Кеңестік дәуір қысымы құндылықты құртудан басталды

Айтыс-тартысқа еті үйренген қалам иелері де, күн сайын сенсация оқып үйренген оқыр­мандар да оған әбден бой үйретіп алғандықтан, дау-дамайсыз жазылған нәрселерге назар аудармайтын болды. Бұл да бір рухани сырқат іспетті нәрсе. Сон­дық­тан «өзгені түгелдеп» болған қазақ баспасөзі енді қазақішілік мәселеге көшіп, бір-бірін жаппай әшкерелеуге көшкен бір кезең бол­ды.

...Қара аспанды жерге түсіргенім емес, бірақ біз қазір тура осыдан жүз жыл бұрынғы қиындықтарға тағы да тап болып жатқан сияқтымыз. Сол кезде де халқымыз дәл бүгінгідей әрі-сәрі кезеңді бастан кешірген еді. Алайда оны дер кезінде ұғып, ұлттық болмысты қорғауға бар күшін жұмсап, бар қабілетін арнаған пассионарлар – Алаш арыстары еді. Олар ұлттық баспасөзді дүниеге әкелді, көптеген сала бойынша қазақ тілінде оқулықтар жазды, әдебиетті дамытты. Бірақ қазақты біртұтас елдіктен айырып, дәстүрсіз кеңес адамы етпек болған коммунистік режим олардың түбіне жетіп тынды...

1909 жылы қазақ руханиятын өлі ұй­қыдан оятатын 3 кітап шықты: Абай Құнан­байұлының өлеңдер жинағы, Ахмет Бай­тұр­сынұлының «Маса» атты мысалдар жинағы жә­не Міржақып Дулатұлының «Оян, қазақ» кі­табы. Алдыңғы екі кітаптың сіңірілуі қиын­дау, өйткені ол екеуі негізінен білімді оқыр­манға арналса, соңғысы – қара тани­ты­ны бар қазаққа жолданған жан ышқы­ны­сы еді, құлдырап бара жатқан руханият пен құрып бара жатқан құндылықты қорғауға бар қазақты жанталаса шақырған жанайқай еді. Сондықтан Міржақып Дулатұлының: Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер жасты. Жер кетті, дін нашарлап, хал арам боп, Қарағым, енді жату жарамас-ты. –  деген сөзі сол тұста қазақ руханиятының ұра­нына айналған қасиетті сөз болды. Бірақ ел билігіне төңкеріспен келген большевиктер де патша өкіметін құртса да соның шови­нис­тік пиғылынан алыс кетпеді. Ұлттық бол­мысты Құдайсыз коммунистік саясатпен пар­шалап, бәрін біртекті совет адамына ай­налдырғысы келді, айналдырды да! О бастан адамдарды таптық жікке бө­ліп, көпті (кедейді) азға (байларға) қарсы қою арқылы қатарын көбейтіп, жұрт наразылығын асқындырып соны кәдеге асыр­ған қызыл большевиктер сол індетін қа­заққа да таратты. Сөйтіп, тектік жағынан ұйы­сып ел болып отырған қазақты да екіге жар­ды. Солайша, ағайын-туыстыққа негіз­дел­ген қазақ қоғамы аз уақыттың ішінде бай-кедейге бөлініп: Кел, қазақ кедейі, ұйымдас жалшымен, Байларды, молданы қойдай қу қамшымен, – деп