтар құрыла бастады. Міне, сол кезде қазақ жерінде де ақын-жа­зу­шылардың басын қосатын ұйым құруға шешім қабылданды.

1925 жылы 18 маусымда РК(б)П Орталық Комитетінің «Партия­ның көркем әдебиет саласындағы сая­саты туралы» деп аталатын ар­нау­лы қаулысының қабылдануына орай, сол жылғы 12 шілдеде РК(б)П-ның Қазақ Өлкелік Комитетінің сек­ретариаты Қазақстанның про­летариат жазушыларының а­с­со­циа­циясын (ҚазАПП) ұйымдастыру жө­нінде пәрмен берді. Сөйтіп, құра­мында ақын Сәкен Сейфуллин, жа­­­­­зушы Бейімбет Майлин бар ұйым­­дастыру бюросы құрылды. Бұл ұйымға Қазақ республикасындағы қа­ламгерлерді біріктіру және про­ле­тариат жазушыларының Бүкіл­қа­зақстандық 1-конферен­ция­сын өт­кізуге дайындық жасау тапсырыл­ды.  1926 жылы маусымда Қызыл­орда пролетариат жазушылары ас­социациясының бюросы құрылып, ҚазАПП-тың жарғысы бекітілді жә­не оған мүшелікке қазақ ақын-жа­зушылары қабылдана бастады. Қаз­АПП-тың төрағасы болып  С.Сей­фуллин сайланды.

1932 жылы 28 сәуірдегі БК(б)П Ор­талық Комитетінің «Әдеби-көр­кем ұйымдарды қайта құру туралы» қау­лысы негізінде Қазақстан Өл­ке­лік партия комитетінің секре­та­риа­ты мамыр айында қарар қабылдап, сол қарар негізінде Қазақстан Жазу­шы­лар одағы құрылды, ұйымдас­тыру бюросының төрағалығына сол тұстағы ең танымал ақын Iлияс Жансүгіров тағайындалды.

1932 жылы Қазақстанның Кеңес­­­­­тік Жазушылар Одағын ұйым­дас­тырды. Қазақстан Кеңес Жазу­шы­ларының 1-съезі 1934 жылдың 12-18 маусымы аралығында өтті. Мі­не, бүгінгі Қазақстан Жазушылар одағының тарихы осы кезден бас­та­лады.

Замандар аласапыраны Қа­зақ­стан Жазушылар одағын ай­налып өткен жоқ. Өткен ғасыр­дың отызыншы жылдарында бол­ған репрессия кезінде Қазақстан Жа­­зушылар одағын құрған қазақ­тың танымал қаламгерлері Сәкен Сей­фуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейім­бет Майлин «халық жауы» ата­нып, 1938 жылы ату жазасына кесілді.

1941-1945 жылдардағы Екінші дү­ниежүзілік соғыста Тәшібай Әл­мұ­хамбетов (1910-1943), Абдолла Жұ­мағалиев (1915-1942), Баубек Бұл­қышев (1916-1944) секілді қазақ ақын-жазушылары қаза тапты. Ал соғысқа қатысқан Әбу Сәрсенбаев, Ди­хан Әбілев, Тайыр Жароков, Бауыр­жан Момышұлы, Қасым Аман­­­жолов, Жұмағали Саин, Қали­жан Бекқожин, Ілияс Есенберлин, Мәлік Ғабдуллин, Қасым Қайсенов, Хамит Ерғалиев, Жұбан Молда­ға­лиев, Сәуірбек Бақбергенов, Мұ­за­фар Әлімбаев, Әзілхан Нұршайықов, Сағынғали Сейітов, Дүйсенбек Ер­кін­беков, Исабай Есқараұлы, Сыр­бай Мәуленов, Хамза Абдуллин, Хиз­мет Абдуллин, Мұсатай Ақын­жа­нов, Сейсенбек Ахметов, Қалма­қан Әбдіқадыров, Әбдіжәміл Нұр­пейі­сов, Тахауи Ахтанов, Төкен Әб­ді­рахманов, Сапабек Әсіпұлы, Аман­тай Байтанаев, Тоқаш Бер­дияров, Қабыл Боранбаев секілді қаламгерлер қан майданнан аман-есен оралып, соғыстан кейін қалам майданында еңбек етті.

Соғыс бітіп ел ес жия бастағанда, 1946 жылы тамызда БК (б)П Орта­лық Комитетінің «Звезда», «Ленинг­рад» журналдары туралы қаулысы шы­ғып, көптеген көркемөнер қай­рат­кері қуғынға ұшырауынан кейін бұл саяси науқаннан соң Қазақ­стан­дағы әдебиет, өнер, ғылым қай­­раткерлеріне де негізсіз саяси айып тағу басталды.

 1947 жылы қаңтарда Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің «Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмы­­­­сындағы өрескел саяси қателіктер ту­ралы» қаулысы шыққан соң Мұх­тар Әуезов, Қажым Жұмалиев, Есма­ғам­бет Ысмайылов, Әуелбек Қоңы­рат­баев, Бейсенбай Кенжебаев, Қайым Мұхаметханов, Әуелбек Қоңы­ратбаев, Бүркіт Ысқақов, Қа­сым Тоғызақов секілді қаламгер­лер қудалауға ұшырап, біразы сотталып кетті. Тек Сталин өліп, оның орнына Н.Хрущев келген соң аз ғана уақыт­та орнаған жылымық кезеңде сот­тал­ған қаламгерлер елге оралды.

