Мүмкіндігі шектеулі балалар қайда білім алады?

Редакцияға келген хаттар көбіне көзге жас үйірілтіп, қолға қалам алуға мәжбүрледі. Таяуда тағы сондай хат келген: «Біздің қоғамда кемтарлығы бар балаларды мүмкіндігі шектеулі деп атайды. Мейлі, мүгедек дегеннен жақсы. Бірақ қоғам өміріне араласуда шынымен мүмкіндігі шектеліп отыр. Білім алу, көшеде жүріп-тұру, өз бетінше қатынау деген нәрселер менің балам үшін ең қиыны. Біріншіден, көшедегі көпшіліктің назары жалғыз өзіне телінеді, екіншіден, оның мүгедек арбасымен қозғалуына ешқандай жағдай жасалмаған. Кабельдік телеарнадан шетелдегі  мүгедек балалардың өмірі  мен білім алуы туралы деректі фильмдерді жиі көремін, ғаламтордан өз бетімше де іздеп қараймын. Көңіліме медеу болған осы фильмдерде мүгедек балалар арбасымен сабақ оқып, ел қатарлы мектепке барып, қоғамда еш алалау көрмейді. Осындай жағдай біздің елде қашан орнайды?» делінген  ол хатта. Редакциямызға жіберген ана хатынан кейін мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алуы мен қоғам өміріне араласуын зерттеп көрген едік. Алдымен көңілге үміт сыйлайтын бір мысал келтірейік. Алматы қаласының Әуезов аудандық Халыққа қызмет көрсету орталығында Жасұлан Үмітқазынов деген азамат жұмыс істейді. Білім алып, қоғамда еркін жүріп-тұру үшін мүгедек арбасы бөгет бола алмайтынының бір дәлелі осы. Жасұлан дәрігерлер анасын дұрыс босандырмағандықтан  бала күнінен арбаға таңылған. Бірақ бұл шектеу оның армандарына кедергі бола алған жоқ. «Арнайы білім беретін мектепте 9 сыныпты бітірдім. Бірақ ешқандай оқу орны мені оқуға алмады, себебі олардың арнайы есіктері мен пандустары жоқ, оқытуға мүмкіндіктері болмады. Араға екі жыл салып Тұран колледжі оқуға қабылдады. Қазір сабағыма барамын және қосымша жұмыс істеймін. Халыққа қызмет көрсету орталығында таңғы 8-ден 2 жарымға дейінгі ауысымда істеймін. Инватакси шақыртып, сабағыма барамын. Мұнда кеңес беру бөлімінде істеймін, кейде көпшілік мұндай жерде неге қызмет етесің, мүгедексің ғой деп ескерту айтып кетеді. Ал мен еңбек еткім келеді, сондықтан ондай ұсақ-түйекке мойымай, жақсы қызмет көрсетуге тырысамын», – дейді. Бұл мысал мүмкіндігі шектеулі баласы бар әр анаға, әр отбасына жарқын үлгі. Дегенмен елімізде осындай жағдайға тап болған балалардың жалпы санын саралап көрелікші. Қазақстанда 70 мыңнан астам мүгедек бала бар. Балалар құғығы бойынша Қазақстандағы омбудсмен мәліметіне сүйенсек, осы балалардың тең жартысына жуығы тиісті білім алмай жүр. «Өкінішке қарай, балалардың барлығы бірдей жоғары өмір сапасына қажетті құқықтарын пайдаланбай отыр. Мысалы, 140 мың 581 мүмкіндігі шектеулі баланың 61 мың 959-ы инклюзивті білім алуда. Қалғандары не істеп жүр? Қалғандарына мұғалімдер үйіне келеді, кейде келмейді де. Егер келсе де, аз уақыт оқытады. Сондай балалардың ата-аналарымен кездескенде осыны жиі естимін. Біз олардың өз Отандарының толыққанды азаматы болып қалыптасуына мардымды көңіл бөлмей келе жатырмыз», – деп атап өтті ол. Расында осы балалар неге білім алмайды? Әлбетте, білім берудің тиімді жолы қарастырылған. Мәселен, мүмкіндігі шектеулі бала тұрғылықты мекенжайы бойынша медициналық-әлеуметтік экспертизаның бекітуімен мүгедектігі туралы анықтама алады. Осы анықтама негізінде Психикалық-медициналық-педагогикалық кеңес мекемелері арқылы білім алу жолға қойылған. Нақтырақ айтсақ, дәл осы мекеме – ПМПК балалардың тиісті деңгейде білім алуын қамтамасыз етеді, арнайы мектептер мен мектепалды дайындыққа жолдама береді. Өкінішке қарай, осындай орталықтың бар екендігін көпшілік біле бермейді. Сондықтан да мүгедек балалардың жартысынан