Темірхан Медетбек: Елдің болашағына сену керек

Темірхан Медетбек – шығармашылығы халқына кеңінен танымал қазақтың тұлғалы ақыны, әдебиетте өзінің лайықты бағасын алған қаламгер. Жуырда Республика күніне орай ақынға «Қазақстанның Халық жазушысы» атағы берілді. 

– Темірхан аға, ширек ғасырдай уа­­­­қыттан соң өткен жылы «Қа­зақ­стан­ның Халық жазушысы» атағы қалпына келтіріліп, әдебиетімізге еңбегі сіңген тұл­ғаларға беріле бастады. Биыл сол атақ берілген қаламгерлердің қата­рын­да сіздің де болуыңыз – әдебиетті құр­мет тұтатын қауымды қуантқаны анық. Атағыңыз құтты болсын!

– Рахмет! Қаламгер үшін әдебиетте ең­бе­­гің бағаланғаны жақсы ғой. Бірақ мен еш­қ­ашан атақтың ізінен жүгірген, атақ үшін жаз­ған адам емеспін. Қаламгерлік күш-қуа­тым­ды халқымның көркем сөзіне арнау – мен үшін ең үлкен парыз. Әрдайым солай ұғын­­дым, сол ұстаныммен өмір сүріп келе жат­­қан ақынмын.

– Адамның қалыптасуына туған жер, өскен ортаның тәлімі, өнегесі әсер бол­са керек, сіз киелі Түркістан топы­ра­ғында туған ақынсыз ғой...

– Әрине, оған сөз бар ма! Мен Түркістан қа­­ласының маңындағы Аманкелді кол­хо­зын­да (қазіргі Нұртас ауылы) дүниеге кел­ген­мін. Ол – Қазақ КСР Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы – Министрлер кеңесінің төра­ғасы қызметін атқарып, 13 жыл ел үкі­метін басқарған Нұртас Оңдасыновтың кін­дік қаны тамған жер. Ол кезде ауылда 7 жыл­дық орталау мектеп болатын, соны бі­тір­ген соң Түркістан қаласына көшіп, орта мек­тепті сонда тәмәмдадым. Мектеп бітір­ген соң колхозда екі жыл жұмыс істедім.

– Әскерге бармадыңыз ба сонда?

– Иә, бармадым. Оқуға кетер кезде әс­кер­ге алмақшы болған, бірақ бір себеп­тер­мен кетпей қалдым. Сосын Абай атындағы Қа­зақ мемлекеттік педагогика институты (қа­зіргі Ұлттық педагогика университеті) Фи­лология факультетіне оқуға түстім. Оқу  бітір­ген соң тағы да әскерге шақырып еді, бір­ақ атақты ғалым, Кеңес Одағының ба­тыры Мәлік Ғабдуллин алып қалды. Биыл «Қайран өмір» атты кітабым жа­рық көреді, бұйырса. Сонда өз өміріме қа­тыс­ты осындай жайлар туралы айтылады.

– Әдебиетке өткен ғасырдың 70-жыл­­дары­нда келіп, өте өнімді еңбек еттіңіз. Поэ­зияда көптеген эксперимент жаса­дыңыз. Әсіресе, өлеңде термин сөздерді көп пайдаланған ақын ретінде ерек­ше­леніп көріндіңіз...

– Ол да бір ізденістің түрі ғой. Қазақ әде­­­­­биетінде, әсіресе поэзияда қала өмірі, ур­банизация құбылысы көрінбеді ғой, сол ол­қылықтың орнын толтыруды мақсат ет­кен едім. Әрине, оны түсінгендер болды, жа­тырқай қарап жақтырмағандар да табыл­ды. Алайда әр нәрсенің орны бар ғой. Ол өлеңдер де өз қызметін атқарды деп ойлай­мын. Бірақ оқырмандардың мұндай шығар­ма­ларды қабылдауға әлі дайын емесін сезіп, бас­қа бағытқа бұрылдым. 

– Дегенмен қазақ өміріне кіріп, орны­ғып жатқан техника жетістіктері заманының ерекшеліктерін жырлаған сол кездегі туындыларыңыз өзгеше бір соны бағыт еді.

