Естеліктердегі Жүсіпбек: Тарлан талант тағылымы

Алаш ар­дақтыларының шоғырында Жүсіпбек тұғыры – ас­қарлы.

Қоғамдағы қызметі мен шығармашылығы ұлттың және адамзаттың – мақсатымен тең қабысатын Алаш ар­дақтыларының шоғырында Жүсіпбек тұғыры – ас­қарлы. Қаракөктің көзін көріп, ұстаздық тәлімін, сурет­керлік қарымын бойына сіңірген адал ниетті шәкірт­тері, қызыл террор жылдарының қан қасап қырғынынан аман қалған бірлі-жарым мұраттастары мен ұрпақтары, етжақын туған-туысқандары, өмір иірімі тоқайластырған ізгі жандардың жадында сақ­талып қалған толқынды ойлардың маңызы ора­сан зор. Олар Жүсіпбек ғұмырының жарқын сәттері мен жүйке-жүрекке салмақ салар қилы кезеңіне қанық­тырады. Озбыр қоғам өгейлігін кешкен ұрпақтарының ата-ана, әулет, өскен жер, туған елге деген алғаусыз сағынышпен астасып жатқан қилы тағдырынан сыр тарқатады.

Шымкент педагогикалық техникумында оқытушылық қызмет атқарған Жүсіпбек тә­лім-тәрбиесін алған нар тұлғалар аз емес. Осы бір кезеңдегі Жүсіпбек феноменінің тыл­сымы әдебиеттанушы Б.Кенжебаев, тілші ға­лым М.Балақаев, ақын Ә.Тәжібаев мемуар­ла­рымен қатар ұлт қаһарманы Б.Момы­шұлы­нан жазушы М.Қалдыбай, алаштанушы Т.Жұртбай, Қазақстанның үздік халық ағар­тушысы Керім Тіленшіұлы, педагог ұстаз Қал­махан Оспановтардан әдебиеттанушы Р.Тұ­рысбек, ғалым Б.Смановтар жазып алған өмірбаяндық жазба, естеліктерде айшық­талған. Сан ұрпақтың өтелмеген парызын та­ри­хи санасында жаңғыртып отырған Б.Кен­же­баев «Телегей теңіз» естелігінде «өте білім­ді, мәдениетті, көп қырлы, телегей-теңіз та­­­­­­лантты, ұшқыр да сұлу стильді» саңлақтың өзгеше бітімдегі бекзат болмысын сомдайды. Өнегелі өмір бел-белестерінің сара жолынан құнды мәліметтер тарқатып, шығармашылық зерт­ханасымен сабақтас көркемдік құбы­лыс­тарын қызықты деректермен дәйектейді.  «...Бір кезде «Боранды болжағыш әулие» ат­ты шағын әңгімені қолыма ұстатты. Бірер күн­нен кейін ол «Елес» деген тағы бір қысқа әңгі­ме әкеліп берді. Екеуі де аса маңызды, қы­зықты әңгімелер еді, газетке шықты. Тегі ол кезде Жүсіпбектің түрлі мәселелер жө­нін­де жазған мақалалары, түрлі тақырыпты сөз ететін очерктері мен әңгімелері газет-жур­­­­налдарда тіпті көп шығатын еді... Осыдан бір-екі айдан кейін Жүсіпбек поштамен ма­ған хат, бір ұзақ әңгіме жіберді. Иә, Жүсіп­бек өте әдемі жазар еді. Талай қолжазба кө­ріп жүріп, сол тұстағы қазақ ақын-жазу­шы­ларынан Жүсіпбектей әдемі жазатын адамды көр­ген емен..» (Телегей теңіз (Жүсіпбек Ай­мауытов жөнінде есімдегілер) Алғысөзін жа­зып, әзірлеген Құлбек Ергөбеков // Ленин­шіл жас. – 1989. – 6 январь). 1920-жылдары ел ішін жайлаған аштық ала­патындағы әлеуметтік өрлігін, азаматтық тұл­ғасын кейінгі толқынға жеткізуді парыз санады. «...