Әділетті Қазақстанның берік іргетасына айналуға тиіс заң

Сәрсенбі күні Президент «Масс-медиа туралы» заңға қол қойды. Осылайша, «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заң мен «Телерадио хабарларын тарату туралы» заң күшін жойып, олардың негізгі ережелері жаңа заңға енді.

6 маусымда Парламенттің жоғарғы палатасы заң жобасын мақұлдаған болатын. Ал 17 сәуірде Мәжіліс оны екінші оқылымда қарап, Сенатқа жолдаған еді.  Мәжіліс депутаттары жұмысқа алғалы бері заң жобасы қызу пікірталас тудырды. Мәжіліс пен Сенаттағы жұмыс топтарының қорытындысына сүйенсек, әу баста дау тудырған мәселелердің біразы заң жобасынан алынып тасталған. Ал ресми мәліметтерде жалпы жаңа заң ақпарат тарату саласын қазіргі өзгерістер призмасынан реттеу үшін қабылданғанын айтады.  Сонымен, жаңа заңда қандай жаңалық бар? 

«Жаңа заманға сай жаңа заң қажет»

Ресми мәліметке сүйенсек, заң Пре­зи­денттің 2022 жылғы 16 наурыздағы «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жо­лы» атты Жолдауында айтылған тап­сырманы орындау мақсатымен әзір­лен­ген. 

– Заң мемлекет мүддесін, қоғамның сұра­нысын және медиа саласының даму үрдістерін ескере отырып, бұқаралық ақ­парат құралдары туралы заңды қайта қа­рау туралы берген тапсырмасын орын­дау мақсатында әзірленді. Жаңа заң­да бір­қатар тың ережелер қарастырылған, – деп мәлімдеді Ақорданың баспасөз қызметі.

Яғни, заңға бұқаралық ақпарат құ­рал­дарымен қатар, интернет-ресурстарды да қамтитын «масс-медиа» деген жаңа әрі ана­ғұрлым кең ұғым енгізілген. Бұған дейін қолданыста болған заң 1999 жылы әзір­ленген және онда бекітілген бірқатар анық­тамалар өзектілігін жоғалтқаны рас. Әлем­дегі геосаяси жағдай ақпараттық қауіп­сіздікті қамтамасыз ету мен сенімді ақпарат таратудың маңыздылығын ай­қын көрсетті. Жалпы ақпарат өрісіндегі ше­караның жойылуы және жаңа ме­диа­ның пайда болуы күн өткен сайын шы­найы ақпарат пен фейктерді ажыратуды қиын­датып отыр. Мұндай жағдайда бә­се­кеге қабілетті және еркін бұқаралық ақ­парат құралдары жаһандық медиа өрісінде күшті әрі төзімді ұлттық ақпа­рат­тық кеңістікті қалыптастыруда басты рөл атқаруға тиіс.

– Сондықтан сөз бостандығы құ­қы­ғын нығайтуға және қамтамасыз етуге ба­ғытталған мемлекеттің жаңа қағи­дат­та­ры мен кепілдіктеріне негізделген, сон­дай-ақ Азаматтық және саяси құқық­тар туралы халықаралық пактінің 19-ба­бы­ның 3-тармағына және Қазақстан Республикасы Конституциясының 39-ба­бына сәйкес, Қазақстанда осы құқықты шек­теудің нақты шарттарын, ең алдымен, интернет желісінің сегментінде қам­ти­тын заң қабылдау қажет, – деп айтылған «Масс-медиа туралы» заңы жобасының тұжырымдамасында. 

Жаңа технологиялардың дамуы­нан пайда болған шексіз мүм­кін­дікпен қатар сансыз сын-қатер де сы­налап еніп жатыр. Яғни, жаңа заңды қа­былдаудағы мақсат шекарасыз ақпарат өрі­сі қалыптасып, ақпарат тарату мүм­кін­дігі еселеп артқан уақыт талабына сай реттеу мен қолдау тетіктерін енгізу екені айтылады.

Журналистердің мәртебесі қалай көтерілмек?

