Жұмабай ағамның жылы сөздері

Өзіңе қадірі өткен адаммен қоштасу қиын екен. Жұмабай Шаштайұлы қайтты дегенді естігенде біразға дейін сене алмай жүрдім. Тіпті, әлі күнге дейін толық түсінбеген секілдімін. Ара-тұра есіме түссе, қайтқанын ойламай, тірі күнін ғана еске алғым келетіндей.

2010 жылы аяқ астынан жұмысқа тұруым керек деген ой мазамды қашырды. Өзім он тоғызға енді келейін деп отыр­ған­мын (Сірә, сол туған күн қарсаңында өз-өзі­ме есеп бере келе, есеймесем болмайды де­ген шешімге келген болуым керек). Туған кү­нім мерекеге сәйкес келгендіктен, бірін­ші жұмыс күнінде газеттердің біріне барып, тә­жірибе жинақтаймын деп бекіндім. Ой­ла­на келе «Қазақ әдебиетін» таңдадым. Сейсенбі күні болатын. Таңертеңгі уа­­­­қытта Жазушылар одағына бар­дым. Оның алдында курстастармен то­пыр­лап шараларға келгеніміз болмаса, кеңсе жа­ғына кіріп көрмеген екенмін. «Қазақ әде­биетінің» қабылдау бөлмесін тауып алып, ашық тұрған есігінің табалдырығын ат­тадым. Ортада хатшы апай отыр, екі жақ­та екі кабинет бар екен. Біреуі бас ре­дак­тордікі, екіншісі орынбасардікі. Хатшы апай­ға жөнімді айтып едім, қазір отыра тұр де­ді де, үлкен бастықтың кабинетін ашып, та­балдырықтан аттап, есікті жаппастан ма­­ған естірте «Аға, сізге Арман деген сту­дент бала келіп тұр, КазГУ-дың екінші кур­­­­сында оқиды екен» деді. Ар жақтағы адам не деп жауап бергенін естіген жоқпын, әй­теуір көзілдірігінің үстінен сүзе қарай­тын хатшы апай (кейін жанашырыма ай­нал­ған Айнұр Балаубаева) есікті шалқай­тың­қырап ашып, өзі бері шықты да, «Кір» деді. Кірсем, кең кабинеттің төр жағында бір кі­сі маған тіке қарап күтіп тұр екен. Тани кет­тім. Өзім баяғыда теледидардан көріп жү­ре­тін кісі. «Үзеңгі жолдас» хабарын бала кү­німде көріп тұратынмын. Кейін студент бол­ған соң «Қазақ әдебиетін» тұрақты оқып тұрдық, бас редакторы Жұмабай Шаш­тайұлы деген кісі екенін де жақсы бі­ле­тінмін. Бірақ «Үзеңгі жолдасты» жүргізген кісінің түрін білсем де аты-жөнін білмейді екенмін, ал «Қазақ әдебиетінің» редакторы­ның аты-жөнін білсем де, түрін білмейді екенмін. Екеуі бір адам болып шықты. Жұмабай аға сол қарағанынан мен жа­ны­на барғанша қарап тұрды. Амандасқан соң, қысқа-қысқа сұрақ қойды. Сөйтсем, асы­ғып тұр екен. Апта сейсенбіден бас­тал­ған соң, бейсенбіге дейін газет дайындау ке­рек, сол күні ерекше әзірленіп келгеніне қа­зір күмәнім жоқ. Бірақ ол кезде қайдан бі­лейін, таң атпай жетіп барып отырмын ғой. – Өзің қай жақтың баласысың? – деді Жұ­мабай аға сынай қарап. – Ұлытау. – Ұлытау де... Осы Ұлытаудың халқы бір­түрлі дейді ғой, ә? – Білмеймін енді... – Сен ертеңге дейін екі әңгіме жазып кел­ші онда. Мен сасқанымнан Жұмабай ағаға қа­рап ұяла күліп жібердім. – Өзіңнің ауылың туралы жаз, сол жақ­тың адамдары туралы жаз. – Ертеңге дейін жаза алмаймын ғой, – дей­мін күмілжіп. Арғыкүнге дейін десе, жа­затын адамдай. – Жазып кел ертеңге дейін, – деді Жұма­бай