Фольклорлық туындыларда да ақпарат бар...

Фо­льклорлық ақпараттың бір сиқыры ба­рын естен шығармау керек.

Фольклорлық мәтін мен өмірлік ақпараттар қаншалықты сәйкеседі деген сұраққа фольклортанушылар көптен бері  жауап іздеп келеді. (В.Пропп [2021: 3-5] и Б.Путилов [1994: 3-4]. Бұл өзі – қызық  тақырып.  Өмірлік ақпараттар мен батырлар жырындағы немесе ертегідегі ақпараттар бірдей болуы мүмкін бе? Егер бірдей болмаса, онда фольклордағы оқиға несі­мен тартымды? Өмірде болған, бірақ деректері мен айғақтары ұмы­тылған тарихи шындықтардың фольклордағы баяндалуында қан­дай ақиқат бар?  Әсте, фольклорда өмірде болған тарих сол күйін­де қайталанбайды. Есте жоқ ескі заманда болыпты-мыс деген оқи­ға идеяға бағындырыла көркем сипатталады да ұрпақтың са­на­сына қозғау салып, жанын тебірентеді. 

Сол үшін де халық фольклорлық жара­тын­дыларды бірінен-бірі іліп әкетіп, ұр­пақ­тан-ұрпаққа ұластырады. Қалай? Қай­тіп? Міне, осы сұрақтарға жауап іздегенде, фо­льклорлық ақпараттың бір сиқыры ба­рын естен шығармау керек. Ол сыйқыр ауыз­­ша айтылуында жатыр. Ауызша айты­ла­­тын ақпараттардың қатысымдық (ком­му­­никативтік) белсенділігін, тартымдылы­ғын, нақ осы шақта айтылып, тыңда­ла­ты­нын ескерсек, (басын бастап қойып, соңын кейін айтпайды, бастаған соң міндетті түр­де аяқталғанша үзбей айтады) уақиға бая­ғыда емес дәл осы қазір болып жат­қан­дай қабылданатыны рас. Оның үстіне ай­ты­лымның пәрменділігі, ықпалдылығы айту­шыға да, тыңдаушыға да байланысты бо­латыны – фольклорлық ақпаратқа тән сипат.  Бұл тұста фольклорлық ақпараттың ға­сырлар бойы әр ұрпақтың жадының сүз­гісіне, танымының таразысына салы­на­ты­нын, осы сүзу мен таразылау барысында мә­тіндегі ақпараттардың өңделетінін, сы­ғымдалатынын, сөйтіп қоғамдық сананың қабылдау сынынан өтетінін ескермей баға беру, қорытынды жасау – асығыстық бола­ды. Мұндайда алқаманның фольклор­лық ақ­паратты қабылдау қабілет-қарымын да есте ұстаған жөн. Фольклорлық ақпаратты қа­былдаған қоғамдық сана оны өзінің қа­жетіне қарай қайта айтқанда мәтіннің пі­шіндік өзгеріске түсетіні, сөйтіп бір оқи­ғаның желісі бірнеше нұсқада пайда бола­ты­ны да (нарратив) халық мұрасының ауыз­ша жаратылып, ауызша таралуының өзіне тән табиғи заңдылығы екені де – есте ұстарлық шындық. Осыған байланысты С.Қас­қабасов «Ертекші және оның мәтіні» дег­ен мақаланың төлиесі В.Гацактың бір ер­текшіден әр кезде жазып алынған бір ер­те­гінің әртүрлі нұсқасын салыстыра зерт­тегенде жасаған: «...