Журналистердің мәртебесін көтеру мә­селесі біраз уақыттан бері биік мінбер­лерде айтылып жүр. Халықаралық тә­жі­рибе көрсеткендей, журналистің құ­қық­тық мәртебесі демократиялық құн­ды­лық­тардан, сөз бостандығы мен цензу­ра­ға тыйым салу қажеттілігін мойындаудан, сон­дай-ақ ақпаратты еркін алу және та­рату мүмкіндігінен бөлек дами алмайды. Осыған байланысты жаңа заңға «Жур­налистің ерекше мәртебесі» деген ұғым енгізілген. Яғни, журналистің құ­қықтары мен бостандықтарының қор­ғалуын, олардың ақпарат іздеу, сұрату, алу және тарату кезіндегі, сондай-ақ «Масс-медиа туралы» заңда белгіленген өзге де ерек­ше құқықтарын журналист мәртебесі деп түсіну керек. Нақтырақ айтсақ, енді шындыққа сәй­кес келмейтін және азаматтардың ар-намысына, қадір-қасиетіне және іс­кер­лік беделіне нұқсан келтіретін мәлі­мет­терді теріске шығару туралы БАҚ-қа та­лап қою мерзімі бұқаралық ақпарат құ­рал­дарында мәліметтер жарияланған күн­нен бастап 1 жыл деп белгіленген. Яғ­ни, заңға сәйкес, азаматтар бұқаралық ақ­парат құралдарынан жалған ақпаратты немесе ар-намысына нұқсан келтіретін ақ­паратты терістеуді материал жарық көр­ген сәттен бастап бір жыл ішінде ғана та­лап ете алады. Кейінгі жылдары журналистер бір­неше жыл бұрынғы басылымдарда шын­дыққа сәйкес келмейтін мәліметтерді жоқ­қа шығаруға қатысты дау-дамайға жиі тап болған еді. Шетел тәжірибесінде де ақпараттың ескіруіне қатысты белгілі бір мерзім бекітілетін жағдайлар көп. Мұн­дай тетік Ұлыбритания, Бельгия, Ауст­ралия, Канада елдерінің заңында қарас­тырылады. Екіншіден, журналистің кәсіби қыз­метіне кедергі келтіру жөніндегі норма іші­нара декриминизацияланды (Қазақ­стан Республикасы Қылмыстық кодек­сі­нің 158-бабының бірінші бөлігі). Бұқара­лық ақпарат құралдарына шындыққа сәй­кес келмейтін мәліметтерді теріске шы­­­­ғаруға қойылатын талап қою мер­зім­де­рін бекіту арқылы сөз бостандығы ке­піл­дігін нығайтуға байланысты бірқатар но­велла бар. Статистикаға сүйенсек, кейін­гі 5 жылда осы бап бойынша сотқа дейін­гі тергеудің 9 фактісі тіркеліпті. Осы­ған байланысты, бұл жаңалық бұқа­ра­лық ақпарат құралдарының бостан­ды­ғы кепілдігін дамыту жолындағы елеулі қ­а­дам болады, бұқаралық ақпарат құ­рал­дарының өкілдерін қорғаудың тиімді те­тігін жасайды деп деген сенім бары ай­тылған. Заң тұжырымдамасына сүйенсек, бұ­дан бөлек, отандық журналистиканы да­мыту үшін заң жобасы шеңберінде та­биғи апаттар, табиғи және техногендік си­­паттағы төтенше жағдайлар, терро­ризм актілері, қарулы көтерілістер, ұлта­ра­лық қақтығыстар және т.