ұрандатып, әлеуметтік жіктелістің же­те­гінде кетті. Мұның соңы ұлттық дәстүрден ай­рылуға жеткізіп, ашаршылыққа, реп­рес­сияға ұрындырғаны тарихтан мәлім. Ұлттың жаны – тілі мен әдебиеті, тари­хы, салт дәстүрі. Ол – жүздеген жыл бойы тұр­мыс-салт негізінде құрылған қоғамның ұстыны. Сол ұстындардың біреуіне зақым келсе, қалғандары да бірінен соң бірі құлап, күйрей бастайды. ХХ ғасырда қазақ халқы да сондай қасіретті бастан кешірді: ел қорға­ған хандары мен батырлары, би-шешендері орыстан жерін қорғағаны үшін рекционер деп танылып тарихта айта алмады, айтылса да, жағымсыз түрде сипатталды. Отаншыл ақындары ескілікті көксеуші деп әдебиеттен аластатылды. Осылайша, кеңес ғылымында қазақтар «Октябрь революциясынан бұрын қараңғы, сауатсыз, надан халық болған» деп бағаланып, әлгі «бәтуа» әрбір ғылыми кітапта қайталанып отырды. Мұның соңы көптеген қазақтың маргиналдануына, нигилистердің пайда болуына әкелді. Алайда кеңестік дәуір­де қазақтар негізінен ауылдарда тұр­ған­дық­тан, негізінен, қалаларда жүргізілген бұл сая­сат қалың қазақтың арасына әсері белгілі бір дәрежеде әлсіздеу болды. Өйткені ауылда тіл сақталды, дін мен дәстүр әлсіресе де, мүл­де жойылып кетпеді. Екінші жағынан, Кеңес өкіметі саяси тұрғыдан ауылдарға «ағартушылық» жұмыстарды оншалық көп жүр­гізуге қызықпады, ауыл қазақтарын малшы, егінші деп қарап аса көңіл бөлмеді. Сөйтіп, Кеңес өкіметінің «құндылықтарды құрту» идеологиясы жартылай орындалды деуге болады. Соның өзінде сол саясаттың салқыны әлі сезіледі. Мәселен, тарихқа әлі күн­ге кеңестік көзқараспен қарайтындар бар, әлі күнге қазақ тілінен гөрі орыс тіліне мән беретін қазақтар аз емес, дәстүр-салт де­генге мұрнын шүйіре қарайтындар де жет­кілікті... Соның кесірінен әлі күнге Мем­ле­кет­т­ік тіліміз – Қазақ тілінің жағдайы мәз емес. Әлі күнге мемлекеттік мекемелерде, мә­дени орындарда қызмет көрсету салала­рын­да қазақ тілінің қолданылуы көңіл көн­шітпейді. Иә, құндылықтарды құрту идеоло­гиясы кеңестік дәуірде едәуір қар­қын­ды жүрді. Оның орындалуына өз іші­мізде белгілі бір дәрежеде атсалысушылар бол­ғандықтан, ол саясат «өз жемісін» де берді. Бірақ соның бәріне дем беріп тұрған КСРО деген мемлекет құлағандықтан, ком­мунистердің бүкіл елді орыстандырып, бір тілде сөйлейтін Homo Soveticus халқын жа­сау жоспары күйреп, мақсаты аяғына дейін же­тпей қалды. Біз құрып кетуден аман қалға­ны­мыз үшін тағдырға шүкір етіп, тәубә дей­міз.

ТӘУЕЛСІЗ ДӘУІРДЕ НЕГЕ ТОЗЫП БАРАМЫЗ?..