көбі білім алуда шеттетіліп қалуда. Оның тағы бір себебі бар. Жақын маңайдағы мектеп мүмкіндігі шектеулі балаларды есепке алып, білім алушылардың қатарына қосады, үйге мұғалім жіберіп оқытады. Сондай-ақ, үйде оқу жеңілдігін пайдалануға болады. Мұндай жағдайда оқу шығыны мемлекеттік бюджеттен бөлінеді. Өкінішке қарай, үйде оқуға арналған сағаттардың барлығы қамтылмайды. Ұстаз бірде бар, бірде жоқ, талап бар, сұрау жоқ, әйтеуір уақыт өткізудің қамымен қала береді. Ал дұрыс білім алмаған бала, ертеңгі күні жоғарғы оқу орнына да, жұмыс істеуге де талпынбасы анық. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысында тұратын алты жасар Айым өз бетінше жүре алмайды, балаға мектепалды дайындық бойынша сабақ оқытылады. Бірақ анасы Торғынның айтуынша, үйде оқытуға мұғалім белгіленгенімен, анда-санда бір келеді. Оларды кім бақылап, қайдан не талап ету керектігін білмей дал. Мүмкіндігі шектеулі баланы аяққа тұрғызу бірінші, ата-анасының парызы болса, екіншіден, әлеуметтік жағдай жасау мемлекет саясатының басым бағыттарының бірі. Мәселен, инклюзивті білім беруден тыс, мүмкіндігі шектеулі балаларға мемлекет тарапынан әлеуметтік көмек қарастырылған. Атап айтқанда, мүгедектік белгіленген мерзімде ай сайынғы жәрдемақы тағайындалады, ортопедиялық-отрездік аяқ киім мен құралдар, мүгедек арбасы, гигиеналық заттар, жеке көмекші, құлағы естімейтіндерге жеке аудармашы, жылына екі рет оңалту орталықтарында ем алу қарастырылған. Аталған жәрдемнің барлығы тегін рәсімделеді. Бұл көмектің барлығы Еңбекпен қамту және әлеуметтік қамту басқармасы, ал ауылдық елді мекендерде жергілікті әкімдік арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар мүгедек балалардың жазғы демалысына да арнайы қаражат бөлінеді. Осы мақсатта мемлекеттік бюджеттен қомақты қаражат бөлінгенімен, кейде тіпті игерілмей қалады. Себебі отбасылар бұл мүмкіндіктер мен жеңілдіктерді қайдан, қашан, қалай алуға болатынынан бейхабар. Кей өңірлерде бөлінген қаржы барлық әлеуметтік топты қамти алмайды, себебі бөлінген қаражат жеткілікісіз. Мысалы, Қостанайда өрескел оқиға орын алды. «Перекресток» қоғамдық қорының басшысы Алексей Куликовтың айтуынша,  адам саудасының құрбаны, есірткіге тәуелді және ВИЧ жұқтырған адамдарға арналған кризисті орталық салынуда, бірақ мүгедектерге арналған орталық аз дейді. «Бірде жергілікті әкіммен кездестім, барлық жайды баяндап, түсіндірдім. Қандай жауап алдың дейсіздер... «Қазір мұнай қымбат дейді». Мұнайдың баррелі – 150 доллар болып тұрған кезде де, мүгедек балалар лагерьге барған жоқ. Сондықтан мәселе ақшада, мұнайда, долларда да емес, жеткілікті назар аударуда» дейді ол. Оның айтуынша, мүмкіндігі шектеулі балаларға жазғы демалыс ұйымдастыру мүлде жолға қойылмаған. «Қостанай облысында 12 мың мүгедек бала бар. Балалардың жазғы демалысына 1 миллион теңге бөлінеді. Бір балаға 100 теңгеден келеді. Қостанайда көпірді қайта қалпына келтірді, сонда алтын жалатылған пырақтарды орнатты. Олардың құны – 90 миллион теңге екен. Бұл пырақтар сонда кімге керек?», – дейді ашынып. Айта берсек, мұндай жайттар барлық облыста кездеседі. Осы уақытқа дейін миллиондаған соманың жаңа жылдық шыршаға, көше бедерлеуге кеткенін естіп келеміз. Бірақ осының қоғамға не пайдасы бар, әлеуметтің әл-ауқатын өсіруге нендей пайдасы тиді деген сұрақ туындайды. Балаларды лагерьде қарсы алатын арнайы дайындалған қызметкерлердің жоқтығы бесенеден белгілі. Одан да инклюзивті білім беретін, арнайы дайындалған маман дайындау жұмыстарын қолға алу абзал іс. Ол тұрмақ, орта білім беретін мектепте арнайы мамандардың жоқтығы қынжылтады.