аға. Бұнысы «жазасың ғой» деген­дей ес­тілді. Одақтан шықтым да, Ұлттық кітап­ха­на­ға дейін жаяу бардым. Жол бойы не жа­за­мын, екі әңгімені қалай жазамын, қай уа­қытта жазамын деген сұрақтарға бас қа­тырдым. Одан кейін Ұлттық кітапханаға кі­ріп алып, тағы біраз отырдым. Мен жетінші сынып оқып жүргенде-ау деймін, бір көршіміз екінші бір көр­шіміздің итін атып тастаған оқиға болған. Содан сәл бұрын, я сәл кейін ауыл­дың ішіне түлкі кіріп кетіп, адамдар мыл­тық­тарын алып шығып, әйелдер балаларға тиіп кетеді деп айқайлап, дүрліккен жағдай да болған. Соларды еске түсіріп, көр­ші­лерім­нің ішіндегі мінезі ерекше-ерекше де­ген­дерді таңдап алып, бір әңгіменің но­байын шығардым. Екі әңгіме болмаса да, бір әңгіме жазып барайын, ренжімейтін шы­ғар деп қоямын.  Қысқасы не керек, сол күні ғана таныс­қан адамымнан ұят болмасын деп, түннің бір уағына дейін отырып бірдеңе ғып, «Аң­шы» деген шағын әңгіме жазып шықтым. Ертесіне нешеде барғаным есімде жоқ, әң­гімені шығарып алып, екі-үш беттік қол­жаз­бамды ұстап, кеше кіріп-шыққан ка­би­не­тіме қайтып бардым. «Бір-ақ әңгіме жаз­дым» дедім Жұмабай ағаға. Ол кісі түре­геп тұрған күйі қағаздарымды қолына алды. Мен алдындағы орындықта, терезе жаққа арқамды беріп көлденең отырмын. Отыр­ған адамның түрегеп тұрған адамға ұрла­на қарауы оңай емес. Сонда да Жұма­бай аға оқи бастағаннан қайта-қайта түрі­не қарап, қалай қабылдар екен деп аңдумен болдым. Мынауың нашар екен деп айта ма деп қауіптендім дей алмаймын, бірақ өмі­рімде бірінші рет әңгіме жазып, оны бірін­ші рет оқытып тұрған соң, бұндай кезде қа­лай болатынын білмей, дегбірім қашты. Бір мезгілде Жұмабай аға мырс ете қалды. Қа­расам, кәдімгідей күлкісін тежеп оқып тұр екен. Ішімнен «Уф» дедім. Жұмабай аға оқып болды да, «Шебер жа­зады екенсің» деді (Бұнысы баланы қа­нат­тандырайын дегені ғой деп ұқтым). Со­дан кейін жүр деп өзі бастап, мені ком­пьютер кабинетіне ертіп барды. Ертесіне газет типографияға кететін болған соң, жос­пар бекітіліп, біраз материал беттеліп жа­тыр екен. Менің көзімше бір материалды ал­ғызып тастады да, менің әңгімемді сал­ғызды. Енді ертеңге дейін екі сурет әкеп бер деді. Біреуі өзіңнің суретің, біреуі тақы­рып­қа сай бір сурет болсын деді. ке­шік­тіріп алсам, ұят болар деп, оны да жанталасып жү­ріп орындадым. Сөйтіп, жұма күні «Аң­шы» деген әңгімем «Қазақ әдебиеті» газе­ті­нің «Проза» деген бетіне жарқ ете қалды. Ол уақытта ел әлі газет оқитын. Адам­дар дүңгіршектен барып газет алып, аялдамада ақтарып тұратын. Ин­тер­нет дегеннен «М-агент» қана, Facebook-тың жалпыласуына әлі бір-екі жылдай уақыт бар кез. Сайттардың өзі одан кейін ауызға ілі­не бастады. Сондықтан газет-журнал де­ген ол кезде әлі де қастерлі тұғын. Оның үс­тіне телеарналар да әлі Астанаға көше қой­маған, рухани өмір әлі де Алматыда қай­нап жатқан уақыт. Ескі дәуірдің соңғы жыл­дары, бәлкім айлары еді. Жұмабай аға адамды мақтауға