Жақсылық көрсең – өзіңнен, жамандық көрсең – өзіңнен

Дегенмен әркім өз отбасын ой­лайтыны секілді, мемлекет те өз халқы­ның дені саламат, рухы таза болуын қаласа, ақ­парат тасқынындағы керексіз құбылыс­тарды реттеуі керек шығар.

Қазіргі аласапыран қоғамда жағымсыз жаңалық көп және оны адамдар ерекше ықыласпен оқиды. Себебі адам баласы үшін жақсылық қалыпты жағдайдай көрінетін болғандықтан оған мән бере бермейді де, керісінше оқыс оқиғалар мен жамандық атаулы адамдардың назарын көбірек аударады.

Халықты сенсацияға үйретіп алған кей­бір әлем-жәлем сайттар енді оқыр­манды одан әрі ұстап тұру үшін түрлі жал­ған ақ­парат­тар таратуға дейін баратын бол­ды. Сөйтіп, «жаға ұстатар», «масқара», «жан шошытар» жайларды жазу сәнге айнал­ды. Тіпті, бітіп жатқан істің өзінен тек кем­ші­лік іздеу, жақсы жаңалықтар жайында жай сүйкей салу, жағымсыз жаңалықтарды әсіре­леп жазу бел алып кетті. Ал интернет дәуірі кел­генде бұл тасқын одан әрі күшейді. Әлеу­мет­тік желі пайда болып, кез келген парақша ашып, болып жатқан оқиғалар жайында өз ой-пікірін еркін жеткізетін мүмкіндік пайда бол­ғаннан бері о бастан негативке үйірлер бас­қаларды да өздеріне еліктіріп әкетті. Бір кез­де ащы жаңалықтармен оқырмандарды өзі­не байлап алған санаулы порталдар болса, қа­зір қаптаған сайттар күн сайын жан түр­шіктірер ақпараттарды жариялаумен отыра­ды. Әрине, қай нәрсенің де шындығы ай­тыл­ғаны жөн, бірақ соны шектен тыс әсірелеп тара­тып, адамдарды рухани нашақор дең­гейі­не жеткізу адамшылыққа жатпайтын іс. Шын­дықты да саралап айтпаса, қанын сор­ғалатып жазудың соңы жұртты қанға бояуы мүм­кін. Бұл жағдай тек бізге емес, күллі әлем­ге тән нәрсе. Дегенмен әркім өз отбасын ой­лайтыны секілді, мемлекет те өз халқы­ның дені саламат, рухы таза болуын қаласа, ақ­парат тасқынындағы керексіз құбылыс­тарды реттеуі керек шығар. Жалпы, жағымды, жағымсыз ақпарат­тар­дың адамға қандай әсері болатыны жай­лы әркім-ақ біледі деп ойлаймыз, бірақ соған жете мән беру жоқ. Біз айтып-айтып қоямыз, ал басқалар ондайдың салдарын зерттеп жатыр. Күллі әлемді уысында ұстап, жұртты қор­қыныш құрсауында ұстаған жаһандық пандемияны ешкім ұмыта қоймаған шығар. Сол кезде адам өлімі көп болды. Біреулер шы­нымен денсаулығының әлсіздігінен қай­тыс болса, біреулер күні бұрын қорқыныштан өз­дерін әлсіретіп алды. Сондықтан панде­мия­ның кезінде Оксфорд сөздіктері өзде­рі­нің жыл сөздерінің бірін «думскроллинг» (жан шошытар жаңалықтардың көптеп та­рауы) деп жариялағаны таңғаларлық нәрсе емес. Ол