Сөзіміздің басына қайта оралсақ, осыдан бір ғасыр бұрын халқымыз кешкен қиын­дық­қа тағы да душар болып, елдік бірлікке, ұлт­тық тұтастыққа неге толық қол жеткізе ал­май жатырмыз? Әрине, сырт қарағанда қазаққа қарсы жү­ріп жатқан саясат жоқтай көрінеді, мем­лекет саясаты қазақтың дәстүр-салтына, тілі мен әдебиетіне, тарихы мен мәдениетіне қар­сы шешім шығарып, «анау ескіліктің қал­дығы, мынау бүгінгі саясатқа қарсы» деп тыйым салып жатқан ештеңесі жоқ. Бірақ неге рухани тұрғыдан азып, неге ұйысудың орнына ыдырап бара жатырмыз?.. Тәуелсіз кезеңде «құрту идеологиясы» қашан бастал­ды, қалай жүрді? Жасыратыны жоқ, тәуелсіздік сәл бұрын бас­талған «әшкерелеу» науқаны тәуелсіздік­тен бергі жерде өте қарқынды жүрді. Оның ба­сында баспасөз тұрды. Асыра сілтеу әрқашан қателікке, кейде адам болжай алмайтын қасіретке ұрын­дыра­ды. Біз соны дер кезінде ойлаған кім бар? Әрине, еркіндік желі ескеннен кейін ХХ ға­сырда қазақ басынан өткен қасіреттер жайын­да ашық та батыл айтыла бастады. Го­лощекиннің қолдан жасаған аштығы, Ста­лин әдейі жүргізген репрессия, тіпті, қазақ «Мырзажан» атап кеткен Левон Мирзоянның қазақтарды көбірек репрессиялау үшін Сталиннен сұраған рұқсаты – бәрі айтылды. Одан кейінгі кезеңде «тың игеру» сылтауымен қазақ елін славянтектестерге толтырып, қа­зақтың өз жерінде азшылыққа айналғаны да жазылды. Одан әрі 1986 жылы Жел­тоқ­сан көтерілісінен соң орталықтың жасаған зор­лық-зомбылығы әшкереленді. Сөйтіп, 74 жыл бойы «халықтың қамқоры» болған Кеңес өкіметінің қазаққа істеген қиянаттары түгел белгілі болды. Жалпы, ғасырға жақын уақыт бойы ай­тарын ашып айта алмай, іштей булығып кел­ген халықты түсінуге болады. Әлгіндей, бүтін бір халыққа жасалған әділетсіздіктер тура­лы ұзақ жылдар айтылмай келген шын­дықтарға жол ашылғанда ол – биік тауда қан­ша жыл іркіліп тұрған судың құлап кет­ке­ніндей ғаламат сөз тасқынын тудырды. Ондай тасқын жолындағының бәрін қирата ағызып кететіні бар. Сондықтан мұндай кез­де дер кезінде ес жимаса болмайды ғой. Бірақ біздің елде шындықты айтам деп асыра сілтеген жағдайлар аз болған жоқ. Мәселен, баспасөздегі айтыс-тартыстар мен дау-да­май­лар... Айтыс-тартысқа еті үйренген қалам иелері де, күн сайын сенсация оқып үйренген оқыр­мандар да оған әбден бой үйретіп алғандықтан, дау-дамайсыз жазылған нәрселерге назар аудармайтын болды. Бұл да бір рухани сырқат іспетті нәрсе. Сон­дық­тан «өзгені түгелдеп» болған қазақ баспасөзі енді қазақішілік мәселеге көшіп, бір-бірін жаппай әшкерелеуге көшкен бір кезең бол­ды. Аты белгілі адамдар жөнінде алып-қаш­ты әңгімелер гуледі. Аты елге мәлім тұл­ғалы азаматтардың бір-біріне өштескендей, біреу біреудің кемшілігін айтып, бір-біріне қара күйе жағуы қалыпты жағдайға айналып кетті. Газет-журналдар солай рейтінгілерін көтеріп, танымал болды. Ашу-ыза, өштесу, есе қайтару, біреудің абы­ройын төгіп, беделін түсірудің соңы неге ап­арады? Ол тек адамдар арасына жік сала­ды, жұрттың бір-біріне күмәнмен қарауға, сенбеуге әкеледі. Біз