Сот үш күнге созылды. Үшінші күні Жү­­­­сіпбек соңғы сөзін сөйледі. Оны түгел жа­зып алған екен, мәнерлеп оқып шықты. Зал­да отырған көпшілік өте риза болды. Соң­ғы сөзін Жүсіпбек түгелдей қазақ хал­қы­ның әдет заңы негізіне құрған еді. Асылы бы­лай болды: «Қазақ ежелден қарыз беріп, қа­рыз алады; құн беріп, құн алады; қалың мал береді, қалың мал алады. Сонда ол бірі­нен-бірі ешуақытта қолхат алмайды; ешбір протокол жасамайды. Бәрін ауызша, сөзбен жүр­гізеді. Бұл әбден әдет болып кеткен. Аш­тарға жәрдем беріп үлестіргенімде менің бойым­да да, ойымда да осы заң күшті болды. Мен атам қазақтың осы заңын ұстандым. Аш­тарға не берсем де, ешқайсысынан қолхат ал­мадым. Хат білмейтін, аштан көзі қарайып, өлейін деп отырған адамнан қолхат сұрауды қо­лайсыз көрдім» дегенді айтты» (Қараңыз: Кен­жебаев Б. Телегей теңіз (Жүсіпбек Ай­мауытов жөнінде есімдегілер) Алғысөзін жа­зып, әзірлеген Құлбек Ергөбеков // Ленин­шіл жас. – 1989. – 6 январь). М.Балақаев «Зерде баспалдақтары» өмір­баян­дық әңгімесінде ұлттық мінезге бай Ай­мауытұлының отбасы, мамандыққа бау­лу­дағы жан жылуынан, дегдарлығынан ақ сөйл­ейді. Кәсіби маманның қазақ тілі мен әде­биетін оқыту, тіл мәдениеті мен шешендік өнер­ге бейімдеу әдістері, сауатты жазу мен ой жазуға (сочинение) машықтандыру тә­сілі, әдебиет өрісіне бағыт-бағдар ұсынудағы қиял дүниесі әсерлі жеткізілген. Шешен сөй­леу ерекшелігін, түсіндіру мәнерінің те­рең­дігін, талапкерлердің пәнге деген сүйіс­пеншілігін арттырып отыруындағы жан құ­былыстарын дөп баса танытады.  «...Қазақ тілі пәнінің заңдылықтары мен ережелерін тек жаттатып қоймай, оны тіл жұм­сау тәжірибесімен байланыстыра біліп, дұ­рыс, шешен сөйлеуге, жатық, сауатты жа­зуға, тілдік тәсілдердің стильдік қызметтерін айы­ра білетіндей етіп оқытты, үйретті, бау­лыды. Ж.Аймауытов ағай әрі оқушылардың тіл жұмсау мәдениетіне де ерекше көңіл бө­летін. Сол мақсатпен бізге жиі-жиі ой жазу (со­чинение) жаздыратын, көбінесе тақы­рып­тарын өзі тақтаға жазып қоятын. Мен сондай ой жазуды қызық көріп, әуестеніп жүр­дім де, біртіндеп көркем сөзге ойыса бер­дім. «Күнсұлу», «Кездесе кетті», «Қаратай­дың апасы» сияқты бірнеше әңгімем Жүсіп­бек ағайға ұнады. Оқып көріп, «өте жақсы, пай­далан» деген бұрыштамасы бойынша жур­налға жіберіп жүрдім...» (Балақаев М. Зер­де баспалдақтары: Өмірбаяндық әңгі­мелер. – Алматы: Жалын, 1992). Олар ұстаздарының отандық ғылымы мен сөз өнерін өркендетудегі өміршең қыз­ме­тін бағалаудағы биіктіктерінен аласар­ма­ды. Бауыржан Момышұлы: «...Мен Жүсіпбек Аймауытовты Герценнен, Гогольден, Мағжан Жұ­мабаевты Пушкиннен, Ахмет Байтұр-сынов­ты, Міржақып Дулатовты жүз тіл білген атақты тюрколог-академик Маррдан кем са­­­­­намаймын. Мен осы кісілерден көп нәрсе үйрендім деп Маррдың өзі мойындаған. Ең­бектерінде олардың аттарын атайды. Сен­бе­сең, оқып көр...» (Қалдыбайұлы М. «Мен – хал­қымның Бауыржанымын!..». – Алматы: «Ке­лешек» баспасы, 2017. 188-189-бет) – де­ген ұстанымын ашық айтты.  