б. аймақтардан ха­бар тарататын журналистерді қорғауға ба­ғытталған нормалар бар. Себебі пан­де­мия және төтенше жағдай режимі кезінде жур­налистер дәрігерлермен, поли­цей­лер­мен және құтқарушылармен тең дәре­же­де қызмет еткені және мұндай жағ­дай­лар­ға байланысты құқықтық рет­теу­дің жоқ­тығы белгілі болған еді. Бұл – әлем на­зарындағы мәселе. Өйткені кә­сі­би мін­детін орындап жүріп қаза тапқан жур­налистердің саны аз емес. Мұны ЮНЕСКО сияқты ұйымдардың ресми деректері де растайды. Яғни, заңға сәйкес, журналист міндетін орындау кезінде өміріне және (немесе) денсаулығына зиян келтірген жағ­дайда «БАҚ иесі оны Қазақстан заң­на­масына сай өтеуге міндетті». Сондай-ақ БАҚ-тың өз қызметін өзі рет­­теу мақсатында заңда қоғамдық-кә­сіп­­тік кеңестер құру көзделген. Заңға сәй­­кес, БАҚ қызметіне өзін-өзі реттеуге, ме­­диа саланы дамытуға мүмкіндік беру мақ­­сатында ерікті негізде қоғамдық-кә­сіп­тік кеңес құруға және журналистердің әдеп кодексін әзірлеуге мүмкіндік бе­рі­ле­ді. Кеңестер республикалық және өңір­лік дең­гейлерде құрылуы мүмкін. Бұл кеңес­тердің негізгі қызметі – Журналистердің әдеп кодексін әзірлеу.  Әлеуметтік медиа, блогтар, под­каст­тар және басқа да платформа­лар ақпаратты жылдам және кең ауқымда таратуға мүмкіндік береді. Бірақ бұл мүм­кіндіктерді тиімді пайдалану үшін, жур­налистер мен контент жасаушылар ау­диториямен сенімді қарым-қатынас ор­натып, олардың қажеттіліктерін ес­керуі қажет. Осылайша, олар тек ақпа­рат­ты таратушы ғана емес, сонымен қатар қо­ғамның ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандырушы, білім беруші және ой тудырушы рөлін атқарады. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, журналистердің әдеп кодексі журналистік қызметтің жо­ғары этикалық стандарттарын сақтауды қамтамасыз етеді. Мысалы, Американдық журналистер қоғамының (SPJ) этикалық кодексі журналистерді шындықты айтуға және зиян келтірмеуге міндеттейді. Бұл ко­дексте журналистердің саяси, ком­мер­ция­лық немесе жеке мүдделерден тәуелсіз болуын талап етеді. Әрбір журналист өз ісін­де тәуелсіз және бейтарап болуы ке­рек. Кодекс ашықтықты сақтауды және жур­налистердің өз жұмысы үшін жауап­кер­шілік алуын көздейді. Осылайша, жур­­налистер жеке тұлғалардың құпия­лы­лығы мен абыройын құрметтеуге тиіс, ақпарат жинау кезінде адамның жеке өміріне қол сұғудан аулақ болуы қа­жет. Мұндай қағидалар халықаралық дең­гейде журналистік қызметтің сенім­ді­лігі мен этикасын нығайтуға ықпал ете­ді. Журналистердің құқықтық мәр­тебесі демократиялық құндылықтардан, сөз бостандығы мен цензураға тыйым салу қажеттілігін мойындаудан, сондай-ақ ақпаратты еркін алу және тарату мүм­кіндігінен бөлек дами алмайды. Одан бөлек, заң жобасында баспасөз кар­тасын беру мәселесі қарастырылған еді. Дегенмен бұл мәселе төңірегінде сын көп болды. Жұмыс тобы мүшелерінің ба­сым көпшілігі бұл норманы демокра­тия­лық принциптерге қайшы, журна­лис­тер­ді алалау, жан-жақты ақпарат таратуға ке­дергі келтіретін норма деп бағалады. Сон­дықтан бұл норма бойынша нақты ше­шім қабылданды, баспасөз картасы ту­ралы норма жойылды. Сенатқа жол­данған заң жобасында баспасөз картасын беру туралы ұсыныс болған жоқ.  Сондай-ақ шетелдің бұқаралық ақ­па­рат құралдарының өкілдіктері мен олар­дың журналистерін аккредиттеу тәртібі жетілдірілді.

– Ұсынылған барлық жаңа бастама сөз бостандығы кепілдігі, объективтілік, заң­дылық, сенімділік және ашықтық сияқ­ты бұқаралық ақпарат құралдары қызметінің негізгі принциптерімен бай­ланысты болады, сондай-ақ жур­на­листердің мәртебесін көтеруге ықпал ететін журналистердің айрықша құқық­тарының кешенін қалыптастырады, – деп айтылған заң тұжырымдамасының мә­ті­нінде.

Ресми мекемелерден жауап алу жеңілдей ме?

«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұ­жырымдамасын іске асыру шеңберінде мемлекеттік органдардың бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара іс-қимылы ерекше маңызға ие болады. Сондықтан заң жобасының негізіне алынған сөз бос­тандығы және ақпаратқа тең қол жеткізу қағидаттары мемлекет пен қоғам ара­сын­дағы кері байланыс сапасын күшейту ар­қылы іске асырылатын болады. Осыған бай­ланысты, жаңа заң шеңберінде мем­лекеттік органдармен өзара іс-қимылды жетілдіру көзделеді», – деп айтылған заң тұ­жырымдамасының мәтінінде. 

Енді, жаңа заңға сәйкес мемлекеттік ме­­кемелер БАҚ-тың сұрағына 5 жұмыс кү­ні ішінде жауап беруге тиіс. Бұған дейін мер­зім 7 жұмыс күні болатын. 

– Бұл журналистерге қажетті ақпарат­ты қысқа мерзімде алуға мүмкіндік бере­ді. Осы­лайша, ақпараттың өзектілігі сақ­­­т­ала­ды, – деп мәлімдеді Ақорданың баспасөз қыз­меті.  Жалпы, мемлекеттік органдарға сауал жіберіп, жауап алу жұмыс процесін те­жей­­тін негізгі кедергінің бірі екені жасы­рын емес. Сұрақтың жауабы жеткенше, мә­селе өзектілігін жойып, «ескіріп» кетеді не­месе мүлде жауап келмеуі де мүмкін. Бұл проблема көптен бері айтылып жүр. Де­генмен бұл мәселеге де біржақты қа­рау­ға болмайтыны анық. Себебі мемле­кет­тік органдағы жүйе жеке адамның бү­кіл мекеменің атынан сөйлеуіне әлі де дайын емес екені белгілі. 5 жұмыс күні қыс­қа мерзім деп айтуға келмес, дегенмен бір­тіндеп өзгеріс еніп жатқаны көңіл қуан­тады. 

Отандық контентті дамытуға жағдай жасалмақ

Медиа әлемінің өзгермелі және қар­қынды дамып келе жатқан кеңіс­­тігінде контенттің сапасы мен оның тұ­­тынушыларға әсері бұрын-соңды бол­ма­ған дәрежеде маңызға ие болып отыр. Ұлт­тық деңгейде күшті және төзімді ақ­па­раттық кеңістікті қалыптастыру, бәсе­ке­ге қабілетті және еркін бұқаралық ақ­па­рат құралдарын дамыту арқылы мүм­кін болады. Сонымен қатар бұл қоғам ішін­­­­дегі ашық диалог үшін платформа ұсынады. Контентті дамытудағы тағы бір маңыз­ды аспект  – инновация­лар­ға ашық болу. Жаңа форматтар, муль­ти­медиялық құралдар және интерактивті эле­менттер аудиторияны тарту және ақ­паратты тиімді жеткізу жолында маңыз­ды рөл атқарады. Әрбір журналист жә­не контент жасаушы өз жұмысында креа­тивтілік пен технологиялық жаңа­лық­тарды пайдалана отырып, ақпарат­тық кеңістіктің сапасын арттыруға үлес қосады. Осылайша, сапалы контентті дамыту – бұл үздіксіз үдеріс, ол журналистердің кә­сібилігіне, жаңа технологияларды тиім­ді қолдануға және аудиторияның қа­жеттіліктерін ескеруіне негізделеді. Мұн­дай тәсілдеме арқылы ғана біз ақпа­раттық хаостың ішінде сенімді және шы­найы ақпаратты ұсынатын медиа кеңістік құра аламыз. Сапалы отандық контент құру – жаңа за­ңда қарастырылған негізгі міндеттің бірі. Нақтырақ тоқталсақ, грант беру ар­қы­лы мемлекеттік ақпараттық саясатты қар­жыландыру тетіктері жетілдіріледі. Яғни, мемлекеттік емес БАҚ-та отандық кон­тентті дамыту үшін гранттар беріледі.  Одан бөлек, ұлттық теле-радио ха­бар­ларын тарату мүддесін қорғау мақса­тын­да қазақ тілінде хабар тарататын отан­дық теле-радио бағдарламалардың ап­та сайынғы көлемі 50 пайыздан 60 пайыз­ға дейін ұлғайтылды. Ал отандық теле-радио арналарда шетелдік теле-ра­дио бағдарламаларын ретрансляциялау кө­лемі 20 пайыздан 10 пайызға дейін азай­тылады. Сондай-ақ өз-өзіне қол жұмсауды на­сихаттайтын ақпаратты, өзін-өзі өл­тіру­дің жолдары мен оған үндейтін ақ­па­ратты таратуға және (немесе) жария­лауға тыйым салынады.