соған да жеттік... Әр нәрсенің байыбына барып, мәсе-леге парасатты көзбен қарамаған әділдік іздеушілердің өзі әділетсіздік тудырушыға айналуы оп-оңай! Оны күнде көріп, сезіп жүрміз. Мәселен... сталиндік репрессия кезеңі ту­ралы жазғандардың басты фишкаларының бірі – «қазақтың сатқындығы» туралы әңгіме болды. «Егер қазақтар бір-бірін сатпағанда реп­рессияға аз ұшырайды екен-міс». Ай­на­лайын-ау, атышулы «Үштіктің» шешімімен мыңдаған адам итжеккенге айдалып, атылып жатқанда кімді де болсын, сатқын ету әңгіме ме екен? Репрессия кезіндегі құжаттардағы тер­геу протоколдарына көз салып көрсеңіз, «кінәлі» болғандарға неше күн бойы ұйқы бер­мей, аш ұстап, тергеушілер кезек-кезек­пен күніне 20 сағат тергегенін көріңіз (тер­геу материалдарында қай сағаттан қай са­ғатқа дейін тергегені жазылып тұр), олардың адам­дарды қалай қинағаны жайындағы зерт­теулерді оқып көріңіз. Сосын дайын тұрған айыптау актісіне қалай ұрып-соғып, қинап қол қойдарғанын көріңіз. Иманыңыз қасым болмаса, маған кел! Міне, осындайларға мән бермей, бір-екі кісі репрессияға ұшыраған белгілі тұл­ғалар­ды «сатқындық жасады» деп жазып еді, енді сол үрдіс қалыпты жағдайға айналып бара­ды. Тіпті, жас алашшыл зерттеушілердің өзі осы «әнді» шырқайтын да отыратын болды. Осы­дан не шықты енді? Өзі қазақ бола оты­рып, «қазақтар сатқын халық» деуге жүзі жан­бай, шімірікпейтін қансыздар шықты! Тіпті, «қазақтардың сатқындығын» негіздеу үшін «37 жылы халық жауы боп атылғандар са­ны ұлтқа шаққанда тәжіктен – 1, өзбектен – 7, қырғыздан – 40, ал қазақтан 25 000 адам көз жұмыпты...» деген ертек ойлап тапты! Ал шы­нына келгенде, тәжіктен 15 мың адам реп­рессияға ұшырап, соның басым көпшілігі атылған болса, өзбектен 11 мыңдай адам қама­лып, соның 4 мыңға жуығы ату жазасы­на кесілген, ал қырғыздан атылған адамдар­дың санының өзі 4 мыңға жуықтайды. Демек, репрессияға байланысты қазақты «сат­қын» етіп көрсетудің өзі де ұлттың өзіне де­ген сенімін кетіру үшін және өзгелердің ал­дында абыройын төмендету үшін қол­данылатын «құрту идологиясының» саяси технологиясы! Ал біздікілер Абай сөзінің қол­дану мәнін бұрмалап «қазақты жауы қа­зақ» деп, ұлтына өзі сатқындық жасап жүр­генін сезбей, керісінше, жұртқа қара күйе жағуға әзір! «Құрту идеологиясының» тағы бір дем беру­шілері – әсіре діншілдер немесе жат ағым өкілдері. Тәуелсіздік алғаннан кейін біздің елдің басшылығының ұзақты бол­жа­май жасаған ең үлкен қателігінің бірі – діни бос­тандық және ождан еркіндігі туралы сол­қылдақ заңы болды. Ол заң елімізге түрлі кон­фессиялардың миссионерлерінің қап­тауына жол ашты. Одан кейін шетелге кетіп мұ­сылманша оқып келгендердің алған білім­де­рінің біртектілігіне назар аудармады. Со­дан келіп, Түркия, Египет, Пакистан, Сирия сияқ­ты елдерден білім алып келген мол­да­лардың арасында көзқарас жағынан пікір қай­шылығы туындап жатты. Олардың әр­қайсысы әртүрлі уағыз айтып, жұртты адас­тырды. Сонымен бірге уаһһәбизм ағымының өкіл­дері қазақтың дәстүрін дінге қарсы қойып, елді ұлттық болмыстан бездіруге әре­кет етті. Абырой болғанда халық тез есін жый­нап, оларға тойтарыс берді. Сөйтіп, бізді ұлттық тамырдан айырмақшы болғандардың қо­ғамға әсері әлсіреді. Бірақ олардың же­тегіне ергендер әлі де аз емес. Солардың кей­бірі Таразда, Ақтөбеде, Алматыда қарулы қақ­тығыс ұйымдастырып, біразы Сириядағы соғысқа қатысып бетперделерін ашқан соң, олардың шын кейпі әшкере болды.  