Тумысы ерек дарынның бойындағы саф қа­сиеттерді емірене өрнектейді. Қарға та­мырлы қазақтың қара шаңырағында туып, кі­сілігі мен кішілігі, білімі мен білігі, қалам қай­раты және өнерпаздық өрісімен өз­ге­лер­ден қара үзген қарымын: «...1927-1928-жыл­дары Шыменттегі техникумда бізге қазақ әдебиетінен сабақ берді. Кәдімгі қарапайым қара шапан киген ошақтан шыққан. Ондай адамдарды қазақ: «Сегіз қырлы, бір сырлы» деп атайды. Қолы бос кезде, кешке жақын шә­кірттердің арасына келіп әдебиет туралы әң­гіме айтатын, әнді сондай нақышына кел­тіріп орындайтын. «Екі жирен» әнін Торғайға атпен бара жатқанда шығардым деп айтқаны есім­де. Музыкалық аспаптарда, әсіресе ман­долинді өте шебер орындайтын. Домбыраны өзі жасайтын. Етікшілігі де керемет еді: «Жі­гіт­ке жеті өнер де көптік етпейді. Пайдасы тие­ді», – деп отыратын...» (Жұртбай Т. Тентек мейі­рім // https://abai.kz/post/4977) – деп ба­ға­лайды. Жүсіпбек тәлімін алған шәкірттерінің ұр­пақтар сабақтастығын дәнекерлейтін алғаусыз естеліктеріне тән ортақ қасиет – қай­раткердің оқу-ағарту саласындағы ақ адал еңбегін, жас өскінге адамгершілік нұ­рын төккен ғибратты ғұмырын әділ баға­лау­лары. Міне, Қалмақан Оспанов 1920 жыл­да­ры Ташкенттегі қазақ зиялылары көбіне Ка­зинпрос (Қазақ ағарту институтының) ди­­­ректоры қызметін атқарған қайраткер, пе­дагог Сегізбай Айзұновтың (1870-1932) үйін­де бас қосатынын, сонда А.Байтұр­сын­ұлы, М.Жұмабайұлы, М.Дулатұлы, Ж.Ай­мауыт­ұлы, И.Тоқтыбайұлы, Қ.Кемеңгерұлы Х.Дос­мұхамедұлы, И.Қашқынбайұлы, С.Сә­дір­меков, Ы.Көтібаров сынды ұлт зия­лы­ла­рын жиі көргенін тебірене еске алады. Сол бір күндердің көңіл түпкіріндегі тегеурінін «...Бұлардың бәрі ірі тұлғалар, үлкен адамдар бо­латын. Ахаң (Байтұрсынов) сөзге сараң, бай­салды, өте сыпайы кісі еді. Сөйлегенде де ас­пай-саспай, сабырмен, салмақпен баяу сөй­лейтін. Сөзі адамға ұнамды, жағымды бо­латын. Ал Міржақып ағай тығыншықтай, ор­та бойлы, бидай өңді кісі еді. Бізге бәрі қы­зық қой. Үлкен кісілердің жүріс-тұрысы, сөз сөйлеу мәнері, жарасты әзіл-қалжыңы биік мәдениеттілікті танытқандай еді. Олар­ға әуестене, тамашалай қарайтынбыз. Сөй­т­сек, мұның бәрі біз үшін өмір сабақтары, өне­ге үлгілері екен...» – деген зерделі ойымен са­бақтайды (Сманов Б. Алаш ардақтылары – Ташкентте // Ана тілі. – 2015. – 26 ақпан). К.Тіленшіұлы ойы терең, сөзге шешен заң­ғардың зерделі шәкірттерінің санасына адам­гершілік дәнін сепкен сом тұлғасын: «...Әрі көпшіл әрі өнерлі болатын. Көшпілдігін пед­техникумда тұрғанда байқасам, ал өне­рін қалың көп білуші еді. Ойы терең, сөзге де шешен еді...» (Сағынбекұлы Р. Жүсіпбек: Жү­сіпбек Аймауытұлының өмірі мен қа­лам­герлік қызметі. – Алматы: Санат, 1997) – деп әдіптейді. Жүсіпбек – қазақ драматургиясы мен театр өнерінің тарихында өшпес із қал­дырған үлкен дарын иесі. 1915 жылы Се­мейде «Біржан-Сара» айтысының сахнаға бейім­делген қойылымында Жүсіпбек Біржан сал бейнесін, ал ақын Сара рөлін Тұрар Қо­зыбағарова сомдаған еді. Оны Ә.Марғұлан Қ.Сәт­баев хақындағы «Халықтың сүйген ұлы» естелігінде «Жекей» – Жүсіпбек талан­тын көрсетуімен нығырлай түседі (Марғұлан Ә.Халықтың сүйген ұлы // Қаныш аға: ес­те­ліктер (Құраст. Ш.Сәтбаева, Ғ.