ертегіні қайта айт­қан­ның өзінде де ертекші сол қаһарманды өзгерт­пейді. Сондай-ақ ертекші сюжетіне де ешбір сапалық өзгеріс енгізбейді» деген қорытындысына орай: «Ал енді осы қо­ры­тынды қазақ ертегілеріне, ертекшілеріне сәй­кес келе ме?» деген қарсы уәжді сұрақ қоя­ды да, бұл да алдағы зерттеушілердің на­за­рында болатын ғылыми нысан екенін ай­тады. (Қасқабасов 2009:113) Шын­ды­ғын­да, фольклордағы айтылған ақпараттар еш­бір өзгеріссіз сол қалпы қайталануы, тас­қа басылған мәтіннен ауытқымауы жаз­ба мәдениетпен сусындаған елдің салтында бо­лар. Бірақ қазақ секілді ауызша айту ма­шығымен ауызданып, сол машықты биік өнер деңгейіне көтерген халықтың ертегі­лері мен жырларының өзін дәл сол қалпы қайталап қана қоймай, көркемдік сапасын арт­тыру үшін өз жанына кейіпкер де, оқиға да қосатыны – табиғи әдет. Тағы бір на­зар­да болатын ақиқат – бұрынғы фольклорлық жа­ратындыларды айтушыдан жазып алған­дар тек оның қаріптік нұсқасын ғана қа­ғаз­ға немесе дауысын ғана таспаға жазып ал­ды. Негізінде, ауызша туған жара­тын­ды­ның ауызша айтылып жатқандағы айту­шы­ның қимыл-қозғалысы, тыныс алуы мен дем алуы, ым-ишаралары жазылмай қала­ды. Сондай-ақ айтушы мен тыңдаушы ара­­­сын­дағы қашықтық та ескерілуі тиіс. Олай дей­тініміз алыста тұрған айтушы ақпара­ты­ның тыңдаушыға ықпалы жақын оты­рып айтқан айтушы ақпаратының әсе­рін­дей болмайды. Жақын жерде шабыттана айтып отырған айтушы мен жан тәнімен бі­рі­ле тыңдап отырған тыңдаушы арасын­да­ғы биоөрістік алмасу ақпараттың әсер­лі­лігін арттыра түседі. Ауызша айтылған мұра­ның бұл белгілері көрген немесе есті­ген жанға болмаса, басқаға сол қалпында дәл жетпейді. Сөйтіп, зерттеушілер фольк­лор­лық ақпараттың тек тасқа басылған қа­ріп­тік жазынын немесе таспаға түсіріл­ген дыбыстық айтынын ғана қанағат тұта­ды. Соның салдарынан ауызша айтылған фо­льклорлық ақпараттың өзіне тән ерек­шелігі зерттеушілер тарапынан толық ашыл­май қалады. Бұдан өзге фольклорлық туын­дының табиғатына тән және оны зерт­теуге тиіс тағы бір құбылыс қазақ фо­льк­лортанушыларының назарынан тыс қалып келеді. Бұл фольклордың жиналуы жариялануына да қатысты. Бұрын айтылып кеткен жаратындыны кейінгі ұрпақ өз за­мандастарына айтады. Әлбетте, ол бұрынғы айтылған ақпараттарды сөзбе-сөз, дәл сол қалпы, түпнұсқадан айнытпай айтпайды. Есін­де сақталғанын ғана жеткізеді, болмаса өз тарапынан тағы да жетілдіре баяндайды. Міне, осы кездегі ақпараттық өзгерістер за­ман өзгеріп, құндылықтар ауысқан ке­зең­дерде үнемі жаңғырып отырады. Демек, фольклордағы ақпараттық жаңғыру да ар­­найы зерттеуді қажет етеді. Тағы бір на­зар­да ұстайтын және арнайы зерттеу ны­са­нына айналдыруға болатын фольклорлық ақ­параттар қызметінің бірнеше құрам­да­тын (компонентін) атап өткен абзал:  а) жа­ра­тылыс, адам мен табиғат, адам мен қо­ғам, жанды және жансыз әлем сырлары­нан хабардар ету, яғни дүниетанымдық қызметін; ә) әрекетке ұмтылдыру, нәтижеге жетуге жұмылдыру, яки прагматикалық қыз­метін; б) сұлулық сырлары мен сипа­тын ұғындыру, басқаша айтқанда, эстети­ка­лық қызметін; в) жақсыны үйрету, жа­ман­нан жирендіру, өнеге беру яғни этика­лық қызметін зерттеу қызықты да қажетті деп білеміз. Жоғарыда айтылғандардың ара­сынан фольклорлық ақпараттың әре­кет­ке ұмтылдыру, нәтижеге жетуге жұмыл­дыру, Ахмет Байтұрсыновша айтсақ, «әлеу­мет­ке дегенін істетуге» (Байтұрсынов 1989:223) жетелеу қызметін замансөз (пуб­лицистика) атқарымымен (функция­сы­мен) байланыстыра қарастыру арқылы да фольклор табиғатын тани түсеріміз анық.  «Фольклордағы «тарихи жад» туралы жаз­балар» деген зерттеуінде С.Неклюдов бы­лай дейді: «Өзімізге бұрыннан белгілі, фо­льк­лорлық мәтінге «ежелгі дәуірлердің жаң­ғырығы» деп қарау ғылыми фольк­ло­рис­тика туа бастағаннан-ақ бар болатын. Алай­да неғұрлым алыстаған сайын, дәстүр біз­ге өткен өмір туралы ақпарат беріп қана қой­май, көбінесе мифологиялық тамыры бар қоғамдық сана матрицасын жеткізетіні соғұрлым айқындала түседі (анығырақ айт­қанда, матрица деректері бойынша бей­нелі түрде сұрыпталған және құры­лым­далған тарихи естеліктер. (Неклюдов. 2007: 77-86) [салыстырыңыз: Байбурин, 1983:8; Левинтон 1984 : 231-232] Шынды­ғын­да, «Махабхаратадағы» Құрықшатыр майданы, «Илиададағы» Троян шайқасы, армян эпос­тарындағы Халифатқа қарсы Сасун кө­терілісі, қазақ батырлық жырларындағы қал­мақтармен айқастар, т.б. бір замандарда өмір­де болған тарихи оқиғалардан елес берсе, кейбір кейіпкерлердің аты тарихта бол­ған тұлғалардың есімін (Қобыланды, Абы­лай, Жәнібек, Райымбек, Жиренше, т.б.) еске түсіреді. Фольклорлық ақпараттардың болмысында бір ғана оқиға емес сол секілді сандаған типтік оқиғаның жиынтығы, бір кейіпкер емес, соған ұқсас ондаған кейіп­кер­дің типтік бейнесі тұратындықтан да олар өміршең. Яғни, бір-біріне ұқсас кіші­гірім бірнеше ақпараттың бір арнаға тоғыстырылуынан типтік ақпарат пайда бо­лады да, ол шындық санатында қабыл­да­нады. Ертегідегі, хикаядағы, хикаяттағы, әфсанадағы, аңыздардағы ақпараттар – талай жерде сан мәрте қайталанған, сан ұрпақ басынан кешірген ұқсас оқиғалардың бір арнаға тоғытылған тұнбасын айқын­дай­ды. Ол тұнба – айтушының тыңдаушыға жеткізбек болған негізгі ойы, түпкі идеясы. Осы негізгі ой, түпкі идея желісіне тізілген ақ­параттар тізбегі бірінен соң бірі тыңдау­шы­ны қызықтырады. Фольклорлық ақпа­рат­тар адамның сезіміне, жан дүниесіне ық­пал еткеннен бұрын, оның санасына, ақы­лына әсер етуді көздейді. Сезімге бөле­ген­нен бұрын, ойландырғанды мұрат тұта­ды. Сүйсінткеннен бұрын таңғалдырғанды, тамсандырғаннан бұрын ақылға салдыр­ған­ды құп көреді. Эстетикалық тағылым екін­ші орынға шығады да, ақпараттық та­ным бірінші орынға көтеріледі. Ондай фольк­лорлық ақпараттар атқаратын қыз­метіне, мазмұндық ерекшелігіне, жанрдағы қол­данылысына қарай ерекшеленеді. Фольклорлық ақпаратты жанрлық-саты­ланбалық (стадиалық) қолданысына қа­рай мифтік ақпарат, ертегілік ақпарат, хикаялық ақпарат, хикаяттық ақпарат, аңыздық ақпарат және тарихи аңыздық ақпарат, өлең-жыр ақпараттары деп бөліп қарастыруға болады.

Сағатбек Медеубекұлы, филология ғылымдарының  кандидаты