болмай­ды, мақтау деген адамды құртады дейтін. Біз де ол кісіге бір жылы сөзімізді айта ал­мау­шы едік. Алғашқыда «Шебер жазады екен­сің» дегенінен кейін жылы сөзді бір жыл­дан кейін бір-ақ естідім. Оның өзінде екі рет жақсылап тұрып ұрыс естуге тура келген... Келесі көктемде Жұмабай аға мені кі­тап дайындау жұмысына араластырды. Өзі­нің ауылынан шыққан бір үлкен шенеу­нік­тің туған апасымен мектепте бірге оқы­ған екен. Сол кісі бір жыл бұрын дүниеден өтіп­ті де, енді жылына арнап әулеттік ш­а­ғын кітап шығаруды күйеубаласы қолға ал­ған екен. Жұмабай аға соны маған тап­сырды.  Кітапқа жауапты Асқар деген кісімен та­ныстырған кезде менің жиырмаға енді тол­ған бала екенімді көріп ол кісі тосылып қал­ғандай болды. – Осы әйбат жазады, – деді Жұмабай аға күмәнін сейілту үшін. Бұл менің «Қазақ әде­биетінде» ресми жұмыс істеп жүрген ке­зім. Бастығымның өзім туралы айтқан сөзіне аңтарылып та қалдым. Оған дейін дайындап әкелген сұхбаттарымды, бірлі-жарым мақаламды ұнатқаны бар, бірақ өзі­ме қаратып айтқан жылы сөзінің екін­шісі осы болған болуы керек. Сөйтіп, мен үлкен-үлкен қызметтерде іс­тейтін адамдары бар өскен бір әулеттің кітабын әзірлеуге кірісіп кеттім. – Осыны дұрыстап істемесең, екеуіміз ағайын­дықтан кетеміз, – деген Жұмабай аға. Кітаптың кейіпкері бір жыл бұрын қайт­қан кісі дедім ғой, сол марқұмның жол­дасы да Жұмабай ағамен бірге оқыған, жа­қын досы екен. Сол кісілермен араласып жүріп Жұмабай ағаның ауылын жақсы біліп алдым. Қайта-қайта барып жүріп адам­дармен сөйлесіп, жазып бергендері бол­са, соларды түзеп, таза жаза алмаймын дегендердің әңгімесін өзім қағазға түсіріп кітап құрастырдым.  Көктемнің соңында, күн әбден жылы­ған кезде ол кітап та шықты. Тапсырыс бер­ген кісілер қатты риза болды. Кітаптың кейіпкері бүкіл ауыл жақсы көрген, қадірлі кісі болған екен, жылдық асына адам өте көп жиналды.  Кітап елге ұнағанымен, ішінде бір-екі мәселе Жұмабай ағаға ұнаған жоқ. Бірін­шісі, бала кезінен бәсекелесіп өскен, кейін жау болмаса да, соған жақын боп кет­кен бір адамның жазбасына қатысты түйт­кіл еді. Ол өзі жазуы нашар болса да, жур­налист деген атаққа да, жазушы деген атақ­қа да Жұмабай ағадан бұрын жеткен кісі. Жұмабай аға жас күнінде жазуға ұм­ты­лып жүргенде анасы «Несіне әуре бола­сың, бәрібір пәленшедей бола алмайсың ғой» дегені бар екен. Сол сөз Жұмабай ағаның ішінде беріш болып қатып қалғанға ұқсайды. Оның үстіне ана адам да әртүрлі қу­лық жасаймын деп Жұмабай ағаның ал­дында әбден нашар адам болып қалыптасып бол­ған кісі екен (Бұл туралы Жұмабай аға тірі күніндегі сұхбаттарында астарлап айт­қа­ны бар, егер өзі солай айтпаған болса, мен де бұны жазбас едім). Кітаптың кейіп­кері­мен жаңағы кісі де сыныптас болған соң, маған естелік жазып берген. Алып оқы­­сам, өте нашар жазылған екен. Бәсе­ке­лес-жауының естелік жазып бергенін естіп, Жұ­мабай аға менен қалай екен деп сұра­ған­да «Нашар екен» деп