– Оны жоққа шығармаймын.

– Терминдер символ ретінде алына оты­рып, ғылыми-техникалық револю­ция сырына үңілдірген сол жырлары­ңыз қалай сыналды?

– Менің сол сипаттағы өлеңдерімді қа­зақ­тың белгілі ақыны Қадыр Мырзалиев сы­нап тастады, термині көп деп. Мақа­ла­сы­ның аты «Көздің сәулесі, сөздің әуресі» болуы керек.  Мен, әрине, о кісіні түсінемін. Қадыр –ұлт­тық поэзияны дамытуға көп еңбек сіңір­ген ақын. Ол – ұмытылып бара жатқан қа­­­зақи бол­мысқа тән ерекшеліктерді жыр­ла­ған, со­ны бүгінгі қазаққа өнеге еткен ақын.  Оның «Көкпар», «Бабамыздың шоқ бас­қан табанымен» сияқты көптеген ғажайып жыры ұлттық рухты сіңірген туын­ды­лар  еді.  Қадағаңның мені сынағанын өте дұрыс деп санаймын. Бірақ жалпы алғанда о кісі­мен екеуміздің позициямыз қайшы келген жоқ. Әдебиетте ондай әралуан көзқарастар бола береді. Мен ол кісінің поэзиясы туралы мақала­лар жаздым. Ағамыз оны жылы қабылдады.

– Қадыр Мырза Әлидің «Иірім» атты әде­би эссе кітабында сіздің «Шека­ра­да­ғы торғайлар» атты өлеңіңіздің сол кез­­дегі кеңестік цензурадан зардап шек­кенін жазған екен...

– Иә, «Жазушы» баспасының бас редак­то­ры болған Есет Әукебаев деген кісінің «сая­­­си қырағылығының» кесірінен шық­қа­лы тұрған кітабымнан «Шекарадағы тор­ғай­­лар» деген өлеңім алынып тасталғаны бар. Әйтпесе, ол өлең баспасөзде жариялан­ған ғой.  Баспаға кітабымның жағдайын білейін деп барсам, Сағи Жиенбаев ағам «Айна­лайын-ау, үш күннен бері сенің кітабыңды жыр­тумен әуре болдық қой» дейді. Сөйтсем, әлгі өлеңімді Есет Әукебаев «Бұл совет өкі­ме­тіне қарсы жазылған өлең. Біздің елде то­ғайлар ешқашан аш болмаған. Шекара­ның арғы жағынан бергі жағына шөп тасып ұя салмаған. Басқа елдің дәнін жемеген. Бұл не деген саяси сауатсыздық» деп алдырып тас­­татқан. Басылып кеткен кітаптан әлгі өлеңді жырттырып, оңдырмай шығарды.  Солайша, тырнақ астынан кір іздеумен өт­кен «үш әріптің» сауатсыз адамның кесі­рі­нен кітабым зиян шекті. Әйтпесе: Бергi беттегi ұяға Арғы беттен жем iздеп, Арғы беттегi ұяға Бергi беттен жем iздеп – Жүрсе егер тiрлiк қамымен Өттi деме ел iздеп – Өз елiм дейдi ол бәрiн де Кетпесе шайып теңiз кеп... Тынбастан бәрi ұшады Күнiне мың кеп, мың өтiп, Шекараны бұзады Шекарадағы торғайлар Тiршiлiк үшiн күресiп! – деген өлеңнен қан­дай саяси қате табуға болады? Құстар­дың шекараны мойындамайтыны, кез кел­ген сәтте қалаған еліне ұшып бара беретіні ба­лаға да белгілі нәрсе емес пе?!

– Әлгінде айтып өткен, техника ға­сы­­рының тыныс-демін суреттейтін ба­ғыттағы жырларыңыздан соң «Көк­түріктер сарыны» кітабыңызға дейінгі ара­л­ықта «Көгершін қауырсындары», «Аң­қа кептірген аңызақ», «Тағдырлы жыл­дар жырлары» секілді өзгеше өріс­ті кітаптарыңыз жырсүйер қауымның үл­кен қызығушылығын тудырды. Әсі­ресе, «Аңқа кептірген аңызағыңыз» оқыр­мандардың, әдеби ортаның да лайық­ты бағасына ие болды...