әлі де өзектілігін жойған жоқ. Деген­мен адамдар бұған дейін жағымды жаңа­лық­тардан гөрі жағымсыз жаңалықтарды көп естіп, көретіні белгілі еді.  2014 жылы Ресейдің Дондағы Ростов қа­­­ласының «Городской репортер»  ақпарат­тық бюросы «Жақсы жаңалықтар күні» ша­ра­сын ұйымдастырып, эксперимент жасаған. Сон­да олар күні бойы жазатайым оқиғалар, кісі өлтіру және басқа да келеңсіз жайттар туралы мәтіндерді жарияламады. Оның орнына журналистер позитивке назар ау­дарды. Мәселен, қаланы қар басып тұрса да, көлік кептелісі жоқ деп жазды. Нәтижесінде, көлік қозғалысы үштен екіге қысқарған. 2019 жылы ғалымдар арнайы зерттеу жүр­гізіп, журналистер байқаған құбылыстың бар екенін растады. Зерттеуге 17 ел мен 1 100 адам қатысқан. Қатысушылар BBC World News арнасының оң және теріс жаңалық­та­рын тамашалады, ал ғалымдар олардың фи­зиологиялық реакцияларын бақылады. Адам­дар өздерін жақсы жаңалықтардың жан­күйерлері деп санауды жөн көрсе де, олар­дың әсерленуі қалыпты болған. Ал жа­ғы­мсыз әңгімелер қатысушылардың назарын кө­бірек аударған және күшті физиологиялық әсер берген.  Жамандық қашанда адамның есінде ұзақ сақталып, олардың психикасына әсер етеді. Адам­ның бойына қорқыныш ұялатып, ру­хын сындырады. Соның кесірінен білімсіз, айт­қанға сене беретін адамдар бәленің қай­дан келгеніне көзі жетпейтін зомбиға ай­на­лады. Оны көптеген елдің саясаткерлері де, діни топтары да жақсы пайдаланады. Жаны тыныш емес адам өз бойындағы қорқыныш­тан құтылу үшін түрлі жол іздеп, көп жағ­дай­да алаяқтықтың құрбанына айналып жа­тады. Сондықтан рухани тұрғыда әлсіз, эко­номикалық жағынан қиыншылықтары бар адамдарды ілестіріп кету оңай. Бір кезде адамдардың осы осалдығын аз ақша салып көп табуға болады деп еліктіретін түрлі жүйе­лік маркетинг өкілдері мен адамды ақы­ретпен қорқытатын деструктивті діни ағымд­ардың өкілдері жақсы пайдаланды, қа­зір де пайдаланып жүр. Сондықтан нега­тивтен гөрі жақсылыққа қуануға үйрену, үздік­сіз тарап жатқан түрлі ақпараттардың өті­рік-шынын айыруға қабілетті болу үшін білімді болу аса маңызды. Қазір интернет деген шексіздік бар, ал онда таратылып жатқан ақпараттардың бәрі пайдалы емес, зияндысы да бар. Сондықтан жас балалардың рухани әлемін жағымсыз нәр­седен қорғау, өз ұрпағыңды түрлі жа­ман­дықтан сақтау оңай емес, әйтсе де соған қат­ты мән беріп, белсенді жұмыс істеуге тура ке­леді. Өйткені аты әлемге белгілі қаламгер Шыңғыс Айтматов айтпақшы, «Жаһандану дәуі­рінде әр адам өз отбасын сыртқы агрес­сиядан сақтауға тиіс».