«Барлық тараппен ашық талқыланды»

Мәжілісте 85 депутаттың екеуі ға­на заңға қарсы дауыс берді. Заң жо­ба­лары бойынша «Қазақстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның «Масс-медиа туралы» заңы жо­ба­сының призмасы арқылы медиасфераның даму тенденциялары» тақырыбында дөң­­гелек үстел, «Мемлекеттік ақпараттық сая­сатты жетілдіру және өңірлік бұқа­ра­лық ақпарат құралдарын, оның ішінде бас­па басылымдарын мемлекеттік қол­дау» тақырыбында кеңейтілген тақы­рып­тық отырыс, сондай-ақ жұмыс топ­та­ры­ның қызу пікірталасқа толы 34 отырысы және Комитеттің 2 кеңейтілген отырысы өткен.

– Бұдан бөлек, халықаралық ұйым­ның өкілдерімен, елшілермен, журна­лис­тер­мен, депутаттармен арнайы осы заң жо­баларын талқыладық.  Парламентте Комитет төрағасының жә­не жұмыс тобы мүшелерінің қатысуы­мен ЕҚЫҰ-ның БАҚ бостандығы жө­нін­дегі ресми өкілі Тереза Риберо ханым бас­таған делегациямен де заң жоба­ла­ры­на қатысты талқылау өтті. Ха­лық­аралық қо­ғамдастық өкілдері аталған заң жоба­сы­на өздерінің қолдауларымен қоса нақ­ты ұсыныстарын айтты. Пар­ла­мент­тің қоғамдық палатасының Алматы қа­ласындағы көшпелі отырысында бар­лық тараптармен ашық талқыланды, – деген еді депутат Жанарбек Әшімжан қо­ры­тынды баяндамасында.

Ілеспе заң жобасы аясында Қазақстан Рес­публикасының Қылмыстық, кәсіп­кер­лік кодекстеріне және 12 заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Ал Сенат Төрағасы Мәулен Әшімбаев заң жобасын мақұлдағаннан кейін айт­қан қорытынды сөзінде жаңа заң барлық мүд­делі тараптың пікірін ескеретін сапа­лы жаңа құқықтық модель қалыптас­ты­ра­тынына сенім білдірген болатын.

– Оқиғаларды объективті түрде жа­риялау және таратылатын ақпараттың аны­қтығы заңда көрсетілген негізгі қағи­дат­тардың бірі. Жаңа нормалар арқылы БАҚ қызметін ұйымдастыру шарттары, жур­налистердің кепілдіктері, олардың аза­маттармен және ұйымдармен өзара қа­рым-қатынасының негіздері де рет­телді. Мемлекеттік тілдің мәртебесін ны­ғайту мақсатымен отандық контентті да­мытуға арналған ережелер де қарас­ты­ры­лған. Балалар мен мүгедектігі бар адам­­дардың құқықтарын қосымша қор­ғау­ға арналған нормалар да бар. Пре­зи­дентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев атап өткендей, мемлекет, медиа және қо­­ғам арасындағы келісім Әділетті Қа­зақ­станның берік іргетасына айналуға тиіс. Осы ретте мақұлданған заңдар барлық мүд­делі тараптың пікірін ескеретін сапа­лы жаңа құқықтық модель қалыптас­ты­ра­ды деп сенеміз, – деді Мәулен Әшімбаев.

Төрағаның айтуынша, бұл заңдар масс-медиа саласындағы заңнаманы жүйелі түрде жетілдіруді көздейді, негізгі заң арқылы масс-медиа қызметінің мақ­саттары, қағидаттары мен міндеттері бе­кітіледі.

Қорыта айтқанда, ақпарат кеңістігіндегі жаһандық өзгерістер ақпарат тарату саласын реттеудің жаңа тетіктерін қарастыруды күн тәртібіне қойып отыр. Осыған байланысты, жаңа заң тек ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етіп қоймай, сонымен қатар, демократиялық құндылықтарды сақтау мен нығайтудың кепілі ретінде жұмыс істеуі керек. Сонда ғана ақпарат кеңістігі ашық диалог алаңына айналып, ел игілігіне қызмет етеді.