Ал Қазақстан Жазушылар одағы мү­шелері қол жеткізген әдеби же­тістіктерге келер болсақ, ХХ ғасыр­дың 30-жылдарында ақын Ілияс Жан­сүгіровтың «Күй», «Күйші», «Құла­гер» поэмалары жарық көріп, поэ­зиямызды жаңа сапаға көтерсе, жазушы Бейімбет Майлиннің әңгі­мелері мен повестері қазақ про­за­сын жаңа деңгейге шығарды. Ал Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» ро­ман-эпопеясының бірінші кітабы баспадан шықты (1942 ж), кейін екінші кітабы (1947 ж) жарық көрді. Үшінші, төртінші кітаптары 1952-1956 жылдары басылып шығып, қазақ әдебиетінің одақтық деңгейде танытып, одан әрі шетелдерде аударылып шыға бастады.

Соғыс кезінде 90-нан асқан қарт ақын Жамбыл Жабаев­тың аты кеңінен танылды. Оның «Лениг­рад­тық өренім» атты өлеңі орыс тіліне аударылып, плакатқа басып шы­ғары­лып әскери қоршауда қалған Ленинград (қазіргі Санкт-Петер­бург) қаласының көшелеріне ілініп тұрды. 

Соғыстан соңғы кезеңде май­дан­гер қаламгерлер әдебиетіміздің ө­ркендеуіне зор үлес қосты. Поэ­зия­да Қасым Аманжолов, Хамит Ер­ға­лиев, Қалижан Бекқожин, Сыр­бай Мәуленов, Тоқаш Бердияров, Мұ­зафар Әлімбаев секілді ақындар, про­зада Әбдіжәміл Нұрпейісов, Та­хауи Ахтанов, Ілияс Есенберлин, Сәуір­бек Бақбергенов секілді жазу­шылар үлкен жетістікке жетті.

Ал қазақ әдебиетіне 60-жыл­дар­да келген Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, А.Сүлейменов, Д.Досжанов, т.б. жазу­шы­лар, Ж.Нәжімеденов, Қ.Мыр­за­лиев, Т.Молдағалиев, М.Мақатаев, Т.Айбергенов, т.б. ақындар әдебие­ті­мізге жаңаша бағытта келіп, көр­кем­дік көкжиегін кеңітті. Одан бері де әдебиетімізге келіп жатқан да­рын­­ды қаламгер легі толастаған емес.

Кеңестік дәуірде қазақ қа­лам­герлері КСРО деңгейінде танымал әдебиеттердің біріне ай­нал­ды. М.Әуезов КСРО мемлекеттік жә­не халықаралық Лениндік сый­лық­тың, Ж.Жабаев, Ж.Молдағалиев, Ә.Нұрпейсов КСРО мемлекеттік сый­лығының лауреаты атанса,  Ғ.Мүсіреповке Социалистік Еңбек ері атағы берілді. Сондай-ақ М.Әуезов, Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев, Д.Досжан секілді қаламгерлердің шығармалары әлемнің көптеген тіліне аударылып жарияланды. Қазақстан Жазушылар одағының бастамасымен 1973 жылы Азия мен Африка елдері жазушыларының 5-конференциясы Алматыда өтті.

90 жылдың ішінде Қазақстан жазушылар одағын Ілияс Жан­сү­гіров, Ғаббас Тоғжанов, Сәбит Мұқа­нов, Мұхамеджан Қаратаев, Дихан Әбілев, Әбділдә Тәжібаев, Ғабиден Мұстафин, Ғабит Мүсірепов, Әди Шәріпов, Әнуар Әлімжанов, Жұбан Молдағалиев, Олжас Сүлейменов, Қалдарбек Найманбаев, Нұрлан Оразалин, Ұлықбек Есдәулет секілді елге белгілі қаламгерлер басқарды. 2023 жылдан бері Мереке Құлкенов басқарып келеді. 

Қазақстан Жазушылар одағы құрамында проза, поэзия, дра­ма­тур­гия, көркем аударма, балалар мен жасөспірімдер әдебиеті, пуб­лицистика мен очерк, сатира, орыс әдебиеті, ұйғыр әдебиеті жөніндегі шығармашылық кеңестер жұмыс істейді. Қазақстан Жазушылар одағы­ның құрылтайшылығымен 1934 жыл­дан бастап «Қазақ әдебиеті», 1922 жылдан бастап «Жұлдыз» жур­налы, 1933 жылдан бастап «Прос­тор» журналы, 1969 жылдан бастап «Жалын» журналы шығып келеді.

1925 жылы Қазақстан Жазушы­лар одағының он шақты мүшесі болса, қазіргі уақытта 1 000-ға жуық мүшесі бар. Жазушылар одағының еліміздің 11 облысы мен Астана қала­сында өкілдіктері жұмыс істейді. 

Еліміз тәуелсіздік алғаннан бері мемлекет тарапынан Қа­зақстан Жазушылар одағына материалдық тұрғыдан қамқорлық көрсетіліп келеді, қаламгерлердің кітаптары мемлекеттік тапсырыс­пен шығып, қаламақы берілуде.

Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