Батырбеков, Ә.Жар­мағамбетов). – Алматы: Жазушы, 1989. 31-32-бет.). Ал Гүлнар Міржақыпқызы Дула­това Қ.Мұхамедханұлына 1989 жылы 10 ақпанда жазған хатында қаламгердің ұлт дра­матургиясына олжа салған шығар­ма­сы­ның құрметіне әке-шешесінің зиялы қауым­ға дастарқан жайғанын «...1926 жылы Қы­зыл­ордаға Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар аға­ларым біздің үйге келіп түскен. Екеуінің «Қаракөз», «Шернияз» пьесаларының бәйге алғандарын құттықтап, әке-шешем жұртты шақырып (оның ішінде Жұмат Шанин ағам да бар), тойлағандары да есімізде. Қашан да екі жазушы ағаларым Мұхтар, Жүсіпбектер өздерінің баспаға даярлап әкелген шығар­маларын алдымен Міржақыптың қолынан өткізіп, пікірін алатын. Жүсіпбек аға жазған ертегілерінің суреттерін өзі бояумен салып келетін, бала алдымен суретке қарайтын әде­ті бар емес пе, менің есімде Жүсіпбек үл­кен суретші (художник) болғанын ұмыт­қа­ным жоқ...» (Мұхамедханов Қ. Хаттар сөй­лей­ді. – Письма говорят. – Алматы. 2016. 198-бет) – деп есіне алады.  Ж.Аймауытұлының М.Әуезовтің «Қа­ра­көз» драмасын 1926 жылы Семей театрының са­хнасында кәсіби шеберлікпен қоюы та­лант тектоникасына тәнті етеді. Оған ар­хив­танушы Б.Байғалиевтың «Қайта оралған қа­ламгер» мақаласындағы аса мәнді дерек ай­ғақ. Автор Ә.Бектасовтың қоғам қайрат­кері І.Омаровқа 1964 жылы жазған хатының төмендегідей мәтінін келтіреді.  «...Аймауытов Жүсіпбектің 1926 жылы Се­мейдің қатты аязы күндері көп қиын­шы­лықпен театрдың сахнасында Мұхтардың «Қара­гөзін» көрсеткені... Марқұм Аймауытов қойған Мұхтардың «Қарагөзін» дәл сондай етіп, ешкім де қоймас. Алматыда қойылған «Қа­рагөз» Жүсіпбектің «Қарагөзінің» шире­гі­нен де келмейді. Осы екі «Қарагөздің» екеуін де бірдей көрген көзі тірі азғантай адам­ның бірі менмін. Ойын біткен соң, Шым­кенттен әдейі «Қарагөзді» қоюға келген Жү­сіпбекті ол замандағы Луначарский атын­дағы қазақ театр клубының төріне шы­ға­рып қойып, шапалақтаған алақандарының дау­сы менің осы күнге дейін құлағымда сияқ­ты болады да тұрады...» (Байғалиев Б. Қай­та оралған қаламгер: Талантты жазушы Ж.Аймауытов туралы // Зауал: Мақалалар, ес­те­ліктер / Құрастырған:Б.Қойшыбаев. – Алма­ты: Жазушы, 1991. 191-198 бет). Қайраткердің көзін көрген Ә.Марғұлан, Ғ.Ах­медов, Ботакөз Дулатова жазбалары, С.Ма­шақовтың «Шеберлік пен шешендік», Д.Әбі­левтің («Жүсіпбек аға» (естелік әңгіме), С.Қ­арамендиннің «Әз ағаны көрген ем»,    З.Ақы­шевтің «Ақ жүректі адам» естелік мақа­лалары, Т.Кәкішұлының Ғ.Мүсіреповтен 1974 жылы 25 шілдеде магнитафон таспасына жазып алған естелік сұхбаты жүсіпбектануды әрлендіре түсетін құнды мұра. Ә.Марғұлан «Біздің Мұхтар» (1976) атты М.Әуезов туралы естеліктер жинағында қам­тылған «Алғашқы өрлеу» мақаласында: «...Мұхаңның атын көпшілікке әйгілі еткен ең алдымен «Абай» журналы еді. Бұл журналда Мұхаңның беташары деуге болады. Өйткені оны бірінші рет ұйымдастырып, оның негізгі ма­қалаларын жазған көбінесе Мұхаңның өзі бо­латын. Бас редакторы – Жүсіпбек Айма­уы­тов...» деген салиқалы ой өрбітсе, халқы­мыз­дың небір жаны жайсаң азаматтарының кө­зін көріп, тәлімі мен тағылымын кес­те­леген Ғ.