Білімсіздіктің салдары қандай?

Білімсіздіктің зардабын, бір қарағанда, барлық адам білетіндей көрінеді, алай­да оған жете мән бермеудің кесірінен бі­­­­­лімсіздік, надандық атаулыдан құтыла ал­май келеміз. Ал мән бермеу мен мән берудің пай­да-зияны қандай? Мынадай тәмсіл бар: Ертеде бір патша ел-жұртына «Кім өте пайдалы сөз айтса, со­ған сый беремін» деп жар салыпты. Пат­шаның алдына небір шешендер келіп, тіл безеп – әдемі сөздерді үйіп-төгіпті. Олардың бәрі сыйдан құр алақан қалмапты. Сөйтіп, соңын­да «Пайдалы сөз айтатындардың» келуі тоқтағанда «Енді жоқ па, осымен бітті ме?» дегенде патшаға бір дәруіш келіп, «Тақ­сыр мен де бір ауыз сөз айтайын деп едім» депті. Айт десе, дәруіш «Ойлан, ойланбасаң түбі болар ойран» депті. Патша сәл ойланып оты­рып, дәруішке де сый беріпті. Күндердің бір күнінде әлгі патша өзі басқарып отырған елден өзге мемлекеттің басшысы уақытша пай­далануға жер сұрап, ұсынысын қабыл­да­са, мол сыйлық беретінін айтып сәлем жол­дап­ты. Мол сыйлыққа қызыққан патша тез ше­шімге келіп әмір етпекші болып тұрғанда, бая­ғы дәруіштің айтқаны есіне түсіп, ойла­нып қалыпты. Сөйтіп, ойлана келе бұл мәсе­ле­ні қарауындағыларға тексеруге жарлық беріп­ті. Кейін жансыздары арқылы уақытша жер сұрап отырған ел сол жерде өз адам­да­рын көптеп кіргізіп, күндердің күнінде кө­бейіп, күшейіп бұл елдің тынышын кетіре­тін жоспары бар екенін білген соң, бастапқы шешімінің қатерлі екеніне көзі жетіп, жер беру­ден бас тартқан екен. Солайша, қара­пайым дәруіштің айтқанына мән беру ар­қылы өз елінің амандығын сақтап қалыпты. Мұның ғибраты – қай нәрсеге ден терең мән бермеу, болашақты ойламау – кім-кімге де зиянын тигізбек. Қазір сөзге мән бермейтін заман. Сон­дықтан қанша қайталанса да, бүгінде біздің елде «Кітап оқымағандарды кітап оқитындар бас­қарады» деген сөздің астарына үңіліп, білімді болайын деп жүрген адам аз. «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады» дейтін даналық сөз айтқан елдің адамы болсақ та, қазір бізде білімге мән беру аз. Амалдап орта мек­тепті бітіріп, ілдебайлап жүріп жоғарғы оқу орнын бітіргендеріміздің саны аз бол­ма­са да, нағыз білімге ие адамдардың қатары аз.  Қазір әлемде әрбір оныншы адам сауат­сыз көрінеді, яғни 781 миллион адам оқу, жа­зуды білмейді деген сөз. Екінші дүние­жү­зі­лік соғыстан кейін сауатсыздықтың жойы­луы қарқынды болған. 1950-1990 жылдар ара­лығында әлемде сауаттылық 56 пайыздан 76 пайызға өссе, 2000 жылға дейін 82 пайыз­ға көтерілген. Бірақ соңғы ширек ғасырда бұл көрсеткіш бар болғаны 2 пайызға ғана өскен. Мұның қанша пайызы біздің елге тиіс­ті екені белгісіз, бірақ биылғы әлемде сауат­тылық жөнінен Қазақстан 93 елдің ішін­де 62-орында тұр! Посткеңестік елдер­ден біздің алдымызда Ресей (36-орын) мен Қырғыз Республикасы (55-орын) тұрса, біз­ден кейін Әзірбайжан (69-орын) мен Түрік­менстан (86-орын) тұр. Әрине, мұның бәрі жай оқып, жаза ала­­тындардың көрсеткіші. Сол оқып, жа­за алатындардың сауаттылық деңгейі қан­дай? Оны күнде түрлі мессенджерлерден қаптап келіп жататын дауысты sms-терден бай­қауға болатын шығар. Әрине, кейде асы­ғыстыққа байланысты жасалатын дауыстық sms-тердің иелерін түсінуге болар, бірақ жаза алмайтынына байланысты, жазса да ойын анық жеткізе алмайтындардың қарасы қалың екені тағы анық. Мұның бәрі біздегі білім сапасының көрсеткіші емес пе? Орта мектепте білім беретін ұстаздардың тү­гелге жуығы еліміздің жоғары оқу орын­да­рында даярланады десек, сол ЖОО-лар­дың әлемдік рейтингте алатын орны қандай? Дүние жүзі бойынша білім сапасы жө­ні­нен қа­зақ­стандық жоғары оқу орындары әлем­­нің 2 152 жоғары оқу орындары ара­сын­да әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 401-600 то­бына енсе, AlmaU, Е.Бөкетов атындағы Қар­МУ 801-1000 тобына  енсе, тағы 15 ЖОО 1001-1500 то­бына кірді. Көріп отырсыздар, біз­дің мақ­тау­лы университеттеріміз алғаш­қы жүздік тү­гілі 400 университеттің қа­тарын­да жоқ. Де­мек, біздегі білім сапасын көтеру үшін әлі де көп жұмыс істеуіне тура келеді.