Мүгедектік анықтамадан бас тартатындар бар

Бұл айтылған мәселелердің барлығы мүгедек ретінде тіркелген балалар мен ата-анасының алдынан туындайтын мәселелер. Ал тіркелмеген балалар қаншама? Олар не үшін мүгедектік туралы анықтама алып, мемлекет тарапынан берілетін жеңілдіктерді пайдаланбайды? Бар мәселе баланың болашағында болып тұр. Дүниежүзі бойынша аутизм диагнозы әлі де емі табылмаған, симптомдары мен ем-шаралары анықталмаған дерт. Ал Қазақстанда аутизм дертіне шалдыққан балаларды өте кеш анықтайды, бұл мәселе өз алдына. Кез келген ауру түрі сияқты мұның да ауыр, жеңіл түрлері болады. Бірақ Қазақстанда осы диагноз қойылған соң, ата-ананың машақаты басталады. Себебі елімізде осы дерт бойынша мүгедектік анықтама алған балалар ай сайын психикалық диспансерден психикалық аурулармен бірге ем алып тұруы тиіс. Ал ең сорақысы, 18 жасқа толғанда, бірден шизофрения диагнозы қойылып, жылына екі рет диспансерге жатып шығуы керек. Ол аздай кейін ол баланың жұмысқа алынуы да екіталай. Баланың емі арзан емес, әрине, десе де ата-ана психикалық диспансердің ғана емін беретін мүгедектік анықтамадан бойын аулақ салып, өз бетінше қоғамдық, қайырымдылық қорлар арқылы баласына білім беріп, тәрбиелеуге тырысуда. Осы орайда белгілі қоғам қайраткері, «Милосердие» қоғамдық қорының директоры Аружан Саин: «Аутизмді бірге жеңейік» жобасы осы дертке қарсы шараларды қарастырады. Оның ішінде баланы оқыту арқылы емдеу, тәрбиелеу жұмыстары қолға аланып отыр. Балаға дәрі-дәрмек көмектеспейді, оқыту арқылы ғана емдеп алуға болады», – дейді. Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметінше, мүгедек балалар арасында туа біткен ауытқулар, жүйке жүйесі аурулары, психиатриялық бұзылулар, оның ішінде аутизм басымырақ. Елде аутизммен ауыратын 1095 адам бар, 2015 жылы 233 баланың аталмыш аурумен ауыратыны анықталған. Өкінішке қарай, соңғы жылдары бұл ауру етек алып келеді. Осыдан бірнеше жыл бұрын әрбір 155 баланың бірінен ғана аутизм ауруы анықталған болса, бүгінде әрбір 55-інші баладан анықталып жүр. Әлемде әлі күнге дейін аутизм бала өсіп жатқан отбасымен жұмыс істеудің кешенді тәсілдемесі әзірленбеген. Ал елімізде оған қоса толыққанды диагностика жоқ және аутист-балаларды әлеуметтік бейімдеудің мүмкіндіктері өте шектелген. Жалпы, арнайы білім беру ата-анадан басталғаны дұрыс. Мүмкіндігі шектеулі балалардың өмірге келуі шын мәнінде отбасын психологиялық өзгерістерге алып келеді. Ауытқушылығы бар баланың отбасында алғашқы күннен бастап ата-анасының ұнжырғасы түсіп, күйзеліске тап болады. Ата-аналарының қоршаған ортамен қарым-қатынасы үзіледі, қатынас аясы тек туыстары, дәрігер, мұғалімдермен ғана шектеледі. Сондықтан мұндай балаларды тәрбиелеуде ата-аналарға тек педагогтардың ғана емес, арнайы мамандардың да көмегі қажет. Елімізде 16 жасқа толмаған мүгедек балалар саны – 50 мыңға тарта. Олардың барлығы дерлік біліммен қамтылды дей алмаймыз. Біріншіден, ата-аналардың көпшілігінің жүріп-тұруы қиын балаларды мектепке беруге мүмкіндігі жоқ немесе арланады. Екіншіден, ПМПК жағдайы ауыр балаларды үмітсіздер қатарына ысырып қойып, білім алуына мүмкіндік жасамайды. Үшіншіден, ата-анасы баласына оқытқысы келсе де, мектепте тиісті жабдықтардың жоқтығын сылтауратып, мектеп басшылығы өзіне жауапкершілік жүктеуден тартынады. Төртіншіден, мемлекеттен үйде оқытуға бөлінген міндетті сағат санын мұғалімдер шектеп, кейде тіпті толық орындамайды. Қоғамдық қорларға түскен мәліметтерге құлақ ассақ, қоғам мүгедек баланың білім алып, қоғамның бір мүшесі ретінде қызмет атқарып, еркін өмір сүруін қабылдай алмайды, оңайы үйде – көзге көрінбей отыра беру. Әсілі, кез келген ата-ана баласының оқып, білім алғанын қалайды. Тіпті, кейбірі орта мектептің табалдырығын тоздырып, баласын жалпы білім беретін мектепке қабылдауын өтініп, арыз тасып жүреді. Ал директорлар мұндайда бала бірдеңеге ұшыраса, мектеп әкімшілігі жауап бермейді деген қолхат жаздырып, әрең қабылдайды. Өйтпеске амал бар ма? Мысалы, құлағы естімейтін балаларды оқытатын мектеп-интернат Алматы қаласында және ірі облыс орталықтарында ғана бар. Республиканың шалғай аймақтарында тұратын ата-ана бесіктен белі шықпаған баласын Алматыдағы интернатқа өткізуге мәжбүр. Қосымша күтім қажет ететін баланың ата-анасынан жыраққа кетуі ауыр соққы емес пе? Жалпы, дамыған мемлекеттерде инклюзивті білім беру жолға қойылған, мектептер арнайы жабдықпен қамтылып, мұғалімдер арнайы дайындықтан өтеді. Ал бізде инклюзивті білім беру әзірге теория жүзінен аса алмай тұр...