Ахмедов: «Жүсiпбектi Орынборда көр­генiм бар, өте бiр келiстi, артық сөйле­мей­тiн сабырлы, түрi де көрiктi адам» (Ға­бең­м­ен аңға шыққанда // Ғабит Мүсірепов ту­ралы естеліктер. 404-бет) – деп сипат­тай­ды. 1935 жылдан 1938 жылға дейiн Қазақстан Ор­талық партия комитетiнде қызмет атқар­ға­нын, Орталық Комитеттiң Мәдени-ағарту бөлiмінің бастығы Ғ.Мүсiрепов қол астында нұс­қаушы болғанын айта келіп, тұманды жыл­дар талқысындағы қаламгер тағды­ры­нан: «...Сол жылдары Ғабит ағайдың да басы әб­ден қатып жүрдi ғой деймiн. Бiр күнi менi ша­қырып алып, Жүсiпбек Аймауытовтың «Делебесi қозған жiгiт» деген әңгiмесiн қазiр тез орысшаға аударып бер дедi. Айтқанын тез-ақ орындап апарған соң: «Қалай, әңгiме ұнады ма, не ұқтың?» деп сұрады. «Осы кiсiнiң жазғандарын ұнатып оқимын, тiлге ше­бер және орысша оқығандарынан ба, үл­кен орыс жазушылары үлгiсiмен жазады. Бұл әң­гiме неге сонша тығыз керек болып қал­ды?» – дегенiмде: «Қайтесiң оны» деп қолын бiр сiлiктi...» – деп сыр тарқатады. Бөтакөз Дулатова «Міржақыптың өмір хи­­каясында» қазақтың игі жақсылары ат басын тіреп отырған қазыналы әулет та­рихын тарата баяндап, Жүсіпбекпен алғаш жүз­десуін: «...Жаз айының жайма-шуақ күн­де­рінің бірінде Дулатовтардың үйіне бұрын мен білмейтін өте сымбатты жас жігіт кіріп кел­ді. Қолындағы кендір жіппен буылған кі­таптарын есік жақтағы орындыққа қойды да: «Мен – Жүсіпек Аймауытов боламын, қа­рындас», – деп, қолын созып сәлемдесті. Кел­ген қонақты қарсы алып, төрге шығар­дым. Жүсіпбек: «Кәне, енді өзіңіздің аты-жөніңізді айтыңыз, қандай туыс боласыз?» – деп сұра­ды... Мен көрнекті жазушы Жүсіпбек Ай­мауытовпен осылай таныстым. Ол отыздың іші­не кірген, көрмекке өте келбетті, орта бой­лы, ақ сары, қошқар тұмсықты, бір шөкім қыс­қа мұрт қойған, толқындалған қою ша­шын артқа қайырған, түрі еврейге ұқсастау жігіт көрінді маған. Киген киімі сәнді, сол заманның үлгісімен тігілген қымбат костюм, ақ жаға, түсті галстук. Үйге кіргенде одан қым­бат әтірдің исі аңқып тұрды..» – деп есіне ала­ды (Дулатова Г. Шындық шырағы: Есте­лік-эссе. – Алматы. Мектеп, 2012. 43-бет.). С.Машақов – Жүсіпбекті алғаш 1923 жы­лы Семей қаласындағы Свердлов атын­дағы клубта Иса мен Нұрлыбек ақындардың айтысында көргенін айтады. Бүркеншік есім­дер («Жік», «Жаңа батыр», «Танашбай»), әлі де көп томдық шығармаларында қам­тыл­май жүрген әдеби мұрасынан («Қазақ тілі» га­зетінде басылған «Алып ұйқы», «Жапырақ­тар») тың деректер ұсынады. З.Ақышев Керекуде (Павлодар) патша за­манында екі кластық (алты жылдық) орыс-қырғыз училищесінде Жүсіпбекпен бірге оқыған Пауан Жүсіпбаев (1892-1977), Әб­ділда Әбжанов (1890-1956) сынды қарт­тар­мен бірер жыл қызметтес болғанын ай­тып, сол көне көздер жадында сақталып кел­ген тұңғиық ой ірімдерін тілге тиек етеді.  