шынымды айт­қан­мын. «Өзгертпей солай бер» деген Жұмабай аға. Бірақ мен олай бергім келген жоқ. Бір­жола алып тастауға тағы болмайды. Жағ­дайды тапсырыс берген кісіге айтып едім, өзім жауап беремін, түзей бер, кітап жақ­сы боп шығуы керек деді. Сөйтіп, кітап дұ­рыс болсын деген оймен, Жұмабай аға­ның бұйрығына қарсы шыққанмын. Есте­лік өте нашар жазылғанымен, ішінде баян­далған оқиғалар өте қызық еді. Оты­рып алып, бастан-аяқ қайта жазып шық­қан­мын. Кітапқа сол мен жазған нұсқа кет­кен. Ас беріліп жатқанда Жұмабай аға мені оңа­шалап алып шықты да: – Елдің бәрі Пәленшенің жазғанын мақ­тап жатыр ғой? – деді өзі ыңғайсыздана күліп. – Мен оны бастан-аяқ қайтадан жазып шық­қанмын, – дедім. – Әй, неге жазасың сен? – деп Жұмабай аға айқай салды. – Мен саған тиіспе деген жоқ­пын ба? – Ол кісі өзі де ұялатын шығар, – дедім мен. – Ішінде бірде-бір сөйлемі өзінікі емес. – Ұялмайды ол! Оған бәрібір. Беріп жі­беру керек еді өзінің жазғанын. Жұмабай аға осылай бір ұрсып алды. Одан соң тамақ ішіп болған кезде ме, тағы бір жағдай болды... Кезінде бұл үйдің үлкен ұлы үйленгенде Жұ­мабай аға құда болып Түркістанға бар­ған екен. Сонда құданың әкесі, яғни келін­нің атасы Жұмабай ағаны ерекше жақсы кө­ріп күткен екен. Ол уақытта Жұмабай аға «Үзеңгі жолдасты» жүргізіп тұрған ша­ғы, халықтың ішінде танымал. Сол кәрі құ­да құдағиы туралы кітап шығайын деп жат­қанда жасы тоқсанға келіп қалған екен. Жақ­сы көрген құдағиым еді деп шын көңіл­ден арнау жазып салып жіберіпті. Мен оны әрі оқып, бері оқып, нашар жазыл­ған екен, кітапқа қосуға келмейді деп қоя салғанмын. Үлкен кісінікі екенін білмей қал­дым ба, әлде жастықпен әуесқой адам­ның жазғанынан үлкен өнер іздеп кеттім бе, есімде жоқ. Ал Түркістанда жатқан қа­рия болса, өлеңім кітапқа шығады деп осы асты қатты күтіпті. Асқа келгендегі бірінші әң­гімесі сол кітап болып, бірден ашып, ақта­рып өзінің өлеңін іздегенге ұқсайды. Қара­са, жоқ. Мен аулада тұрғанмын. Жұмабай аға үй­ден жүгіріп шықты. Шығып келе жатып «Әй, Арман!» деп айқайлап келе жатыр екен, мен қарсы жүрдім. Тура есіктің ал­дын­да кездестік. – Әй, ана ақсақалдың өлеңін неге қос­па­ғансың? – деді ұрсып. – Онша емес екен. – Әй, онша емес болса, айтпайсың ба? Адам­дар бар, дұрыстатып беретін едім ғой. Со­нау Түркістаннан келгенде ұят болды ғой? Жұмабай аға маған осылай ұрсып тұр­ғанын ауладағы он-он бес адам, дәлізден өтіп бара жатқан бес-алты адам анық көрді. Есік ашылған кезде іште отыр­ған отыз-қырық адам да естіген болуы керек. Ішінде әлгі ақсақал да бар шығар. Есік алдында кітап кейіпкерінің туған сіңі­лісі де отырған. – Ұрыспашы, болды, – деді ара түсіп. – Еш­теңе етпейді, ең бастысы кітап жақсы шық­ты ғой. Кейін ол кісі де марқұм болып кетті. Жұ­ма­бай ағаға басу айтып, маған жымиып қарап отырған отырысы көз алдымда тұр. Астан соң қалаға Жұмабай ағаның кө­лі­гімен қайттық. – Дұрыс, сен бір азаматтық жасадың, – деді