– Өзің айтып отырған кезеңде жарық көр­ген кітаптар классикалық үлгіде жазыл­ған еді. Олардың бәрі оқырмандар қазына­сы­на айналғаны содан шығар. «Аңқа кептір­ген аңызақты» қазақтың аса көрнекті жа­зу­шысы Әбіш Кекілбаев қатты ұнатып, осы­ны Мемлекеттік сыйлыққа ұсыну керек деп жүрді. 

– Сол кітаптың ішінде «Мұқағали қайт­­қанда» деген керемет бір өлең бар еді...

– Мұқағали Мақатаевтың дүние сал­ға­нын Маңғыстауда жүргенде естідім. Сен ай­тып отырған өлең сол кезде жазылған еді. Өлең сол бойда «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас Алаш») газетінде жарияланды, Мұқа­ғали қайтыс болғанда шыққан алғашқы арнау жыр болды.  Мақатаевтай марғасқа ақынның аяқ ас­тынан дүниеден өтуі бәрімізге қатты әсер етті. (Одан жеті жыл бұрын Төлеген Айбер­ге­нов қайтыс болған). Олардың бәрі 60-жыл­дар поэзиясын тудырған қуатты толқынның өкілдері еді ғой. Үлгі тұтатын едік. Бұлардан соң Жұмекен Нәжімеденов пен Сағи Жиенбаевтың пәни жалғанда дәм-тұзы таусылғанда қазақ әдебиетінің тұтас бір ұлы дәуірінің қабырғасы сетінегендей болды...

– Нағыз қайнаған әдеби ортада жүріп, поэзиямен беріле айналысатын кез­де ширек ғасырдай уақытыңыз Маң­ғыстауда өтіпті. Ол жаққа қалай барып қалдыңыз?

– Алматыда тұру мүмкін болмады. Үй жоқ, жұмысқа да ала қоймады. Сосын Маң­ғыс­тауға кетіп, сол жақта біраз жыл бір­қа­тар геологиялық-барлау экспедицияларында жұ­мысшы болдым. 1973 жылы Маңғыстау об­лысы ашылғаннан кейін облыстық га­зетте әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі бо­лып еңбек еттім. 1990 жылы және еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы ке­зеңде республикалық Egemen Qazaqstan газетінің Маңғыстау облысындағы меншікті тілшісі, кейін Маңғыстау облыстық радио және телевидение комитетінің төрағасы қызметтерін атқардым. 1996 жылы Жазушылар одағына Нұрлан Ора­залин бірінші хатшы болып  сайланған кезде Әбіш Кекілбаев пен Шерхан Мұрта­заның ұсынысымен Жазушылар одағына  екінші хатшы болып жұмысқа келдім. Бұрын да ол ағаларым Алматыға шақырып, үй мәселесі шешілмеген соң тұрақ­тай ал­ма­ғам. Ал бұл жолы Меңдеш Салихов деген бизнесмен жігіт Алматыдан 4 бөлмелі үй сатып алып берді. Соның арқасында та­лай жыл армандаған әдеби ортаға келдім. 

– Екінші хатшы қызметін неше жыл атқардыңыз?

– Менің Жазушылар одағындағы қыз­метім – одақ басшысының шығармашылық бойынша орынбасары. Ол орында 6 жыл қызмет атқардым.  Кейін  «Ақиқат» журна­лына редактор болдым. Одан соң «Жұлдыз» журналына да басшылық еттім. Екінші хатшы кезімде Одақ жұмысына қа­тысты көптеген ұсынысым болды. Соның бірі – авторларды мүшелікке қабылдау мә­се­лесі еді. Мен адамдарды топ-тобымен одақ­қа мүше қыла беруге қарсы болдым. 

– «Көктүріктер сарыны» атты ерекше к­і­­табыңыз бар. Тек сіздің шығармашы­лы­ғыңызда ғана емес, жалпы қазақ әде­­биетінде оқшау, соны бағыттағы кі­тап. Осы бір ерекше бағытта жазуға қа­лай келдіңіз?

– Жалпы, ол сарын айналыста бар еді. Күл­тегін, Тоныкөктердің тастағы жазула­рын Мырзатай Жолдасбеков, Құлмат Өмірә­лиев секілді ғалымдар қазақшаға аударып жа­риялады. Соның ішінде «Түрік халқым үшін түнде ұйықтамадым, күндіз отырма­дым. Қызыл қанымды төктім, қара терімді ағыздым. Күш-қуатымды аямадым. Ұзақ жо­рықтарға бастадым...» деген жерлері бар емес пе? Бұл дегенің сөйлеп тұрған нағыз қаһармандық поэзия емес пе? Міне,  осы менің ойыма тыныштық бер­меді. Бұл өзіміздің сарын, өзіміздің пішін, өзі­міздің ағым, өзіміздің әдебиеттегі жо­лы­мыз ғой деп, осының бәрін мен қазақ жы­ры­на кіргізгім келді. Көп қиналдым, әрине. Көктүріктер жырын аудардым, содан кейін барып бұл жолға түстім. Соның нәтижесінде фор­масы ежелгі, тілі бүгінгі рухты жыр туған сияқты. Ел жақсы қабылдады. Бір қызығы, көп жұрт маған Мемлекет­тік сыйлық «Көктүріктер сарыны» кітабы үшін берілді деп ойлайды екен, ал мен одан бұрын алдым сыйлықты.

– Сіз поэзияда ғана емес, сын жан­рын­­да да біз еңбек еткен ақынсыз. Ақын­ның сын жазуының ерекшелігі қандай?

– Әр қаламгердің әдебиетте өз таным-тү­сінігі, көзқарасы болады ғой. Сондықтан та­нымдық, талдау немесе сын мақала  жазу – қа­ламгерлердің көбіне тән нәрсе. Мен де қолымнан келгенше өз көзқарасым­ды біл­діріп, талай қаламгерлер туралы ма­қала жаз­дым. Абай туралы жеке кітабым бар. Мағжан, Қасым, Төлеген, Жұмекен, Қадыр, Мұқағали, Өтежан секілді ірі ақындар туралы жаздым. Тек, бір өкінішім, Ілияс Жансүгіров туралы жазбаппын.  Әрине, ойдағының бәрін орындай беру оңай емес, оған уақыт, көп күш-қуат керек.

– Баяғыда қаламгерлер қауымы өз тұс­тастарының шығармаларын оқып, бір-бірінің туындыларына пікір айтып жа­тады екен. Сіздердің кездеріңізде қа­лай еді?

– Жастау кезімде Алматыда көп болма­дым. Студент кезімде Кеңшілік Мыр­за­бе­ков, Жарасқан Әбдірашев секілді қатар­лас­тарым­мен бірге жүрдім. Бір-бірімізге өлең оқып, бір-біріміздің шығармаларымыз тура­лы пікір айтатын едік. Бірақ ол дәурен қыс­қа болды ғой.  25 жасымда үш балам болды. Соларды асы­рау керек еді. Мен оқу бітірген соң Алма­тыда қала алмадым, түрлі себеппен жұ­мыс­қа тұра алмадым. Одан соң амалсыз Маң­ғыстауға кеттім. Дегенмен Әбіш, Шерхан ағалардың ар­қа­сында Алматыға оралдым ғой. Сол екі ағам­нан көп жақсылық көргенімді ерекше­леп айтқым келеді. Олар менің жерлесім не руласым емес, бірақ үлкен адамгершілік жа­сады. Ол кезде қазіргідей бөліне салуға дайын тұратын әдет жоқ еді ғой, азамат­тарда ірілік басым болатын.

– Қазіргі жастардың шығармашы­лы­ғымен таныссыз ба? Олардың жаз­ған­дарын оқып тұрасыз ба?