Сталинизм құрбаны болған алыптар есі­мі қайта ұлықталуымен тектінің ұрпақ­тары іздестіріле бастады. М.Әлімбаев «Бектұр Аймауытов, қайдасың сен?» (Лениншіл жас.1990.12.04) – деп, Алаш арыстарының ұзақ уақыт жоқтаусыз кеткен ұрпақтарына сұ­рау салды. Өмір соқпақтары қилы тағ­дырға толы Бектұр «халық жауының» баласы де­ген жаламен он жылға бас бостандығынан ай­рылса, Жанақ еңбек армиясында қара жұ­мысқа жегілді. Қазақстанға келулеріне тыйым салынғандықтан, Бектұр Аймауыт­ұлы (1916-2008) РФ Кемеров облысы Про­ко­пьев­ск қаласын, Жанақ Аймауытұлы (1920-ө.ж.б.) Қырғыз Республикасы ас­та­насы Бішкек маңын паналауға мәжбүр бол­ды. Тек, Муза (Мәруа. Мағрипа) Жүсіп­бекқызы (1926) Ақтөбеде қоныс тепті.  Аймауытұлы ұрпақтарының сан жыл бойы айтылмай келген жан сыры, жат жерде шек­кен мұң-зары, бастарынан өткерген қай­ғы-қасірет пен шемен шері, әке бейнесін еске алу, рухына бас ию, перзенттік сағыныштары З.Ақышевтің «Қайран Жүкең...» (Шалқар.1990.қазан), А.Кондратьеваның «Возвращенное имя» (Сахно М.Ю.) (Путь к коммуниз­му. 1990.6.11), Р.Тұрысбектің «Ардақтап атын әке­нің» (Лениншіл жас.1990.29.06), «Жанақ Жү­сіпбекұлы» (1996), Б.Байғалиевтің «Асыл­дың тұяғы – Алматыда» (Алматы ақша­мы.1990.21.04), А.Тасымбековтың «Жоғалып та­былған асылдың сынығы» (Қазақ әдебиеті.1994.28.10), Е.Имаштың «Жү­сіп­бек­тің жұрағаты жұртын тапты» (Орталық Қа­зақстан.1996.13.01), М.Омарбекұлының «Хал­қыма ризамын» (Орталық Қазақстан. 1997.26.03), А.Асылбектегінің «Б.Аймауытов «Ота­ныммен 60 жылдан соң қауыштым» (Қа­зақ елі.1997. 25.04), Р.Алибекованың «Об­раз отца озаряет ее жизнь» (Казахстанская правда. 2000.6.12), Е.Зәңгіровтің «Аймауытов Б. Өкінішсіз өмір жоқ» (Парасат. 2006. №12), А.Тойшанұлының «Бектұр Аймауытов: «Топас Тоғжановтар өлді дегенге әлі сенбеймін!», Ғ.Балтабайдың «Жүсіпбектің балалары» естелік, әңгіме-сұхбаттарының арқауын құрады.  Р.Тұрысбек Қырғыз Республикасының ас­танасы Бішкек маңындағы Новопавловка се­лосына арнайы барып, жырақта оқшау жү­ріп, жүйкесі сыр бере бастаған Жанақтан әке­сі жайында еске алу әңгімесін жазып ал­ды.  Үш томдық «Ұраным – Алаш» ғылыми еңбегінде Алаштану бойынша төрт жүз­дей тарихи деректер мен құжаттар жа­риялаған Т.Жұртбай: «...Әкесi ақталған кез­де де және одан кейiн де Муза Жүсiпбекқызымен ұзақ-ұзақ әңгiмелескен едік. Талай-талай тағдыр сынын баяндап берiп едi. Сонда: «Әкеңiздiң сiзге қойған қазақша атының бол­мауы мүмкiн емес», – дегенiмде, еш­нәр­сенi есiне түсiре алмап едi. Мына хаттағы айғақ бойынша, осындағы екі ұлымен қатар аталып отырған «Мәруә» – Жүсіпбектің Ев­ге­ниядан туған кенже қызы – Муза боп шық­ты. Алматыдағы Құрманғазы мен Абы­лай даңғылының бойындағы ауланың орын­дығында отырып мұны естігенде, Музаның – Мәруәнің көзіне жасы мөлтілдей тұнып: «Бұл туралы шешем маған айтқан емес. Бірін­ші рет өзімнің қазақша қойылған есімімді естіп отырмын. Шешемнің әкесі де, шешесі де шоқынған қазақтар еді. Мен де Сахно деген украинға тұрмысқа шықтым. Бектұр­дың әйелі де орыс. Жанақтың бір ұлы мен екі қызы да Мәскеу мен Ленинградта, орыс­танып кетті. Өкінішті. Бұл тағдырға не істер­сің? Енді оны өзгерте алмайсың», – деген шарасыз қысылысы біздің де жүрегімізді шы­мырлатып еді» (Жұртбай Т. Ұраным – Алаш. Тз. 2-том. – Алматы: «Ел-шежіре», 2011. 