Жұмабай аға кітаптың жалпы алғанда жақ­сы шыққанын меңзеп. Алға қарап отыр­ған күйі сөйледі. Мен артта отырған­мын. – Бірақ мұндай жұмыстарға онша әуес бол­мағаның жөн. Мүмкін мен сені дұрыс жұ­мысқа салмаған да шығармын осы жо­лы... Жұмабай ағадан үшінші рет жылы сөз есті­генім осы еді. Сол жылы қыста әлгі Түркістандағы кісі өлеңін жіберіп, Жұмабай аға оны дұрыс­та­тып, оқырман хаты деген секілді айдармен газетке басып берді-ау деймін. Әйтеуір бас редак­тордың кабинетіне емес, журналистер отыратын кабинеттегі телефонға сол ақса­қал қоңырау шалғанын білемін. Жұмабай аға ақсақалдың атын естіп жүгіріп келе жа­тыр екен. Мен не болып жатқанын түсін­бей әлгі кабинетке кіріп, қайта шығып бара жат­қанмын. Тура босағаға таяй бере Жұма­бай ағаның жолына тұрып қалыппын. – Кетші-ей, сен де... – деді Жұмабай аға ме­ні көре сала. Былай қарай зып бердім. Теле­фонның басында Жұмабай ағаны күтіп тұр­ған Қарагөз Смәділ осы көрініске ішек-сіле­сі қата күлгені есімде. Өзім де күлдім. Сөйтіп, ақсақалдың өкпесі де тарады, Жұ­мабай ағаның өкініші де басылды. Тағы екі жарым жылдай уақыт өткенде жұ­мыстан да шығып, Алматыдан да кететін бол­дым. Жұмабай аға: «Қандай жігіт еке­нің­ді білмеймін, бірақ әйтеуір өтірік айт­пайтыныңды білемін» деді. Сол күні өзінің көңіл күйі болмай отырған. Оның үстіне ал­дында әртүрлі жағдай болып (мені жақ­тырмайтындардың пікірі де әсер етті ме екен), арамыз бұрынғыдай емес, біраз суың­қырап қалған еді. Кабинетіне сирек кіретін болғанмын. Өзім қол астында істеп жүргенде үш-төрт рет қана жылы сөз естіген бол­­­сам, ол кісінің адамгершілігі мен шығар­ма­­шылығы туралы ашылып бір ауыз сөз ай­та алған жоқпын. Кейін жұмыстан кете­тін болсам, бір мақала жазармын, бастығың туралы жазған ұят қой деп жүруші едім іш­тей. Ақыры, соны жұмыстан кеткен соң жаз­дым. «Жала мен нала» деген повесі тура­лы еркіндеу көсіліп, республикалық газет­тер­дің біріне ұсынып едім, тез-ақ басылып шық­ты. Кейін білдім, ол повесть әдебиет­танушы Рафат Әбдіғұлов пен о кісінің әкесі туралы екен. Ертеректе повесть жазылғанда үн­демеген әдебиеттанушы менің мақа­лам­ды оқып алып, мен бұдан да артық қылып жа­замын деп, қолына қалам алыпты. Сірә, ескі жараның аузын тырнап жіберген болуым керек. Жазғаным Жұмабай ағаның өзіне де ұнап­ты. Кейін кездескенде саған суық қа­ра­ғаным дұрыс болмапты, о бастағы ойым дұ­рыс екен дегендей қипақтады. Ашып еш­теңе айтқан жоқ, бірақ әр нәрсені еске алып, сөз арасында іркіліп қап, үнсіз қал­ған кездерінде осындай бір күйді сезгендей болдым. Көп ұзамай Жұмабай аға газеттің бас ре­дак­­торлығынан кетті де, ресми зейнет­кер­ге айналып, ауылына көшті. Бұ­рын­ғыдай қаланың қақ ортасында тұрған Жазушылар одағына кіріп, сәлем беріп тұру мүмкіндігінен айрылдым. Енді бір күніңді арнап, Ұзынағаштың ар жағындағы Жам­был ауылына барып тұру керек болып қал­ды. Бірақ оның жақсы жағы да бар болып шықты. Жұмабай аға енді қолы босаң­қырап, ешқайда асықпай, қонақ боп бара қалсам басқа ештеңеге алаңдамай Әс­кен тәтеміз екеуі әлекке түсіп тұрып күтіп алатын болды. Кейде жолшыбай көліктерге мінгесіп барып, қонып кетіп жүрдім, кейде Ерболат Әбікенұлы, Думан Бақыткелді, Мұрат Есжан сынды азаматтармен барып, түн­нің бір уағына дейін отырып қайтатын едім. Бұл Жұмабай аға екеуіміздің ара­мыз­дағы қарым-қатынастың екінші кезеңі еді. Өзі баурайында ойнап өскен таудың қуыс­тарын атпен де араладық, көлікпен етегіне дейін барып, жаяу да серуендедік. Адамды сөйлету, тыңдай-тыңдай ішіндегісін толық шығару Жұмабай ағаның қашанғы әдеті тұ­ғын. Мен де, менімен еріп барған жігіттер де ол кісінің алдына барғанда ашылып ке­тер едік. Астанада жүргенде Жұмабай аға қоңы­рау шала қалса, отырған жерімнен атып тұрып, оңашалау жерге кетіп қалатынмын. Көлікпен келе жатсам, тоқтап, көзім түскен кафе, мейрамхана секілді бір жерге кіріп отыра қалатынмын. Хат жазса, соны қайта-қайта оқитын едім. Өзі де көркем шығарма жазғандай етіп, аз сөзге көп мағына сый­ды­рып жазатын. Сол хаттарды қарасам, соң­ғы сөйлескенде бір нәрсені кейін кез­дескенде айтамын депті. Мен болсам жазып жүрген шығармамды ол кісіге жіберіп, сы­натып алғанмын («Сен атаңа нәлет, сөй­лемдерге салақ қарайтын боп кетіпсің ғой» деп баяғы кездегідей бір ұрсып алған). Сол еңбегіне қаламақы берсем деп жүрдім де, қай­тарынан бұрын күздігүні барғанымда соқ­пай кеттім. Жұмысымның көптігі бір се­беп, екіншісі қолжазбамды оқып берге­ніңіз үшін деп баспаның атынан тастап кетемін деп жүрген қаламақым қолымда болмай қалды. Ол кісі менен ештеңе күткен жоқ, дегенмен өзім алдын ала осылай істей­мін деп ниеттеніп қойған соң, онсыз бар­ғым келмеді. Көп ұзамай-ақ қайтып келе­мін, сол кезде міндетті түрде сөйтемін деп кеткенмін. Келесі келгенімді қалтамда ақ­ша болғанымен, Жұмабай аға үйінде бол­май­тынын, ауруханада емделіп жататынын қайдан білейін. Одан тағы аз уақыт өткенде жаназасына келіп, сол соманы батаоқырға жаздырып кеттім ғой. Жылы сөзді аз айтса да, ар жағында жы­лы жүрегіндегі ықыласы сезіліп тұра­тын. Айқайлап ұрысса да түк ызбары жоқ, тек жанашырлықтан шығатын ұрыс еді. Бірде-бір сөзін көңіліме алмаппын, кейін тек күліп еске алып жүрдім. Жұмыс барысында немесе жастық­қа салып артық сөйлеп қойып рен­­­­жіткенім болмаса, өзінің көңіліне келе­тін қылық жасап немесе жанын ауыртатын сөз айтып қойған кезім жоқ екен, қазір со­ған шүкір деймін. Үлкен өмірге аяқ бас­қан­да танысқан алғашқы адамым осы Жұ­ма­бай аға болған соң ба, біразға дейін елдің бәрін Жұмабай аға секілді деп ойлап жүріппін. Кейін ондай адамдар аз болаты­нын түсініп, біраз құлазып та қалғаным бар. Уақыт өте келе жүрек қатайып, өзім де жыртқыштана бастадым ғой, әрине. Сон­дайда Жұмабай ағаға соғып, кеудемдегі жұ­дырықтай етті жұмсартып қайтушы едім. Енді, міне, еске алып қана ескі күйге тү­сіп отырған жайым бар.

Арман Әлменбет