Бақыт Сарбалаұлы: Өзге ғылымдар маман жасаса, әдебиет адам жасайды

Сыншы, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты

Қазақ әдебиетінің кәсіби әдебиеттану, әдеби сын саласы ХХ ғасырда пайда болды, дамыды. Әрине, бір кезде көркем сөзді саясат билеп, әдебиетте тұрпайы социологиялық сын өріс алған кезең болды, сондай-ақ әрбір әдеби туындыдан «партиялық мән» іздеп, әдебиеттің адам жанының қалтарыс-бұлтарысын ашып, шындықты іздеген талпыныстарын тұншықтырып отыратын қатал цензураның дәурені жүрді. Дегенмен өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап сталиндік кезеңнен кейінгі «жылымық» кезінде әдебиет біртіндеп ояна бастады. Соның ішінде қазақ әдеби сынына да ой-пікірін ашық айтатын қаламгерлер келіп, көркем шығармаға көркемдік тұрғыдан қарайтын, әдеби туындының саясатқа үйлесімінен гөрі өнер мүлкі деп тану басталды. Сол тұстағы Әбіш Кекілбаев, Асқар Сүлейменов, Зейнолла Серікқалиев, Төлеген Тоқбергенов секілді қаламгерлердің сын мақалалары әдебиетті бағалаудағы әділдігімен, тереңдігімен тартымды болды. Ал бұлардан кейінгі кезеңде, яғни, 60-жылдардың соңына қарай әдеби сынға келгендердің ішінде Бақыт Сарбалаұлы өз сыншылық концепциясымен көзге түскен-ді. Біз танымал сыншымен сұхбатымызда қазақ әдебиетіндегі сын жанрының өткені мен бүгінгісі, әдеби туындыларды бағалаудағы әділдік принциптері мен әдебиеттің ұлт руханиятындағы орны туралы әңгіме өрбіттік.

– Бақыт аға, әдебиетке о бастан бейімі бар адам келеді десек те, ақын-жазушыдан гөрі сыншының жөні бөлек. Сіздің дау-дамайы көп, жұрттан алғыс әпере бермейтін сын жанрына келуіңізге себеп болған не нәрсе? Сынға саналы түрде келдіңіз бе?

– Әрине, әдебиетке ұмтылысты бірден сыннан бастағам жоқ, мектепте 8-сынып оқып жүргенде өлең жазумен әуестендім, ол бірнеше жылға жалғасты. 10-сыныпта оқып жүргенде өлеңдерім аудандық, облыстық газеттерге шықты, тіпті республикалық «Лениншіл жас» газетіне (қазіргі «Жас Алаш» қой) «Қос жанар», «Әзіл» деген екі өлеңім басылып, әп-сәтте ақын боп танылып шыға келдім.   Өйткені оны бүкіл қазақ оқып отыр! Бірақ ақынның да ақыны болады ғой, Қадыр Мырза Әли айтпақшы, «Ақынға керек ақыл көп, Жындылық керек аздаған». Ақын болған соң мінезді, жүректі, батыл болу керек, ал мен жас кезімде ұялшақтау, тұйықтау едім. Сондықтан мен ақындар туралы әлгіндей сөздерді оқығанда «менен нағыз ақын шықпайды-ау» деп ойлайтынмын. Ал сынға келуім өзіме кездейсоқ сияқты көрінетін баста.  

1965 жылы Гоголь атындағы (қазір Қор­қыт ата атында) Қызылорда педагогикалық инс­­титутының филология факультетіне оқу­ға түстім. 1966 жылы «Лениншіл жас» га­зе­­тінде «Сізге қан­дай өлең ұнайды» деген әде­би пікірталас жүріп жат­ты. Оның алғаш­қы мақаласын белгілі ақын Тоқаш Бердияров жазып, одан кейін дискуссияға араласқандар көбейе бастады. Мен де осы пікір­таласқа ма­­­қала жаздым. (Әрине, ол кезде әдеби сын дегенді жете игеріп кетпесем де, әдебиет тура­­лы талай сын мақалалар оқығам. Тіпті, орыс­­тың атақты сыншысы В.Белинскийдің қа­зақ­ша оқу­лықтарда жарияланған сын ма­қалаларын оқып шыққам). Сөйтіп, «Өлең сал­мағы жүрекпен өлшенеді» атты сын ма­қа­лам 1966 жылы «Ле­ниншіл жас» газетінде жа­рық көрді. Мақалада мен ақындардың үл­кен-кішісіне қарамай, өзімше әділ пікір ай­тып, танымалдарын сынап, жастарын мақ­­та­ғаным бар. Мәселен, қазақ-кеңес әде­бие­ті­нің ірі өкілі С.Сейфулин, М.Әлібаев се­кіл­ді ақын­дар­дың өлеңдеріне сын айтсам, Т.Медетбеков, К.Ахметова секілді ақындар­дың лирикаларын мақ­тадым. Бұл менің ал­ғашқы және менің сын­шылылық жолымды ашқан мақалам болды. 

– Әдеби ортаға нағыз сыншы ретінде қа­­лай танылдыңыз, алғашқы қадамда­ры­ңыз қалай басталды?

– 1969 жылы Алматыда жас қалам­гер­лер­дің тұң­ғыш кеңесі өтті. Оған Қызыл­ор­дадан бес-алты адам келдік, ішінде Тыным­бай Нұрмағамбетов екеу­міз бармыз. Кеңеске қатысып, мұндағы Қар­жаубай Омарұлы, Сей­сен Мұхтарұлы, Жүсіп Қы­ды­ров секілді жер­лестеріммен, Кеңшілік Мыр­за­беков, Нұр­лан Оразалин секілді қатарлас­тарым­мен жүз­дестім. Сонша қаламгерлердің ара­сында Са­ғат Әшімбаев екеуміз ғана сыншы екен­біз. Біз З.Серікқалиевтің секциясына түстік. Ол сек­цияда Ш.Мұртаза, М.Мағауин секілді мық­­ты­лар болды. Олар менің жазғандарым тура­лы жақсы пікір айтты. Сол тұста «Қазақ әде­биеті» газетінде бір мақалам шыққан, соны оқыған болуы керек.  Оқуды бітірген соң ауылда бір жыл мұ­ғалім болдым да (қазақ тілі мен әде­биеті пә­ні­нен сабақ жетіспеген соң тарих пен географиядан оқыттым), келесі – 1970 жылы Алматыға келдім. «Ле­ниншіл жасқа» ба­рып Сағат Әшімбаев құр­дасыммен кез­дес­тім, мақала беріп кеттім. Бірақ ол жерге жұ­­мысқа тұру мүмкіндігі болмады. Со­сын Іле аудандық «Путь Ильича» деген газетке жұ­­мысқа тұрдым. Газет редакторы Жақ­сы­лық Нұрғалиев деген жақсы кісі екен, мені аудар­машы етіп жұмысқа алды. Онда жеті-сегіз ай жұмыс істеген соң ойландым, «Алма­ты­ға әдебиет үшін кел­ген жоқпын ба?» деп. Сөй­тіп, қалаға келіп, ре­дакцияларды аралай бас­тадым. Қазіргі «Дос­тық» көшесінде екі қа­батты ағаш үй болатын (қазір жоқ, бұзы­лып кетті), онда Оқу министр­лі­гіне қарай­тын «Қазақстан мұғалімі», «Учитель Казах­ста­на» газеттері мен «Қазақстан мектебі» жур­налдары болатын. Мен «Қазақстан мұ­ға­лімі» газетінің редакциясына хабарластым. Мек­тепте жүргенде білім саласына қатысты бір мақала жа­зып, оның «Қазақстан мұғалімі» га­зетіне шыққаны бар, олар мені бірден та­ны­ды. Жұмысқа алынып, ол жерде төрт жыл ең­бек еттім. Ол кезде «Қазақ­стан мұғалімі­нің» беделі күшті, оқу, білім мәсе­ле­лерімен об­­­лыстарға іссапарға барғанда бір Об­лоно (облыстық білім бөлімі) басшысы шығарып са­лып, екіншісі қарсы алып тұрады. Дегенмен бір бүйірімде әдебиет жүрген соң, өзім істеп жат­қан газетке әдебиетке қатысты мақа­ла­лар жазып жа­риялай бастадым. Ғалымдардың кітаптары тура­лы жазып тұрдым. Мәселен, сол кезде белгілі әде­­биетші ғалым Рымғали Нұр­ғалиевтің «Күре­та­­мыр» деген кітабы шы­ғып, сол туралы мақала жария­ладым. Бір кү­ні Рымғали аға келіп тұр редакцияға «Ба­қыт деген бала қайда?» деп. «Мен­мін» дедім. «Ұстазың кім?» деп сұрады, «Әуел­бек Қоңы­рат­баев» дедім. «Е, бәсе, ұстазыңа тартқаның кө­­рініп тұр» деп мені ресторанға ертіп әкет­­ті, әлгі мақалаға ризалығын білдіріп. Сөй­­тіп, сөйтіп әдеби ортамен араласа бас­та­дым.  «Қазақстан мұғалімінде» төрт жыл жұ­мыс іс­те­ген соң «Лениншіл жас» газеті жұ­мыс­қа ша­қырды. Сын бөлімінің меңгерушісі Аян Ныса­на­лин екен, сол бөлімге алды. Ол жер­де де төрт жыл істедім. Ол жерде де әде­биет­ке қатысты мәселелер жайында жиі жаз­дым.

– Қазақта сізге үлгі болған сын­шы­лар кім­дер? Олардың шығармашылығын қалай ба­ғалайсыз?

– Әрине, біздің алдымызда ойлы, білімді, па­ра­сатты да білікті сыншылар болды. Олар­ды өнеге тұттық. Әбіш Кекілбаев, Зейнолла Се­рік­қа­лиев, Асқар Сүлейменов, Мұхтар Ма­ғауин, Рым­ғали Нұрғалиев ағаларымыз мық­ты сыншылар еді. Бұлардың қай-қай­сы­сының да әдеби талғамы өте жоғары, терең адамдар еді. Әрбірі бір-бір тұлға! Осылардан көп үйрендік. Әрине, М.Қаратаев сияқты рух беріп отыра­тын үлкендер болды, бірақ мен схе­ма­тизмге құрылып, сіресіп қалған суық сын­дарды оқи алмайтынмын. Сондықтан сын­ға жан берген жоғарыдағы бес кісіні жа­ныма жақын қабылдап, өзіме ұстаз тұттым. Оларды іштей «қазақ сыны­ның бес қасқасы» деп атайтынмын. Асқар Сүлейменов сыни мақаланы аз жаз­ды, бір­ақ қандай керемет етіп жазды! Ал Әбіш Ке­кілбаевтың сындары қандай керемет еді, қайта-қайта оқығың келетін шығар­ма­лар. Шын мәнінде, Мұ­қағали Мақатевтың кө­зі тірісінде оның ақын­дық қуатын таны­тып мақала жазған Әбіш аға еді ғой. Сол сияқ­ты Төлеген Айбергенов, Жұмекен Нәжі­ме­де­нов, Қадыр Мырзалиев секілді мықты ақын­дарға арналған керемет сыни-талдау ма­қа­лалары да олардың шығармашылығына берілген әділ баға еді.

– «Ол кезде ағалардың жастарға де­ген қам­қор­лығы ерекше болатын» дейді ғой сіз­дің қатарластарыңыз. Сіздің де ар­қаңыз­дан қағып, маңдайыңыздан сый­паған кі­сілер болған шығар?

– Айтарың бар ма, ағалардың жақ­сы­лы­ғын талай көрдік қой. Ол кезде өнегесі мол үл­кендер қаламының желі бар жастарды қа­­­­дағалап, ретті жерінде қол ұшын созып отыратын.  Алматыға әдебиет жолына бас байлап кел­ген­дердің алдынан шығатын мәселенің үлкені – баспана еді, оған қол жеткізгенше пәтерден пә­тер­ге көшумен күні өтетін та­лайдың. Біз де көрдік ол қиындықты... Баспана демекші, менің де баспаналы болуы­ма ағаларым көмектесті. «Ленишіл жастан» кейін «Жалын» альма­на­­ғына жұмысқа алынғам. Бас редакторымыз қа­­зақ­тың белгілі ақыны Тұманбай Молда­ға­лиев. Сол кезде бас-көз демей, түрлі мекеме қыз­меткерлерін арасында ауылшару­шылық жұ­мысына жегіп қоятын бір әдет болушы еді. Біз де сондайға ілініп, Талды­қор­ған облысының бір ау­да­нына картоп теруге кеттік. Соны аяқтап кел­сем, мені Шерхан Мұр­таза ағам шақыртып жатыр деген хабар жетті. Ол кезде ол кісі Жазушылар ода­ғының екінші хатшысы. Шерағама кірсем, ма­ған «қайда жүрсің, неге хабарласып тұрмай­сың?» деп ұрысты. Сөйтсем, Одақ 40 пәтерлі үй салғызып, содан жас­тарға да пәтер бөл­гелі жатыр екен. Ше­рағаң тізімге жас­­­­тардан мені, Ма­рат Қабанбайды, Иб­ра­гим Исаны, тағы біреулерді қос­тырған, іздетіп жат­қа­ны сол екен.  Шерағаң прин­цип­­тің адамы ғой, адам­ды жеріне емес, жазғанына қа­рап ба­ға­­­лайтын кісі. Со­сын біз­­дер­ге үй бер­генде біреу­лер үстінен арыз жа­зыпты, «Біз Жа­зу­шы­лар ода­ғының мү­ше­сі бол­сақ та, тар үйі­мізді кеңі­те ал­май отырмыз, Шер­хан Мұр­тазаев болса, Жазу­шы­лар ода­ғына мүше емес адам­дарға пә­тер бер­гізді» деп. Сосын Ше­рағаң дереу мен се­кілді үй ал­ған жас­тар­ды одаққа мү­ше­лік­ке қабыл­датып жіберді. Шерағаңның ұстанымы, бе­ріктігі сондай, адами қарым-қа­тынасқа әде­биет­ті араластырмай­тын, екеуіне екі бө­лек қарайтын. Тұманбай ағамның айтып күл­гені бар: «Талай жерде бірге жүреміз, бірге іше­­міз, сөзіміз жарасады. Бірақ газетіне мені сы­наған мақаланы бастырды» деп.

– Сыншылар туралы жалпы қалам­гер­лер жақсы пікір айта бермейді ғой, оның үстіне сыншылардың сынын қа­был­дамайтындар көп. Сондай көз­қарас­тан зардап шеккен кезіңіз болған жоқ па?

– Енді бізді де сынағандар болды ғой, «Сар­балаев желпініп жазады» деп. Желпіну емес шабыттану болар. Шығарма мені қы­зықтырмаса, толғандырмаса қалай жазам ол туралы? Мықты шығармалар адамға шабыт береді. Сосын шабыттанып жазасың.  Кез келген шығарма жүректен шығуы керек. Қадыр айтпақшы, «Жүректен шықпаса жүрекке жетпейді» ғой. Жақсы шығармада автордың тақырыпты жақсы игеруі, көр­кем­дік жинақтауы, пішіні мен мағынасының ке­ремет үйлесімі көрініп тұрады. Мұның бәрі шабытпен жазылғандықтың белгісі. Сол кезде жабық реценция деген болды, бас­паға тапсырған кітабыңның аты-жөнін көр­сетпей біреуге рецензияға береді, туын­дыға әділ сөзін айтсын деп. Яғни, рецензент шы­ғарманың жетістігін де көрсету керек, кемшілігін де жасырмауы қажет. Сол жабық ре­цензияның баспа табағына 10 сомнан төлейтін еді. Баспаға ұсынған ең алғашқы кітабым 1981 жылы жарық көрген «Қызыл алма» әде­би-сын мақалаларының жинағым болды. «Жалын» баспасынан шықты. Сол кітапқа жабық рецензия жазған Мұхтар Мағауин әбден сынап, жинақтың быт-шытын шы­ғар­ған. Бір-екі мақаламды мақтаған, әрине. Бір­ақ мен ол кісінің сындарының көбін қа­былдаған жоқпын. Кейбір жерлерін жөн­деген болдым, бірақ негізінен кітап о бастағы қалпында қалды. Мұхаң өзіне ұнамағанды ұнатпайды, жақ­сы көргеніне кір жұқтырмайтын мінезі бар кісі. Екеуміз жазушыларға берілген Жамбыл көшесіндегі үйде көрші тұрамыз. Мұ­хаң неге маған шүйлікті десем, ол кісі өз қа­тар­ласы Асқар Сүлейменовті ұнатпайды екен, ал мен кітапта Асқар ағамды мақтаған екем. Әрине, бұл арада біреуді кінәлағым кеп отырған жоқ, ондай-ондай қайшылықтар үлкен кісілердің арасында бола береді ғой. Тек кейде сондайдан жазықсыз біреулердің зәбір көретіні болады. «Қызыл алмадан» соң араға бес жыл са­лып «Жазушы» баспасынан «Ақиқат алдын­да» деген әдеби-сын кітабым жарық көрді. Ол кітабым Қытайдағы «Ұлттар» баспасынан да шығыпты. Кейін Қытайға барғанда көр­дім, ол жақтағы қандастар «Сіз «Ақиқат ал­дын­даның» авторысыз ғой» деп мені бірден та­ныды. Ол кітапта поэзия туралы да, проза туралы да мақалалар бар. Әсіресе, көптеген повесті қалдырмай тізіп, талдап шыққан ма­қалам ерекше болды, онда шын повесть қандай болады дегенді бірталай авторлардың повестерін өзара салыстыра, талдай отырып көрсеттім. Төгілтіп тұрып жазған сияқ­ты­мын. Бұлардан соң халықаралық «Алаш» әде­би сыйлығына лайық деп таныл­ған «Өткірдің жүзі» деген кітабым жарық көрді. Оған қайта құру кезінде жазған, сын­ды қатты-қатты айтқан мақалаларым енді, оның бәрі «Қазақ әдебиеті» газетінде жария­ланды. Сондағы «Жақсы деген немене, жаман деген немене» деген мақаламда Ғ.Қайыр­бе­ковтің «Алтай аясында» деген кітабына енген шығармаларының 70 пайызы ортақол деп жаздым. Мақала шыққан соң ол мен отырған жерге келіп ұрысып кетті, бірақ қызығы сол, ер­те­сіне келіп кешегі айтқан сөздеріне ке­ші­рім сұрады. Тұрсынхан Әбірахмановаға «Халық жазу­шысы» деген атақ берді, мен оны ол атаққа лайық емес дедім. Қадыр Мырзалиев ағам­ды да сынадым. Әрине, Қадағам өте та­лантты, мықты ақын ғой, бірақ неге екенін біл­меймін, әлде қаламақы үшін бе, кітап­та­рын­да ортақолдау өлеңдер де жүреді. Қада­ғаң әлгі сынымнан кейін біраз уақыт мені­мен сөйлеспей жүрді. Кейін қайта араласып кет­тік қой, өзі туралы айтқан сынымды мең­зеп, «Сенің де көрмейтінің жоқ екен» деп күлді. Қадырдай мықты ақында нашар өлең бол­мауы керек. Оның «Ой орманы», «Бұлбұл ба­ғы» деген кітаптары сұмдық күшті кі­тап­тар болды ғой, оны қалай ұмытасың?  Қадыр аға маған ұстазым есепті адам. Мә­селен, институтқа түсер кезде жазған шы­ғарма жұмысыма «Шығарма – шығарма емес, өзіндік ой, соны пікір айтқан шығарма – нағыз шығарма» деген сөзін эпиграф етіп алғанмын. Сондай кісінің өзіне сын айтқан соң басқаның көңіліне қараймын ба? Сын­шы айтар жерде айтудан қашпауы керек, әйт­песе сөзіңнің қадірі болмайды. Қанша қаламгерді сынасам да, ешқай­сысы келіп менің жағамнан алған емес, өйт­кені мен өзімді бірқалыпты ұстадым. Еш­кімге артық сөз айтып, әділетсіздік жа­самадым. Бәрімен сәлемім түзу болды. Әрине, сы­ныма шыдамай, үстімнен арыз жазғандар да болды, мәселен, Жаппар Өмірбеков. Ортақол ғана ақын ғой, оның шындығын неге жасыру керек? Тұманбай ағамды да сынаған кезім бол­ды, өйткені шөп те өлең, шөңге де өлең қылып жіберген кездері болды. Кімге болса да өлең арнай беретін көңілшектігі бар. Әйтпесе, табиғатынан мықты ақын ғой.

– Әдеби ортадан лайықты бағасын алған сыншысыз ғой, дегенмен қа­зақ­тың көрнекті ақыны Жарасқан Әбді­ра­шев­тің сіз туралы мынадай эпиграм­масы бар екен: Қаратаев сынның қаулысын алады, Сабалаевқа тек даулысы қалады. Тоқбергенов сынның қазығын алады, Сарбалаевқа тек жазығы қалады. Әшімбаев сынның атағын алады, Сарбалаевқа тек шатағы қалады. Мұндағы айтылғандардың шынды­ғы қалай, ол жайында не айтасыз?

– Қандай шындық болса да, өзің туралы шығарманың астарын өзің ашу ыңғайсыздау шығар. Мұхамеджан Қаратаев енді үлкен сын­шы ғой, оның айтқаны мен біздің айт­қанымыздың салмағы бірдей бола бер­мейді. Жұрт ол кісіге жарасқан сөзді бізге жарас­пай­ды деп санауы мүмкін кейде, өйткені бәрі адам­дардың қабылдауына байланысты. Тө­леген Тоқбергенов ағамыз да белгілі сыншы, мә­дениетті қылып, төгілтіп жазды. Қатты ай­тып жұрттың көңіліне де тие бермейді. Кі­таптарының аттарына дейін әдемі. Ал Са­ғат Әшімбаев құрдасым жақсы жазды. Атағы шық­ты, үлкен қызметке барды. Бірақ кейін ала сынаудан бас тартты ғой. Жарасқанның әр шумағының соңын маған тіреп отыр­ға­нын әртүрлі түсінуге болады. Бәлкім, жұрт­қа мен сияқты қаттылау айтатын сыншы керек пе, білмеймін ғой. «Шатағы қалады» дегенде, мен қалай болса солай сын мақала жаз­бай­мын, жазсам ашығын айтуға тура келеді. Соны меңзеген шығар.

– Бірталай уақыт «Ана тілі», «Қазақ елі» газеттерінде басшылық қызмет­тер­де болдыңыз. Сол кездерде сынды қалай жазд­ыңыз?

– Жалпы, мен сын жанрында ғана жазып ке­ле жатқан адаммын ғой. Реті келіп тұр деп ғы­лым қумадым. Кезінде Серік Қирабаев аға­мыз Ғылым академиясына шақырды, кан­дидаттық қорға, ғылыми дәреже ал деп. Бір­ақ сында қалдым. Кейін «Ана тілі» газеті ашыл­ғанда соған бардым, бас редактордың орын­басары болып. Ол газет мықты газет бол­ды. Сол кездегі руханиятқа қатысты ма­те­риалдарды жиі беріп, көп нәрсені батыл айт­тық. Бұл жерде әдеби болмағанмен әлеуметтік өткір сындар болды. Ол кезде газетке басылған сөздің құ­діре­ті бар, сыналған адамдар қазір­гідей құла­ғы­ның артынан өткізіп жібере алмайды. Бірде де­путаттарды сынап мақала жаздық. Әшейін­де халықшыл көрінетін, қазақ тіліне жаны ашып, қазақша сөйлеп жүрген депутаттар Парламентте тілге қа­тыс­ты заң қабылдағанда, қазақ тіліне қарсы дауыс берген ғой! Неге олай еткенін түсін­­бе­дік. Бәрін аттарын айтып тұрып мақала жариялағаннан кейін біраз адам газетке хабарласып кешірім сұраған еді. Ондай ел басқарғандар, жауапты адамдардың жіберіп жатқан кемшіліктерін сынаған талай мақала шығардық қой. Қазір жазып жатсың ба, айтып жатсың ба, сынап жатсың ба – бәрібір бо­лып кеткен заман болды ғой. Баспасөздің күші болмаса айттың не, айтпадың не?.. 

– Қазіргі қоғамда бірін-бірі сынамай отыр­майды. Жұрттың әйтеуір біреуге көңі­лі толмайды, оның ішінде қалам­гер­лер қауымы да бар. Бұған қалай қарай­сыз?

– Кімді-кім сынаса да, сын әділетті болуы қа­жет. Әділетсіз сын адамды да, қоғамды да жи­рендіреді. Әрине, біреу біреудің көңілінен шы­ға қояйын деп өмір сүрмес, бірақ адам­гершілік тұрғыдан келгенде – азаматтық ұста­ным деген болуы керек. Желтоқсан оқиғасы кезінде талай қа­лам­герлер алаңға барды. Ішінде өзім де бол­дым. Сол кезде, желтоқсанның 17-сі Қазақ те­левидениесінде істейтін Әділбек Тауасаров д­еген досымыз бізге – «Қазақ әдебиеті» газе­ті­нің редакциясына қоңырау соқты «Мына жақта біздің жастарымызды сабап жатыр ғой, ана атақты қаламгерлерге айтсаңдаршы, ке­ліп ара түссін» деп. Ол кезде «Қазақ әде­биетінде» Д.Әшіханұлы, И.Оразбаев, Ұ.Ес­дәу­летов, Ж.Қорғасбек, мен – негізінен біздің буын істейтін. Сосын біз жүгіріп барып үл­кен­дерге айттық. Әлжапар Әбішев бар еді, ол ештеңе демей кетіп қалды. Басқа да үлкендер болды, араша түсуге жарамады ғой, несін жасырамыз. Зым-зия қашып кеткендер де болды. Олжас сол кезде одақ басшысы еді, кө­рінбеді, оны үйқамақта ұстаған болуы ке­рек. Бірақ біз –  газет қызметкерлері алаң­ға бардық. Кейін сол үшін бізді КГБ шақырып қай­та-қайта тергеді ғой.  Әрине, адам болған жерде неше түрлісі болады, бес саусақ бірдей емес, сондықтан қа­ламгерлерді түгелімен жазғыруға бол­май­ды, олардың арасында да сын сағатта елмен, халықпен бірге болғандары көп, алаңға барғаны үшін жазаланғандары да жетерлік. Қаламгердің қаруы – сөз, сондықтан олар болып жатқан жағдайға өз көзқарасын біл­діріп, айтарын кезінде іркіп қалмаса не­сіне жазғыру керек?

– Қаламгер қауымның тарихқа көз­қара­сы қалай болуы қажет? 

– Тарихты айтқан, әрине, әділеттілік ке­рек! Барды бар, жоқты жоқ деу тек қа­лам­герлерге жүктелген міндет емес, ол саналы аза­маттың бәріне ортақ. Дегенмен ақын, жазу­шы айтса әсерлірек, сонысымен басқа­лардан пікірі ерекшеленіп тұрады. Тарих демекші, тарихи тұлға болсын, тарихи оқиға болсын – оған баға бер­генде елдік, ұлттық деңгейде өз мүддеміз тұрғысынан айтуымыз керек. Оны жазу­шы­ларымыз айтпай жүрген жоқ, тек соны көріп, на­сихаттауымыз кемшін дер едім. Мәселен, мен белгілі жазушы Марал Ысқақбаев туралы мақала жаздым. Сол кезде оның «Жойқантөбе» деген повесін қайта оқы­дым. Сонда ол Ақсақ Темірдің зұлым­ды­ғы, оның адамның кесілген басынан мұнара тұрғызғаны туралы сұмдық оқиғаларды баян­даған. Қайталап оқығанда мен ойлан­дым, мұншама жауыздыққа барған Темір мұсылман ба өзі деп. Ал шын мәнінде, Әмір Темір туралы тереңірек оқып қарасаң, ол біз үшін тарихи тұлға емес, біздің бабаларымыз құрған мемлекеттерді қиратып, түркілерге үлкен қиянат жасаған адам. Ол Алтынорданы құ­латты, Осман империясының билеушісі Баязид Иылдырымның әскерін талқандап, өзін тұтқында өлтірді. Сөйтіп, батыс елдеріне қатер төндіріп тұрған екі мемлекетті қират­ты. Нәтижесінде, жауларымыз күшейіп, біз қанша ғасыр бодандықтың қамытын кидік.  Әмір Темір Сұлтан Баязитті жеңген соң, бұл туралы естіген Француз королі IV Карл оған 1405 жылы ескерткіш орнатқызып, ас­­­­тына «Европаны құтқарушы» деп жаз­дыр­ған. Атақты суретшілер оның портретін салып, ол туралы пьесалар жазылған. Бұл нені білдіреді? Ол оның өзгелер мүддесіне қыз­мет еткен, түркі тұқымдастарға зор қа­сірет әкелген адам екенін көрсетеді. Ендеше, осы тарихтың тек ақиқатын жазуы керек жазу­шылар. Ал біз Шыңғысханды монғол дей­міз, оның жан-жағында жүргендердің бәрі қазақ рулары. Оның ұрпақтарының бәрі қазақ ішінде. Қазіргі моңғол елінде оның ұр­пақтары жоқ, оларда Шыңғысхан, Жошы деген адам аттары да жоқ. Ендеше, неге біз өз бабамыздан безуіміз керек? Сондықтан мен бір кезде «Кешір бізді, Шыңғыс бабам» де­ген мақала жаздым.  Біздің тарихшыларымыз әлі ескі сүр­леу­мен жүргендей әсер қалдырады кейде. Ал қа­­­­­ламгерлеріміз бұл жағынан келгенде алда келеді, батыл. Жалпы, ақын-жазушыларымыз тарихқа келгенде аузы бір болып, шығар­ма­ларын елдік мүдде тұрғысынан ғана жазуы тиіс.

– Бүгінде жұрттың әдебиет оқуға құлқы жоқ деген әңгіме бар қоғамда. Расымен солай ма екен? Егер рас болса, бұл тенденция қаншалықты зиянды?

– Тұтасымен әдебиет оқымайтын ел бол­­­майтын шығар! Қазіргі ақша қуған за­ман­да көркем әдебиет оқырмандары бірша­ма азаюы мүмкін, бірақ ол әдебиет мүлде ке­рексіз болды деген сөз емес. Қаламгерлер жазып жатыр, оның ішінде жақсы-жаманы ара­лас болуы да заңды, елдің бәрі классик емес. Дегенмен жақсы шығармалар да туып жа­тыр. Басылып шығып, халыққа тарап жатыр. Оқылып та жатыр. Әдебиетсіз қазақтың өмірі бар ма? Абай айт­пай ма, «Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең» деп. Біз­дің барлық салтымыз әдебиетпен тығыз бай­ланысты. Бір кезде «Әдебиет түзелмей, әлеу­мет түзелмейді» деген мақала жазып едім. Әлі сол пікірдемін. Барлық пән, барлық ғы­лым тек маман дайындайды: физика фи­зикті, химия химикті, математика мате­ма­тик­ті дегендей. Ал Адам дайындайтыны тек та­рих пен әдебиет қана.  Демек әдебиетсіз ру­хани әлем жоқ.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан  Ахмет ӨМІРЗАҚ