385-бет) деп жазады.  Жүсіпбек ұрпақтарынан журна­лис­тер, әде­биеттанушылар, қаламгер­лер қауымы суыртпақтаған жүрекжарды естеліктерінің түйіні – туған жер кәусарын аңсау, ата-тек тамырын тануға құштарлық, са­ғынышқа толы арман, сүйініш пен күйі­ніш­ке бөленген жүрек лүпілін аңғартады. Қуғын-сүргін жылдары тар қапасқа қамалған әке­сін тайсалмай іздеп барған бала Бек­тұр­дың қайсар мінезіне куә болған Алаш арыс­тарының шырақшысы Гүлнар Міржа­қып­қы­зы: «...Папамның өзі де сондай күйзелістің үс­тінде болу керек, маған сыр білдірмей орнын Жүсіпбекке берді. Жанымдағы Бек­тұр­ға мен: «Әне, папаң қарап тұр», – деге­нім­де, алыстан көзі көрмейтін ол жүгіріп ва­гон­ға жақындай бергенде күзетші мылтығын ке­зеп: «Кет, атамын!» деп дауыстады, Бектұр: «Атсаң ат, папамды жақыннан бір көрсет», – деп төсін тосып жалынды. Мейірімсіз солдат кеудесінен итеріп жолатпады. Жүсіпбек аға баласына: «Бектұр, Бектұр, кетпе!» – деп ай­қай салды. Баласына солдаттың істеген зәбірін көрген Жүсіпбектің бет-жүзі бозара қал­ды, орамалын алып терін құрғатқандай се­кілді маңдайы мен көздерін сипады...» (Ду­латова Г. Шындық шырағы: Естелік-эссе. – Алма­ты: Мектеп, 290-бет) – деп тебірене тол­ғайды.  Сол бір үрей мен қиянатқа, азап пен то­­­заққа толы тұманды жылдардың тау­қыметі қаншалықты ауыр болғанын қа­лам­гер ұрпақтарының жадында жатталып, са­на­сына сіңген бір үзік сырға толы естелік жаз­баларын оқи отырып көз жеткіземіз.  Бектұр Аймауытұлы: «Ақыры, 1929 жыл­дың 10 сәуірінде әкемді Қызылорда қа­ла­сын­да тапа-тал түсте ГПУ агенттері ұстап әкетті, – деп жалғастырды әңгімесін Бекең. – Мен мек­теп­тен келсем, шешем жылап отыр. Үйдің іші шашылған қағаз, кітаптар асты-үстіне кел­ген. «Сенің жазу дәптеріңді де қарап, тек­серді», – деді шешей. Бұрыннан да аурушаң ол кісі сол жерде талып қалды...» (Омарбекұлы М. «Халқыма ризамын» // Орталық Қазақ­стан. – 1997. – 26 наурыз). Муза (Мәруа. Мағрипа) Жүсіпбекқызы: «...Әкемнен 3-4 жасымда көз жазып қа­лып­пын. Оның тағдыр-талайы туралы шешем Ев­гения Қарабатырқызынан және атам Арыстан Сермұхамедұлынан (1870-1951) естіп, білдім. Әсіресе, анамның әкем жайлы, оның жолсыз жаза құрбаны болғанын естіп, еске алғанда екеуміз де ұзақ егіліп, жылаушы едік. Анамның қолында отбасылық альбом сақталынған екен. Мен осы альбом арқылы әкеммен күнде кездесіп, үнсіз сырласамын...» (Тұрысбек Р. «Жүсіпбек»: Жүсіпбек Аймауыт­ұ­лы­­ның өмірі мен қаламгерлік қызметі. – Алма­ты. Санат, 1997. – 222 б.). Жүсіпбек Аймауытұлының Алаш идеясы ұйыстырған мұраттастары мен қанат­тас­тары­нан тірі қалғандары саусақпен санар­лық еді. У.Танашұлы (1887-1968), Ә.Ермекұлы (1891-1970), Ә.Оспанұлы (1893-1966),  И.