Шынын айту керек, білімсіздік те құн­дылықтарды жою үдерісіне жол ашады. Осы күні қазақтардың ата-баба дәс­түрін білмеуінен көп дәстүрдің өңі айна­лып, бұзылып жатыр. Этнографтардың кі­тап­тарында дәстүр-салт туралы жазылған­дар­­дан хабарсыз болу, кейбір қазақ салт­тары­ның неге байланысты шыққанын біл­меу – ғұрыптарды қате орындауға әкеледі. Со­дан әдет-ғұрыптардың мәні жойылып, маңы­зы өшеді. Қазір ұзатылған қызды біреу сыңсу ай­тып шығарып салады, ал оны негізінде ұза­тылатын қыздың өзі елімен қоштасу ретінде айтуы тиіс. Қыздың ұзату тойында әкесі қы­зын жетелеп күйеу балаға апарып беретін салтты орындап жүргендер көп, ал ол като­лик дініндегі адамдардың рәсімі... Келіннің беташарына бұрын туыстары кел­мейтін, қазір жүре береді. Бұл – қазақ ұғы­мында өте ұят нәрсе. Бұрын ұзатылған қыз балалы болғанынша төркініне бармай­тын, қазір аяғы ауыр қыздар ағайын-туысы­нан ұялмай көріне беретін болды. Бұрын қазақта неке қидырғанда мәһр сұрау деген салт жоқ еді, кейінгі кезде араб­тар­дың салтын діни рәсімге айналдырған мол­далар осыны мода қылып жіберді. Енді біреудің босағасынан аттап отырған жас қа­лыңдықтың жаңа басы қосылған жұбайы­на қымбат телефон, жеңіл автокөлік, тіпті коттедж әпер деп отыруы әдеп түгілі адам­гер­шілікке сия қоймас. Себебі қазақ салты бойынша әйелінің бар қалауын орындап, оны өзгеден кем етпеу – еркектің парызы. Салт-дәстүрге өздерінше «жаңалық» ен­гізетіндер де көбейіп кеткен. Қазақта жаңа ту­ған балаға ата-әжелері бесік дайындаса не­месе сәбиді әкесі жатқан қасиетті бесікке жат­қызатын болса, қазір нағашылары бесік әке­летін «салт» шықты. Бұл бізде болмаған, өзге халықтардың дәстүрі. Кейінгі кезде салт-дәстүрге байланысты шы­ғарылған бір кітаптарды көрсең, қазақ­тың ырым-тыйымының, дәстүр-салтының бәрін дінге апарып теліп, қазақтың өзіне ештеңе қалдырмаған. Яғни, діни көзқараспен манипуляция жасау арқылы қазақи құн­дылықтарды өзгенің шылауына байлап бер­ген. Оған сенсек, қазақтың бірде-бір сал­ты өзінікі емес, бәрін өзгеден алған бо­лып шығамыз! Сонда қазақтың өзі ештеңе жасамаған, тек өзгелердің құндылықтарына ғана иек сүйеп келе жатқан дүбәрі ұлт болып шықпақшы! Міне, саған «құрту идеология­сының» бір мысалы! Биологиялық жақтан құртуды кез келген адам тез түсінеді де, оған қарсы шығады, ал ру­хани жақтан құртуды ойластырған әре­кеттерді көп адам байқамай қалуы әбден мүм­кін!  Біздің рухани саламызда «құрту идео­ло­гиясы» кеңестік дәуірде бастал­ғанын бәріміз білеміз. Әдебиеттің «партия­лы­лығы» болсын деп, көркем сөзді саясатпен көмкеруге мәжбүрледі. Тарих ғылымында үне­мі «Октябрь революциясынан бұрын қа­раңғы халық болғанымыз» үнемі еске са­лынып тұрды. Ұлттық музыкамыздың кеңі­рек дамуына мүмкіндік берілмей, классика­лық музыкаларға басымдық беріліп, одақ кө­леміне шығу үшін орысша ән шырқау қа­жет болды. Көптеген сала бойынша жер­гілікті халықтан маман дайындауға жол беріл­меді. Мұның бәрі қазақты өзіне қабі­летсіз халық екенін мойындату үшін жасал­ған қитұрқы әрекеттер еді. Сол, мысалы қа­зір де жалғасып келеді. Мәселен, баласын орыс сыныптарына берген ата-аналардан се­бебін сұрасаң, «қазақ мектептерінде білім беру­дің сапасы нашар, оқулықтары, мұға­лім­дері дұрыс емес» деген уәж айтады. Ал шын мәнінде еліміздің әлемге танылып жатқан талантты жастарының түгелге жуығы қазақ мектебін бітірген жастар! Демек, «қазақтың өзіне деген сенімін құрту идеологиясы» әлі жалғасып келеді деген сөз. Қазақ киносы туралы да айтатын әңгіме көп. Қазақ тіліндегі кинолардың аз түсірілуі, олар­дың прокатқа шықпауы, киноларда қа­зақ ұлты өкілдерін кемсіту сияқты әре­кет­тердің болуы, қазақ киноларын қазақ бол­мы­сынан хабарсыз режиссерлердің түсіруі, кейбір тарихи киноларды басты рөлді өзге елдің актерларына беру секілді әрекеттердің бәрі – қазақтың ұлттық киносына деген сұра­нысын жою үшін істеліп жатқан шаруа десе, сенесіз бе, сенбейсіз бе?! Мен сенемін! Рухани ағартудың басты құралының  бірі – кітап. Бізде кітап мәселесі де қиын. Бірінші, авторға қаламақы төлеу нашар, екін­шіден кітап қымбат, үшіншіден насихаты өте төмен. Себебі елімізде қағаз өндірісі жоқ, оны монополистер салдырмайды. Салдырса, пайдадан қағылады. Ал бұл мәселе кітаптың өзіндік құнын көтеріп, елдің оны алуға ақ­шасы жете бермейді. Демек, бізді кітаптан сана­лы түрде алыстатуға мүдделі топтар бар. Ал олар қазақтың кітапқұмарлығын жойып, арзанқол материалы көп сайттың тұтыну­шы­сына айналдыруға тырысып отырғандар. Қазіргі балалардың тілі қазақшадан гөрі орысшаға бейім болып барады. Неге? Бала­лар­ға арналған қазақша контент аз. Бары­ның өзі «Алдар көсе» сияқты мән-мағынасы төмен мультфильмдер. Халықтың ұғымындағы Алдар көсе – әл­сізге болысатын, қарау байлардан қор­ған­сыз­дың есесін қайтарып беретін тапқыр об­раз еді. Ал оны бүгінгі мультфильм кейіп­керіне айналдырғандар – Алдар көсені өзі ештеңе істемейтін, тек біреуді алдап, біреуді арбап, аңқауларды пайдаланып кететін алаяқ етіп жіберді. Осы мультфильмді қазіргі ба­лалар көре ме? Көрмейді! Өйткені оның сце­нарийін жазғандар Алдар көсе туралы қазақ әңгімелерінен мүлде хабарсыз біреу­лер. Сондықтан олар Алдар көсенің халық сом­даған бейнесін білмей, Алдар дегенге ал­дай беретін біреу деп түсінген де, оны анек­доттың кейінкері сияқтандырып жібер­ген. Ал бұндай жөнсіздіктер жас балаларға те­ріс әсер етіп, Алдардан жерініп кетеді. Де­мек, құрту идеологиясының қолы бала­ларымызға дейін жетті деген сөз! Адам бала кезінен өз ұлтынан жерініп өссе не болады? Нигилист, өзге мәдениеттің құ­лы болады, ал ол басқаның сойылын соғу­шы ғана.  

Ахмет ЖҰМАҒАЛИҰЛЫ