Болашағын ойлаған елде ғылымның беделі зор болады

Ғылыми-зерттеулердегі белсенділік жай­лы осыдан бес жыл бұрынғы ста­тис­тиканы қарасақ, 197 елдің ішінде Қазақ­стан 61-орында тұр еді. Қазіргісі көзіме түс­педі. Бұл да біздің әлемдік ғылыми кеңіс­тікте орташа деңгейде екенімізді көрсетеді. Ғылымның беделін сақтау ғылым док­тор­ларын, академиктерді қаптата беру­дің қа­жеті жоқ. Ондайға қатал қарау ғана ғы­лым­ның, ғалымдардың беделін көтере ала­ды. Ол деңгейді көтеру үшін ғылым сала­сын­да жүргендер де, мемлекет те лайықты шара қа­былдап, отандық ғылым жетістіктерін өн­діріс­ке енгізуге белсенді әрекет етуі қажет. Әйт­песе, біз еліміздің ғылымында қандай жаңа­лық ашылып жатыр, ол әлемде қалай бағалануда және қанша өндіріске енді дегенді біле алмаймыз. Өйткені біздің елде ғылымның насихаты өте төмен. Ғылымның насихаты жөнді жүрмеген елде ғылымның беделі болмауы заңды. Ғылым мен техника дегенде, біздің елде қа­зір ІТ-мамандар есімізге түседі. Рас, әлем­де­гі трансұлттық компанияларда еңбек етіп жүр­ген қазақ жастары туралы біраз жа­зы­лып, олардың жетістіктері насихатталып жүр. Бірақ ІТ саласын таза ғылым деуден гөрі тех­нологиялық сала деуге болады. Ал ғы­лым­да бірлі-жарым жаңалық ашып жатқандар БАҚ беттерінде сирек жылт етеді де жоқ бо­ла­ды. Өйткені олардың ашқан жаңалық­тары­ның мәні қандай, экономикаға қанша пай­да әкеледі деген нәрселер жан-жақты тал­данып жазылмайды да еткен еңбек, төк­кен тердің құны, жеткен жетістіктің маңызы жұртқа жетпей қалады. Әрине, болашақ ғалымдарды даярлай­тын университеттері, ғылыми-зерт­теу жүргізетін институттары, лабора­то­рия­лары, ғылымды басқарып отыратын ака­де­миясы бар елді ғылымнан шет қалған деуге бол­мас, бірақ бізде жаңалық ашып, сол жаңа­­­­­лығы әлемде мойындалып, өндіріске еніп жатқан ғалымдар саусақпен санарлық. Әйтсе де, жаһандық пандемия жағадан алып тұрғанда әлемдегі санаулы елдің қатарында коронавирусқа қарсы QazVac вакцинасын шы­ғарған биолог ғалым Күнсұлу Закария, Al Karal атты өте пайдалы органикалық био­қос­па жасап шығарған Әсем Кенжебек секіл­ді талантты ғалымдар бізде аз да болса бар. Бұлар ашқан жаңалығы өндіріске енген тұлғалар. Ал жаңалығы өндіріске енгізілмей жат­қандар қаншама? Арасында олардың жасағандарын шетелде патенттеуге ұсыныс алып жатқандары да табылады. Міне, осын­дай келеңсіздіктерді көріп отырып, біздегі ғылым деңгейінің шетелдерде бағалалануы кейде шындыққа сәйкес келмейді-ау деп ойлайсың. Техника саласында да жетістікке жетіп жат­қандар баршылық. Мысалы, солардың ара­с­ында біршама танымалы – «Казахстан Парамаунт Инжиниринг» зауытын құрып, түрлі әскери машиналар шығарып жатқан Ай­бек Барысов. Оның басшылығымен жа­сал­ған бронды машиналар әлемдік деңгейде өте сапалы техникалар деп саналады. Шымкент қаласының тұрғыны Нұрсұлтан Сейсембай әлемге та­нымал Tesla көлігінің отандық баламасын жа­сап шықса, Түркістан облысында бір кісі электр тогын өндіретін шағын құрылғы ой­лап тапты. Ана бір кезде елімізден бір кісі гил­засыз атылатын оқ ойлап тапқаны жай­лы жариялап еді, соның соңы не болғанын біл­мей қалдық. Міне, осыларға қарап, тех­ника, инженерия, ғылым саласында жаңа­лық ашуға қазақ балаларының қабілеті жете бермейді деген пікірлердің негізсіз екенін түсінуге болатын шығар. Ғылымды теориялық жақтан да, прак­ти­калық жақтан да дамытуға болады. Ойлап табу­шылар, рационализаторлар да ғылымды тәжірибелік жақтан өркендетіп жатқандар деп айтуға болады. Тек, солардың бәрінің ба­сын қосып, бір орталыққа жинап, олардың жаңа­лықтарын дер кезінде өндіріске енгізіп оты­ратын жүйе болса, оның отандық ғы­лым­ға да, экономикаға зор пайдасы тиері сөзсіз. Жасыратын несі бар, бізде шоу-бизнес өкіл­дері тым жиі насихатталады, солар тура­лы өсек-аяңға дейін жазып, елдің назарын өзіне тартып отыратын сайттар көп. Соның се­бебінен көпшілік те жеңіл әңгімелерге на­зар аударғыш болып кетті. Ал ғылым туралы ондай деңгейде пиар жасалып, жарнама бері­ліп, насихат жұмысы жүргізілмегендіктен ғы­лымның дамуы да, танылуы да тым бәсең. Қолымыздағы ұялы телефон мен асты­мыз­дағы машина, күнделікті өмірде пайдалан­а­тын түрлі құралдардың бәрін өзге елден са­тып алып, солардың экономикасын көте­ріп отырғанымызды жете түсінбесек, ғы­лым­ға деген қызығушылық болмайды, ешкім оған ұмтылмайды да. Сондықтан ғылым-бі­лім­нің дүниенің ұстынына айналып отыр­ға­нын талмай насихаттап, танытуға бәріміз мүд­делі болуымыз керек. Білім нәрін жастар­дың бойына ерте сіңіру үшін оларға дұрыс білім беру жолдарын табу, ғылымға келетін та­лантты жастарға қамқор болу, ғылым же­тістіктерін барлық салада кең пайдалану ел­дің басты ісі болмай даму жоқ.