– Осыдан екі-үш жыл бұрынға дейін жас­тарды оқып тұратынмын, ол да қалып бара жатыр, баяғыдай денсаулық жоқ. Қазір га­зет-журналда шыққан өлеңдерін оқып тұрам жастардың. Батырхан Сәрсенхан, Дүйсенәлі Әлімақын, тағы бір жастардың шығармашылығы туралы жаздым. Біздің жасымыздағы адамдарға жазу түгілі, оқудың өзі үлкен күш.

– Сіздерден алдыңғы буын болсын, не сіз­дердің қатарластарыңыз болсын, жас­тары 50-ден аспай жатып шығарма­шылық адамы ретінде тұлғалана бас­тайтын. Әде­биет­тегі үлкен сөздерін ай­тып, жай қалам­гер емес, ел танитын тұлға дәрежесіне кө­те­рі­летін. Қазір не­ге сондай құбылыс көзге түспейді?

– Әдебиетке 60-70-жылдары келген ақын­дардың орны бөлек қой. Олар енді қай­талана қоймас. Олардың шығармаш­ы­лық тағдырлары ерекше ғой, ол кезде жұрт әдебиетті сүйіп оқитын, содан ел ішінде қа­ламгерлердің беделі жоғары еді. Ал қазақ­ша басылымдар ше? Бір ғана «Жұлдыз» жур­налының таралымы 200 мыңнан асып жы­ғылатын! Малшы ма, егінші ме, кімді көрсең етігінің қонышына не қолына орай ұстап, «Жұлдыз» журналын оқып жүретін. Ендеше, халқының алқауында жүрген қа­лам­герлер әдебиетке жан-тәнімен тер төк­пей қайтсін? Ал бүгінгідей халықтың рухани жадап-жү­деген шағында өткен шақтағы жетістік­тер қазіргінің адамына ертек сияқты көрі­не­тін шығар. Мына заман адамдарды топастықтың бат­па­ғына батырып, сауатсыздандыратын бағытқа бет түзеген сияқты. Мен содан қор­қамын. Ендеше, мұндай кезеңде тұлға қай­дан шықсын, шықса да оны жұрт тани қояр ма екен?

– Бұрын зиялы қауымның халыққа беделі жоғары еді. Бірақ кейінгі дәуір­де халық пен зиялы қауымның арасы алыстап кетті ме, әйтеуір бір түсініксіз жағ­дай бар. Әлде бізде ел сыйлайтын кісі қалмады ма, немесе барын бағалай алмай жүрміз бе?

– Әдебиетте болсын, мәдениетте бол­сын, не басқа салаларда болсын – ел сый­лау­ға тұрарлық азаматтар бар ғой. Бірақ ел оның жасап жатқан істерінен хабарсыз бол­са, кімді кім таниды? Айталық, қаламгерлерді... Егер ақын-жа­зу­шының жазғанын оқымаса, ел оны қайдан біледі? Бірақ бір нәрсе анық: қай нәрсенің де ақы­ры бар. Заман да, адам да бұлай кете бер­мес! Бір жерге барып тоқтар. Жаман­шы­лық­қа тыйым салатын, адамның қадір-қа­сиетін сезініп, адамгершілік қасиеттің жо­ғары бағаланатын кезі де келер. Барлық нәр­сені ақша шешеді дейтін оспадарсыздық та тыйылар.  Қазірдің өзінде оның шет-жағасы көрі­ніп жатыр. Мәселен, Жапонияда, АҚШ-та, Еуропаның көптеген елінде адамдар кітап оқу­ға қайта оралып жатыр. Адам өзіне ру­ха­ни нәрдің бастауындай болған кітап әле­міне оралса, адам да, қоғам да түзелер. Қалай да «үмітсіз – шайтан». Елдің бола­шағы түбі жарқын болатынына мен де се­немін, сен де сенесің. Солай ғой?! Ендеше, қа­зақтың бағы жанып, абыройы асқақ­тай­тын заман алда, ол көп күттірмей келеді деп, әңгімемізді көңілді аяқтайық.

– Уақыт бөліп, мәнді әңгіме айтқа­ныңыз үшін ризашылығымды біл­діре­мін. Аман болыңыз!

Сұхбаттасқан – Ахмет ӨМІРЗАҚ