Тоқ­тыбайұлы (1894-1967), М.Бұралқыұлы (1899-1979) сынды алыптар Ш.Мусин «Ажал тулап, оқ зулап, Өлім күткен үңгір ең. Иттер шулап, берді лап, Күңірен, ГУЛАГ, күңірен» деп жырлаған ГУЛАГ-тың қанды шеңгелінен өтті. Алашорда үкіметінің мүшесі Б.Мәмет­ұлы (1888-1946) отбасымен Саратовқа жер аударылды, Алматы абақтысына қамалды. Қарақалпақстанда, Жетісуда қара жұмысқа жегілді.  Ә.Ермекұлының алты Алаштың Жүсіпбе­гін жоқтаған өксік пен өкінішке толы шемен шері қазақтың алғашқы архивариустарының бірі А.Сатаевтың күнделігінде (1967.15.06) хатталыпты. Оны Ж.Бектұровтың Қарағанды қаласындағы пәтерінде Ә.Ермекұлы,  Ә.Марғұланмен жүздесуіндегі әңгіме ауаны айғақтайды. «... – Әттеген-ай! – деді де, Әлімхан Ерме­ков басқа әңгімеге ойысты. – Төңкерісшіл, нағыз қаламгер Жүсіпбек Ай­мауытов еді ғой. Оның шағын әңгімелері өте шебер тілмен жазылған, – деді Ә.Ермеков. – Ол стилист еді ғой, – деп Әлкей үлкен Әле­кеңнің сөзін жалғастырды, – Расында, Ай­мауытовты сол кезеңнің жуандары жақ­тыр­май, ол жүріп өткен жерлерге келе қал­саңыз-ақ: «Осында кешелер бір жазушы ке­ліп кетті. «Оймакөт» дей ме?» Қалай өзі?» деп бұрмалайтын Жүсіпбектің фамилиясын. «Ақбілек» деген роман жазған. Жайықтың Мағжан Жұмабаевқа арналған мақаласын оқып отырғанда, ақынның Ақан туралы жаз­ған бір әсерлі жеріне келгенде, Әлкей кө­зіне жас алып тұнжырап кетті. – Ақан туралы жазған осы очеркін Мағ­жан Жұмабаев маған өз үйінде оқыған еді», – деп еске алды Әлімхан Ермеков...» (Сатаев А. Қойын дәптерден. Күнделіктер // Төл тари­хы­мыздың тұнығынан. Құрастырғандар: Сәу­ле, Жанар Сатаевалар. – Алматы: «Қайнар» баспасы, 2009. 203-204-бет). Ж.Бектұров 1980 жылы 27 қаңтарда   Ә.Мар­­ғұланға жазған хатында: «...Менен гөрі өзіңіз жақсы білетін ағаларыңыз, құр­бы­ларыңыз пәле-жаладан аман-сау болып, бір қа­лыпты өмір сүрсе, қалыпты жағдайда ең­бек етсе, қазақ мәдениеті қаншалықты қор­ланып, қаншалықты байыр еді, дегім келе­ді. Анау үлкен Әлекең, кеше өлген кіші Әле­кең, анау Ақаң, Санжар, Елдос, Халел, Мағ­жан, Құдайберген, Сәкен, Мұқаммеджан тағы басқалар тірі болып, бәрі де өз ажа­лы­нан өмірлерінің табиғи шегіне жетіп өлсе, хал­қымыздың тарихынан, тілінен, әде­бие­тінен қандай мол мұра қалдырар еді...» (Қа­раңыз: Д.Махат, Д.Марғұлан, Т.Жұртбай Ака­демик Әлкей Марғұланның ғылыми-эпис­толярлық мұрасын жинау, жүйелеу жә­не зерттеу. Пікірлер, рецензиялар, хаттар, ашық хаттар. Ұжымдық монография. – Алма­ты: «Асыл кітап» баспа үйі, 2021. 3-бет) – деп қазақ ұлтының басты қасіретін жеткізген екен...  Иә, телегей теңіз тума таланттың тау тұл­ғасы мен тұғырын танытатын естеліктер тағылымынан түйер тәлім терең. Тайталас тағдыр кешкен тарлан тарих талқысынан өтіп, өзі туын алаулатқан Алаш рухания­ты­ның тұғырлы тұтқасына айналып отыр. Тек­ті­нің асыл мұрасы Жүсіпбек тұлғасын қас­терлейтін талапты жастардың бойтұ­мары­на айналарына кәміл сенеміз.      

Сағымбай Жұмағұл,  Л.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры