Төлепберген Тоқжанов: Сөзбен жеткізе алмағанды күймен жеткізген халықпыз

Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының профессоры

Бүгінгі қазақ музыка өнері қанша зерттелді, дамыды дегенімізбен әлі күнге шешімін таппаған кейбір мәселелер бар, сондай-ақ ерекше назар аударарлық жаңалықтар да жоқ емес. Сондықтан біз белгілі күйші-композитор, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының оқытушысы Төлепберген Тоқжановты сұхбатқа шақырып, ұлттық музыкамыз жайында әңгімелескен едік.

– Төлепберген Төреахметұлы, сіздің мық­ты домбырашы, күйші-композитор еке­ніңізден хабарымыз бар. Оның үс­тіне консерваторияда ұстазсыз. Бы­лай­ша айтқанда, 40 жылдан аса өміріңіз дом­бырамен өтіп келе жатыр. Әңгімені күй­ден бастасақ...

– Қазақтың күйі деген ғаламат өнер ғой, бір­неше минуттың ішінде адамды өз әле­міне тартып әкетіп, толғандырып, тол­қы­тып, еліктіріп, егілтіп, жан дүниесін сұра­пыл күшпен сілкіп-сілкіп тастап, ша­быт­тан­дырып, рух береді. Біздегі ең ұзақ күй – Дәу­леткерейдің «Жігер» деген күйі. Ұзақтығы 5 минуттан асады, Дәулеткерейдің өзі бабына келтіріп тартқанда 6 минутқа жетеді екен. Ал басқа күйлер көбіне 1 жарым минуттан 3 ми­нутқа жетіп, кейде одан да асып жатады ғой.  Сол санаулы минутта адамның ішіндегі жа­­­­лынын, жан толқынысын музыка тілінде сөйлеп береді. Күйші дегендер де, былайша қарағанда, қарапайым адам ғой – күнделікті өмірдің күйбеңінде көппен бірге жүрген. Ал олар күй шығарғанда Құдаймен тілдескендей күй кешетін құдірет иесі. Күйді орындағанда қа­наттанып, дүниенің кәкір-шүкірін мүлде есі­нен шығарып, қанаттанып, биіктеп кетеді.  Сенерсің, сенбессің – кейінгі кезде ма­ған «Алла Тағала менің бір айға ға­на Құрманғазының қасында жүргізсе, қал­ған өмірдің қажеті де болмас еді» деген ой ке­леді. Ол арман, себебі Құрманғазының күй шы­ғарған сәтін, оның саусақтары дом­быра­ның пернесін қалай басып, шектерді қалай қақ­қанын көрген жоқпыз ғой! Демек, күй­ші­мін дегендердің өзінде рухани аңсар бола­ды, ол толастамайды. Ұлы күйшілеріміздің болмысы – хал­қы­мыз­дың ұлылығы, болмысының асқақтығы, ойы­ның тереңдігі, шеберлігінде шек жоқ­ты­ғы. Тілмен жеткізе алмайтын нәрсені музыка тілін­де сөйлеткен халықтың дарын қуатын қалай мақтасаң да жарасады!

– Болашақ бала жастан басталады ғой, сіздің домбыраға, күйге, одан әрі ұс­таздық қызметке келуіңізге жол қалай түсті?

– Өзім туған Қызылорда қаласында мек­­­тепке енді барып жүрген шағым, 1972-73 жыл­дары домбыраға қызығушылығым  оянды. Бір­ақ ол кезде домбыраны сатып алуға да тап­пайсың. Менің ынтамды байқаған әкем «Қазалыдағы ағамның үйінде домбыра бар, шы­нымен үйренгің келсе соны алдырамын» де­ді. Әкемнің ағасының отбасы Қазалыда тұ­ра­тын, өзі ол кезде өмірден өтіп кеткен. Со­ның ұстаған домбырасы ғой. Әкем оларға хат жазып жіберді, олар келіп алып кетіңдер деп­ті. Әкем 1957 туған ағамды пойызбен жі­­­­берді. Сөйтіп, домбыра келді. Қолдан жа­сал­ған ойма домбыра. Капрон жіптен са­лын­ған шегіне қолың тисе күмбірлеп тұр. Ағам екеу­міз үйрендік. Алғашқы домбырадан үй­рен­ген әуеніміз – атақты «Дос-Мұқасан» ан­самблі айтатын «Қайдасың» әнінің әуені. Бір­ақ оны үйренуге ағамнан бұрын мен үл­гір­дім. Әңгімемізге қайта оралсақ, ...сөйтіп өз бе­­­тімше домбыра үйреніп жүрдім. Сыныпта ста­ростамын. 7 сыныпта оқимын. Орынбасар деген сыныптас досым (әлі араласамыз) бір кү­ні сабақта мұғалімге домбыра үйірмесіне қа­тысып, күй үйреніп жүргенін айтып қал­ды. Оған мені де апаршы деп өтіндім. Ол ме­ні Қызылорда қаласындағы Пионерлер сарайына ертіп барды. Барсақ, өзімізбен қа­тар оқушылар дөңгеленіп, алқа-қотан отыр, ор­тасында бір сары кісі отыр. Кешігіп барыппыз. Орынбасар кешігіп қалғанына ке­шірім сұрады да, «мына бала да домбыраға қатысқысы келеді, алыңызшы» деп еді, әлгі кісі «Домбыраға қолы жетпейтін құртақан­дай пәлелерді қайтеміз жинап» деп еді, отыр­ған­дар ду күлді. Бетіме ешкім келіп көрмеген, бір сыныптың старостасы, отличник болып дү­рілдеп жүрген менің ызам келгені сон­ша­лық, жылап жібере жаздадым. Соны сезді ме, ана кісі «Бір әдемі ән салып берсең алайын» деді жұбатқандай болып. Мен көзіме жас келіп тұрып Нұрғиса Тілендиевтің «Алатау» әнін айтып бердім. «Домбыраға алындың» де­ді ағай, бәрі әніме қол шапалақтады. Содан бері қолымнан домбыра түскен емес.  Осы арада мынаны айта кетейін, нота­лық сауат керек нәрсе ғой, бірақ оның да олқылығы бар. Мәселен, кон­сер­ва­то­рия студенттеріне емтиханға бір апта қал­ған кезде нотаны бересің, олар жаттап ала­ды – керемет ойнап шығады, емтиханнан шық­қан соң ұмытып қалады. Ал дом­быра­шыға керек қасиет – құймақұлақтық. Мә­се­лен, менің ең алғаш үйренген күйім әлі есім­де. Кез келген уақытта тартып бере ала­мын. Ең алғаш музыка мектебінде Тас­бо­лат Ысқақов деген кісіден Қабиболла Тас­та­нов­тың «Би» күйін, одан соң халық күйі «Кеңес» пен Дәулеткерейдің «Қос алқа» күйін үй­­­рендім. Әлі күнге есімде. Бұл – ата-баба­мыздан келе жатқан құймақұлақтықтың арқасы. Бізге Қорқыттың қобызбен шерткен күйлерінен бастап, Құрманғазы, Дәулет­ке­рей, Тәттімбет – бәрінің мұралары соларды құ­лақ­пен «алған» өнерпаздар арқылы жетті. 1979 жылы музыка мектебінде оқып жүр­­ген кезде Алматыда өткен дом­бы­ра­шы­лар­дың республикалық конкурсында екінші, 1983 жылы Қызылорда музыкалық учи­лище­сіне жүргенде Семей қаласында музыкалық учи­лищелер арасында республикалық кон­курста екінші, 1990 жылы Қазақ ұлттық кон­серваториясында Атырауда өткен Құр­ман­ғазы атындағы республикалық кон­курста үшінші орын алып, домбырашылығым шыңдала түсті. Консерваторияны бітірген соң (1991 жы­лы) «Салтанат» мемлекеттік ән-би ан­самб­ліне жұмысқа тұрдым. Сол ансамбль құра­мында шетелге шығып күй тарттым. Бірақ анам науқастанып (қасында тек әкем бар), елге қайтқанымызды қалады. «Өзің қал­саң қал, бірақ келінді жібер» дейді (әйе­лім нағыз қазақы ауылдың қызы, анама қыз­меті ұнайды), сосын Қызылордаға қай­ту­ға мәжбүр болдық. Қазанғап атындағы Қы­зылорда музыкалық колледжіне оқытушы бо­лып орналасып, 13 жылдай жұмыс істедім. Мұх­тар Құл-Мұхаммед әкім болған кезде Қы­зылордада Ерболат Мұстафаев екеуміз оркестр аштық. 2010 жылы маусымның басында Алма­ты­ға келіп, консерваторияға соққанымда атақ­ты күйші, ұстазымыз Қаршыға Ахме­дия­ров­пен кездесіп қалдым. Ол амандық-саулық сұрасқан соң телефон соғып, Халық музы­ка­сы факультетінің деканын шақырып алды да, «Мына баланы осында жұмысқа алу ке­рек, бұл өзі күй тартады, күй шығарады және кітап жазады, бізге нағыз керек адам» деп ұсы­ныс айтты. «Мұның төрт баласы бар, бұл жақ­қа келсе қайда сияды» дегендерге Қарше­кең «Қаланың іргесінен жер алып береміз, аза­мат қой, бірдеңе қылып үй салып алар» деді. Соған жүрегім жарыла қуанып, мәз бол­дым. Кімді осылай консерваторияға ша­қы­рып жатыр?! Және анау Қызылордадан! Бірақ тағ­дырдың бұралаңын кім білген, бір апта­дан соң аяқ астынан Қаршыға ағамыз дүние салды. Алматыға келетін болдым деген сенім құлады. Бұйырмаған шығар деп бұл шаруаны ұмытуға қарағанда, Қызылордада жүрген мені Кәрима Сахарбаева апамыз аяқ астынан шақырды, «Ертең жұмысқа кел» деп. Ұшып же­туге де мүмкіндік жоқ еді, бірақ сол кезде Алматыда оқып жатқан қыздарым ұшаққа би­лет әперіп, апыр-топыр Алматыға жетіп, кон­серваторияға жұмысқа тұрып кеттім. Оба­лы не, мені шақыртқан кісілер бір жа­рым ставка сабақ дайындап қойған екен. Сірә, мұндай қамқорлық – консерватория тари­хында жұмысқа шақыртылып алған ешбір адамға жасалмаған да шығар-ау! Жаңа ортада қызмет атқару да оңай емес, өзімше оқытушы болып жүр­ген­мен, бұл жерде мені оқытқан ұстаздарым ең­бек етеді. Соларды көріп қалсам қы­сы­ламын. Сонда ол кісілердің алдында өзімді әлі студент сезінеді екенмін ғой!

– Сіздің бір елеулі еңбегіңіз – алғаш рет Сыр өңірінің жыр-термелерін, жыр-күй­лерін нотаға түсіру екен. Бізде бұ­рын-соңды жасала қоймаған бұл іске құл­шына кірісіп, арнайы кітап жа­зуыңыз­дың себебі не?

– Консерваторияға келгеннен кейін 1997 жы­лы ізденуші ретінде кандидаттық дис­сер­та­ция қорғау үшін ғылыммен айналысу ке­рек болды. Өнертану ғылымының докторы, про­фессор Саида Еламанова жетекшім бол­ды. Сол кісі маған «Күйден қорғап жатқандар көп, сен біраз сыртта жүріп қалдың ғой, күй зерт­теу қиындау тиер. Ал мына Сырдың ақын-жыраулары туралы филологтар көп жазып тастады, бірақ олардың мақам-саз­дары нотаға түспеген. Сен соның музыкалық жағын зертте» деп кеңес берді. Қызық бол­ғанда, мен бір кезде сол Сырдың көмекеймен айта­тын жыраулық өнерін жаратпайтынмын. Өзім сол өлкеде туып-өссем де! Саида апай ша­­­­қырып алып біраз кассета берді. Тыңдап кө­ремін, түк тартпайды. «Мұның қай жері ерек­ше, несі керемет» деп ойлаймын. Кейін зер салып тыңдап қарасам... расында өзге­ше­лік бар екен. Сол кезде Айнұр Ешбаева деген термеші қыз бар еді (1997 жылы қайтыс болып кетті), соның айтқан бір термесін тыңдап қарасам, әлгі термені үш рет қайырғанда үшеуі үш түр­лі шығады, әр қайырғанда дамып, кү­шейіп отырады. Сосын Көшеней Рүс­тем­бе­ков­тің дыбысжазбасын тауып алып тың­да­дым. Сөйтіп-сөйтіп, жыр-терме әлеміне ене бас­тадым. Арал-Қазалы мен Қармақшының ма­қамдарының айырмасын, өзіндік ерек­шеліктерін ұға түстім. Ұғып-түсінгенімді Саи­да апайға айтамын, ол кісі «Жоқ, маған ауыз­ша айтқаның керек емес, қағазға түсіріп бер» дейді. Нотаға түсіре қоюға мақам-саз де­ген қиын. Не  де болса тәуекел деп, Сұраған Мыр­заевтың бір мақамының нотасын жаз­дым. Сұраған марқұмның үні ашық еді ғой, бә­рін анық айтатын. Тынық орындалған тер­ме мақамы нотаға түсіруге жеңілірек бол­ды. Сосын Рысбек Әшімов, Демеу Жолым­бетов­терді түсірдім. Одан соң Қармақшы ма­қамдарына келдім. Оларда тіпті басқаша. Дом­бырада секунда деген жағымсыздау ды­быс­ты ұстап тұрып, айтуын басқаша айтады. Бұл не деп түсінбей сұрасам, ол терме айту­дың Қармақшыдағы дәстүрі екен. Кейін оны ұғып алған соң, Сырдың гөй-гөйін түсірдім но­таға. Сөйтіп, осындай біраз жұмыс істеген соң жинақтап әкелсем, мына жақтағылар «Мұ­ны кітап қылып шығару керек қой» дей­ді. Бәрі мақам-саздардың сан алуан екеніне таң­ғалып жатыр. Қармақшының өзінен 25-тен аса, Арал-Қазалы аймағынан 30-шақ­ты мақамды нотаға түсірдім. Сөйтіп, 2002 жы­лы Арал-Қазалы өңірінің мақам-саздарын қам­титын «Сырлы сарын» атты алғашқы кіта­бым жарық көрді.  Зерттей жүріп көзім жеткен бір нәрсе, Қар­мақшы өңірінің мақам-саздары Қорқыт күй­лерінің сарынына келеді. Бірақ Қорқыт күй­леріне Қармақшының жыр мақамдары негіз болды ма немесе Қармақшы мақамдары Қорқыт күйлерінен пайда болды ма, тап ба­сып айту қиын, бірақ қандай да бір сарын­дастық бары анық. Мәселен, Қорқыттың күйі мен Сыр бойының мына бір гөй-гөйін салыстырып қарайық (домбырада шертіп көр­сетті. – А.Ө.), бірдей емес пе? Бұл – тегін­нен-тегін нәрсе емес. Бұл ұлы Қорқыт (оны жоқ деуге де біреулердің аузы барып жүр ғой!) шығармашылығының Сыр бойы му­зыкалық мәдениетімен тұтасып кеткенін көр­сетпей ме?! Сосын Қазанғап күйлері туралы жаз­ған мақаламда Қазанғап күйлеріне Сыр мақамдары негіз болған деген тұжырым жасадым. (Осы арада Т.Тоқжанов Сыр бойы тер­­мелерінің төртеуін және Қазанғап Тілеп­бер­генұлының төрт күйін тартып көрсетті. Расында, ол шығармалардың арасындағы сарындастық, әуен-саздың ұқсастығы анық бай­қалып тұрды. – А.Ө.). Осылайша, Сыр бойы­ның мақамдарын зерттей жүріп, оның ар­ғы дәуірдегі көне музыкамен үндестігіне жә­не оның бергі дәуірдегі музыкалық мәде­ние­тімізге зор әсері болғанына көзім жетті.

– Күйшілік өнерді зерттеуіңіз де на­зар аударарлық. Мәселен, Тауелібай қа­­­­зақтарының әйгілі күйшісі Жа­ман­қара күйшінің туындыларын зерттеп, нотаға түсіріп шығарыпсыз. Ол кісінің шы­ғармаларының өзгелерге ұқса­май­тын қандай ерекшеліктері бар?

– Ол енді бір қызық тарих! Басынан бас­тап айтып берейін. Әкем марқұм жұмысшы болды. Мен ол кісі­ге күні бүгінге дейін таңғаламын. Шешен сөй­лейтін. Дін, тарих, әдебиет саласын өте жақ­сы білетін. Тіпті, бар ғой, Құдай асылыққа жаз­дырмасын, осы үш саланы анау-мынау про­фессордан кем білмейтін. Үйде кітап көп болатын. Соның ішінен сыртында батырдың атқа мінген суреті бар кітапты алдырып, біз­ге әндетіп отырып оқып беретін. Кейде жат­қа да айта беретін, біз әуезді етіп жыр оқып отырған әкемізге таңғалып, ұйып тың­дайтынбыз. Шыны керек, әкем менің үйірмеге қа­тыс­қаныма, домбыра үйреніп жүргеніме онша на­зар аудармайтын. «Папа, мынадай күй үй­рендім» деймін, ол кісі «Е-е, жақсы екен» дейді де қояды. «Тартшы, тыңдайын» демейді. Мен болсам, әкеме өнерімді көрсеткім келіп, ішім жарылардай боламын. Бір күні республикалық конкурстың лау­реаты болдым. Оны теледидардан көр­се­тіп, газетке жазып жатыр. Әкем газет-журнал қал­дырмай оқитын адам. Менің жаңалы­ғым­ды білгеннен кейін, «Е-е, балам, мынадай дә­ре­жеге жетіпсің, жақсы екен. Кәне, күй тарт­шы, мықты домбырашы болыпсың ғой» деді. Ал мен әкемнің бұл сөзін төрт жылдан бері күтіп жүргенмін ғой, әкем қашан маған дом­быра тарттырып тыңдайды деп. Содан оты­рып алып, «Балбырауын», «Адай», «Са­рыар­қа», «Көңілашар» – бірінен соң бірін тар­тып жатырмын. Әкем әр күйді тартқан соң сұрайды: «Бұл күйдің аты не?» «Сарыар­қа». «Кімнің күйі?» «Құрманғазының күйі». «Оны неге байланысты шығарған?» «Ой, қай­дан білейін...» Осылай бірнеше рет сұра­ды. 7-сыныптың оқушысымын, күйдің мәнін, тарихын қайдан білейін? Сосын әкем менен «Балам, Жаманқара деген күйшіні білесің бе?» деп сұрады. «Жоқ» дедім. Әкем мырс етіп күл­ді де, әңгіме бастады: – Мен жасым 17-ден өткенде көктемде «Жа­манқара деген күйші келейін деп жатыр» деп ауыл дүрлігіп кетті. Қазалыдағы Көларық деген жердеміз. Содан ауыл ақсақалдары бір ауқатты адамның үйіне жиналды. Екі-үш күннен кейін Жаманқара келді. Ұзын бойлы, сымбатты кісі екен, құлағына орап қоятын ұзын мұрты бар екен. Содан үйге кіріп, біраз­дан соң күй тартты. Үйге адам сыймайды, босағадан сығалап тұрып тыңдадық. Бірнеше күй тартқан соң Жаманқара былай деп әң­гіме бастады: «Отыз-отыз бестердегі сері ке­­зім. Саусақтарым әбден жаттығып, дом­быра­­ны сөйлететін шағым. Бір күні бір бай кісі мал сойып, үйіне шақырды. Күйшіні бай­лар шақырып құрметтесе керемет қой, ол кезде олай арнайы шақырту сирек. Ре­тін­де тойларға шақырып күй тарттыратыны болмаса, былайғы кезде бізбен жұмысы жоқ. Со­нымен байдың үйіне бардық, біраз әңгі­мелесіп, ән салып отырғаннан кейін маған «Жаманқара, осы күнде сенің атың қатты шы­ғып жүр, сонда сен күйшісің бе?» деп сұра­ды. «Иә, күйшімін» дедім. «Онда былай бол­сын, екеуміз шарттасайық. Менің ана кі­ші тоқалым бар, сен соны күй тартып елік­тіріп, істеп отырған ісінен жаңылдырсаң, мен сенің үстіңе шапан жауып, астыңа ат мін­гізіп, алдыңа мал саламын» деді бай. Алты қанат ақ ордаға жиналып отырған көптің кө­зін­ше солай деді. Не дерімді білмедім, жұрт­тан қысылып та кеттім. Сөйтсе де, нар­тәуекел деп байдың шартымен келістім. Бай маған, «Онда қай кезде бастайтыныңды өзім айтам, мен ымдаған кезде бастай бер» деді. Бір кезде тоқалы келіп, алдына табағын қойып қамыр илей бастап еді, бай ымдады. Мен жайымен ән бастап едім, тоқалдың құ­лағы түрік екен, ыңылдап қосылып қояды. Оның әуенге елтігенін сезіп, күй бастадым. Та­банда екі-үш күй шығарып тартып, дом­бы­раны әбден бебеулетіп, өзім де қара терге түстім. Бір кезде келіншекке қарасам, екі көзі мен­де, екі жұдырығымен алдындағы қамыр­ды емес, жерге төселген киізді илеп отыр екен. Кілт тоқтап байға жалт қарап едім, ол тү­неріп кеткен екен. «Жүр, ізіме ер» деп жыл­қысына алып барып «Қалаған атыңды таңда» деді. Сөйтіп, бай сөзінде тұрып, уәдесін орын­дады...».

Әкем Жаманқара туралы осындай әңгіме ай­тып берді. Жаманқараның күйі есінде қал­маған. Есінде қалғаны күйшінің әлгі әңгі­ме­сі ғана. Ал мен содан кейін музыкалық учи­лище бітірдім, консерваторияны аяқтап, Арал-Қазалыны олай да, былай да аралап Жаманқара туралы сұраймын ғой! Көрдім-біл­дім деген адам жоқ. Уақыт өте ондай күй­ші болғанына күмәндана бастадым. Бірақ сен­бейін десем, әкем айтқан әңгіме бар, се­нейін десем, еш жерден дерек шықпайды... Пандемияның кезі еді. Бірде Алмас Ал­матовқа телефон шалып, әңгіме­лесіп қалдық. «Не істеп жатсың?» деп сұрады. «Баяғыда әкем айтқан Жаманқара деген күй­шіні 40 жылдан бері іздеп жүрмін, табы­латын емес» деп едім, Алмас аға: «Ой, Төлеп, мен оны білемін» дейді. «Қойыңызшы, рас па?» деймін. «Жаманқараның баласы Совет Жа­манқараев деген ақын, әкесіне жетеғабыл күйші болған. 40 күйін Тілендиевке өткізген. Осында ұрпағы бар» дейді Алекең. «Қайда ол ұр­пағы?» десем, «40 жыл күттің ғой, тағы бір-екі күн шыда» дейді дегбірімді кетіріп. Сөйтіп, екі-үш күннен кейін бір күйін жі­бер­ді. Тамаша. Сосын Жаманқара күйшінің не­ме­ресінің телефонын берді. Совет Жаман­қа­раевтың Ғабиден деген баласы Қарағандыда тұрады екен. Тамдыдан көшіп келгеніне 4 жыл болған. Сол кезде бір ауырып тұрғам, Қа­­­рағандыдағы бір шәкіртіме айтып, ма­ши­на дайындатып, күйшінің немересінің үйіне бар­дым. Ұрпағынан Жаманқара туралы әңгі­мелерді естідім, суретін алдым. Күйлерін өзі­міздің архивтен Күнқожа Қайрулла інім тауып көшіріп, артық дыбыстан тазалап бер­ді. Тамдыға барған фольклорлық экспе­ди­ция жазып алған 9 күйі бар екен, соны нотаға түсірдім. Сосын баласы Советтің күйі бар екен, соның бәрін қосып, «Күйші Жа­ман­қара» деген кітап шығардым. Жаманқараның күй­лерінде Сыр бойының әуен-ырғақтары тұнып тұр. Кітапты шығарған соң әкемнің ба­сына барып Құран оқыдым. Рухынан ке­ші­рім сұрадым. Өйткені сонша жыл Жаман­қараны таппаған соң, әкемнің әңгімесіне де күмәндана бастағам, маған аңыз айтпады ма екен деп. Ал шынында, ол кісі тамаша бір күй­­шінің есімі ұмытылмай, күйлері хал­қы­мен қауышқанын қалаған екен!

– Ән-күйлердің нотаға түсуі қалыпты нәрсе. Жыр-термелерді өзіңіз нотаға тү­сірдіңіз. Ал орындалуының өзі бір­не­ше сағатты алатын көлемді «Алпамыс» дас­танын нотаға түсіруіңізге не түрткі бол­ды?

– Қазір, өзіңіз білесіз, төл мәдениетімізге көз­қарас мүлде өзгеріп, басқа бағытқа кетіп қал­ды. Жастарымыз түгілі, үлкендеріміздің өзі ұлттық тамырдан ажырап бара жат­қан­дай. Осындай кезде ұлттық мәдениетіміздің бар­лық саласын, оның ішінде ұлттық музы­ка­мыздың барлық түрін насихаттауды бір сәт­ке де тоқтатпау керек. Білімді музыкант­та­ры­мыздың өзі ұлттық туындыларды жа­дында сақтай бермейді, көбі нотамен ғана орын­дайды. Сондықтан нота білетіндерге эпостық шығарманы да, ең құрығанда қағаз­ға қарап орындауға мүмкіндік берсек, ол да бір қажет іс шығар. Кітапқа түскенді мектеп­те, үйірмелерде үйретуге болады. Жалпы, қазақты сақтап тұрған тілі мен му­зыкасы ғой! Жүздеген дастанымыз сан ға­сырдан осы күнге жетті. Қазір оны орын­дайтындар мүлде аз, тыңдайтындар да көп емес. Бірақ заман бұлай тұра бермес, күн­дер­дің күнінде қазақ тарихын, тамырын ізде­ген­де ұлттық музыкаға, оның ішінде тың­да­ғанға рух беретін эпостарымызға оралатыны анық. Сол кезде «Алпамыс» секілді мұра­ла­рымыз айтуға, тыңдауға дайын тұрса дейміз.  Мен «Алпамыстың» Бидас Рүстембе­ков орын­даған нұсқасының нота­сын жаздым. Бидас – ата-бабасынан бері жы­­­­раулық үзілмей келе жатқан әулеттің өкі­лі. Мен түсірген нұсқаны біраз жыл бұрын Кен­жехан Матыжанов арнайы студияда жа­зып алған екен. Мен сол жазбаны консер­ваторияның ректорына хат жаздырып отырып алдырдым. Тыңдағанда керемет енді, Бидас жырау «Алпамысты» 22 мақаммен 4 жарым сағаттан артық жырлаған. Соны то­лығымен нотаға түсіріп шықтым (негізі, дас­танның нотасын жазу бұрын да тәжіри­бем­де болған). «Алпамыс» – көптеген түркі халқына ор­тақ көне мұра ғой, соны нотаға түсіруге 9 жа­рым ай уақытым кетті. Қиын болса да, ақы­рына дейін шыдап, ойға алған істі орын­дап шықтым. Қазақ қай нәрсеге де рулық тұрғыдан қа­рай­тын қызық халық қой, «Алпамысты» то­лық нотаға түсіргенімді естіген қоңырат руы­ның бір кісісі «Кітап қылып шығарайық, де­меуші табамыз» деді. Оның айтқан адамы «Мың данасын шығарыңыз, өткізіп беремін» деді. Бірақ сене қоймадым. Ақырында, әлгі «де­меуші» жігіт өз есебімнен шығарған жүз да­на кітаптың елу данасын ғана сатып ала­тынын айтты. Міне, бізде рухани мұраға де­ген көзқарас әлі осындай ғой. Ұлтқа қажет нәр­сеге келгенде аузымыз бірігіп, қолдап ке­те бермейміз.

– А.Затаевичтің «Қазақтың 1000 әні» ең­бегіндегі күйлерді қалпына келтіру» де­ген еңбегіңіз бар екен. Атауына қара­ған­да, бұрын біздің музыка зерттеу­ші­лерінің тәжірибесінде болмаған сияқ­ты...

– Затаевичтің «Қазақтың 1000 әні» деген кі­табымен музыкалық училищеде жүрген ке­зімнен таныспын. Училищенің соңғы сы­ны­бында оқып жүргенде «Ақсақ құлан» күйін үйрендім. Сонда ұстазым Тасболат ағай «Ақсақ құланның» керемет варианты За­таевичтің кітабында ғой» деді. Содан кі­тап­ханаға барып әлгі кітапты алып көрдім. Түсін­бедім. Одан соң музыкалық училищелер ара­сындағы конкурсқа қатысар кезде тағы қа­радым. Біртүрлі, тартпады. Нотаға түсір­ген­дері не әнге, не күйге ұқсамайды. Бұлай да нотаға түсіре ме екен деп қоя салдым. Кейін консерваторияға келгенде тағы ал­дым­нан шықты. Кітапты алдыма алып, ішін­дегі шығармаларды домбырамен ойнап кө­рем, біреуі қазақтың әніне не күйіне жақын­дамайды. Өстіп те нотаға түсіре ме екен деп, тағы да қоя салдым ол кітапты.  Осыдан 3-4 жыл бұрын атақты күйші Қамбар Медетовтің 120 жылдығына бай­ла­нысты халықаралық конференция болды. Кейін конференция материалдары кітап болып шығып, оқып көрдім. Қамбар Медетов 1936 жылы Мәскеуге барып «Ақсақ құланды» тартқанда, оны екі адам орындап тұр деп сах­наның артын қарап қайтқандар болған екен. Теріс бұраумен шертілетін ол күйдің сағадан тартылатын жерінде дыбыс екі ас­паптан шығып тұрғандай естіледі, соны дом­бырамен таныс емес адамдардың миы қабылдай алмайды ғой. Міне, осы күйді нотаға түсірген Затаевич те домбыраны да, қазақ тілін де білмейтін адам, солай да болса ол күйдегі негізгі тақырып пен буынды барын­ша жақсы таңбалаған, тек домбы­ра­ның қағыстарын белгілей алмаған. Сон­дық­тан мен А.Затаевич түсірген күйлердің біра­зына транспозиция жасап – қазіргі бұрауға лайықтап, күй қағыстарына сай штрихтарды орын-орнына қойып көргенде, музыка сөйлеп кетті. Мен қолға алмағанша, А.Затаевичтің осыдан 99 жыл бұрын шыққан кітабындағы осы 18 қазақ күйіне ешкім на­зар аудармаған ғой, ешкімге керек болмаған! Со­ны қалпына келтіріп кітапқа шығардым. Осыған дейін бұл мұраларға салғырт қарап, ешкімнің қызықпағанын қалай түсіндіреміз? Ұлттық музыка кәсібилерге, сол салада жүр­ген­дерге ғана емес, бүкіл халыққа қажет. Ке­зінде қарапайым, қой бағып жүрген ба­ладан бастап, ел билегендерге дейін домбыра тар­тып, ән салған. «Қазақтың 1000 әніне» ән бергендердің ішінде С.Сейфуллин, А.Бай­тұрсынов, Ж.Аймауытов секілді тұлғалардың болуы бүгінгі шенеуніктерді ойландыра ма екен? Затаевичтің өзі айтқан екен, «Көшедегі қайыршысынан ел басқарған кісісіне дейін білетін музыкасы халықтық деңгейге кө­терілген мұндай халықты көрмедім» деп. Ол сөз біздің есімізден шықпауы тиіс!

– Әңгімеңізге рахмет! Ұлттық музы­ка­­мыз­ды өркендетуге қосып жатқан үле­сіңіз лайықты бағасын ала беруіне ті­лектеспін.  

Сұхбаттасқан –  Ахмет ӨМІРЗАҚ