Айгүл Қапбарова: Жаңа заң – құндылықтардың жаңа жүйесі

Парламент Сенатының депутаты

Қазір отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі – ең көп талқыланатын қоғамдық мәселелердің бірі. Жақында ғана Президент қол қойған «Қа­зақстан Республикасының кей­бір заң­­намалық актілеріне әйелдер құ­қық­тары мен ба­лалардың қауіпсіздігін қам­та­ма­сыз ету мә­се­ле­лері бойынша өзгерістер мен то­лықтырулар ен­гізу туралы» және «Қа­зақ­стан Республи­ка­сы­ның Әкімшілік құқық бұ­зу­шылық туралы кодек­сі­не әйелдер құ­қық­тары мен балалардың қауіп­сіздігін қам­та­масыз ету мәселелері бойынша өз­герістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң­дар – отбасылық-тұрмыстық және қоғамдық қа­­ты­настарды одан әрі өзгерту үшін негіз.

Заңдар Парламент депутаттарының заң шы­ғару бастамасы тәртібімен әзірленді. Бұл біздің азаматтарымыздың басым көпшілігін тол­ғандыратын аса күрделі әлеуметтік проб­ле­маны шешуге бағытталған құқықтық нор­маларды әзірлеген заң шығарушы орган­ның өсіп келе жатқан рөлін көрсетеді.  Жаңа заң қазақстандық қоғамды шын мә­нінде сауықтыруға арналған, өйткені от­ба­сылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық қо­­­ғамның қазіргі заманғы қасіреті. Мұндай қыл­мыстар үшін жаза қатаңдатылды. Осы­лай­ша, халық арасында құндылықтардың жаңа жүйесін қалыптастырады. Бұл жүйеде бас­ты назар әйелдердің құқықтарын құр­мет­теу және олар мен ерлер арасындағы са­лауатты қарым-қатынасты қалыптастыру. Бұл құндылықтарды өскелең ұрпақтың са­на­сына сіңіру қажет. Заңның қабылдануы зорлық-зом­бы­лық­тың табиғатын түсінуге негізделген. Мұнда олар оның салдарын емес, себебін де жоюға ты­рысады. Заңда, ең алдымен, қылмыстың алдын алу­ға және азаматтардың құқықтарының әділдігі мен қорғалуын қамтамасыз етуге ба­ғытталған шаралар кешені көзделген. Құжат адамның қадір-қасиетін құр­мет­теуге және сақтауға бағытталған. Ол от­ба­сы­лық-тұрмыстық қатынастар саласында ұрып-соғу мен денсаулыққа қасақана зиян кел­тіруді қылмыстық жауапкершілікке тар­тады. Яғни, заң әйелдер мен балаларға қа­тыс­ты зорлық-зомбылыққа байланысты кез кел­ген қауіпті іс-әрекетті жасаған адамдарға қыл­мысы үшін жауапкершілік қарастырады. Мұн­дай өзгеріс, сайып келгенде, отбасы­лар­да­ғы құрбандық мәселесін шешіп, тұр­мыс­тық зорлық-зомбылық құрбандарының жағ­дайын едәуір жақсартуы керек. Айта кетейік, Қазақстанда жыл сайын отбасылық жан­жалдан кемінде 80 әйел қаза табады, күнделікті полицияға тұрмыстық зорлық-зом­былық фактілері бойынша 300-ге жуық арыз келіп түседі. Өткен жылы 69 әйел мен 7 бала қай­тыс бол­ған. Күн сайын 342 адам от­­­­­­­ба­сылық және тұр­мыстық зорлық-зом­бы­лық­қа ұшырайды. Аталған заң зорлық-зом­былыққа жол бермеу мәдениетін қалып­тастыруға бағытталған. Мемлекет басшысы Президент болып сай­ланғаннан бастап әділетті қоғам құру ұстанымын сақтап келеді. Заң мен тәртіпті орнату оның сайлауалды бағдарламасының негізі болды. Яғни, қоғамдық қатынастың барлық мәселелері құқықтық салада шешілуі керек дегенді білдіреді.  Құжат Мемлекет басшысының әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зом­бы­лық­тың кез келген көрінісі үшін жауапкершілікті қатаң­дату, отбасы институтын нығайту және кәмелетке толмағандардың қауіпсіздігін қам­тамасыз ету, оның ішінде бала құқықтары жө­ніндегі уәкілдің қызметін одан әрі же­тіл­діру жөніндегі тапсырмаларын іске асыруға бағытталған. Заң шығарушы орган қоғамның сұра­ны­сына сәйкес жаза түрлерін анықтайды. Қа­таң жаза – қылмыстың алдын алу және қо­ғам­ды қауіпті қылмыскерлерден қорғаудың тиім­ді әдісі. Қоғамдық пікірді ескере отырып, ден­саулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру және ұрып-соғу қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Қасақана ауырлығы орташа және ден­сау­лығына ауыр зиян келтіргені үшін жауап­кершілік күшейтілді. Бұрын адамды азаптау үшін жауап­кер­ші­лікке тарту үшін ұрып-соғу мен басқа да зор­лық-зомбылық әрекеттерінің жүйелілігін дә­лелдеу қажет болатын. Енді жәбірленушіні азап­тау мақсатында ерекше қатыгездікпен, қо­р­қытумен жасалған зорлық-зомбылық әре­кеттері үшін жауапкершілікті анықтай­тын нормалар енгізілді. Қылмыстың алдын алуға, отбасы инс­титутын нығайтуға, балалардың қауіп­сіз­­дігін қамтамасыз етуге, отбасын қолдау ор­талықтарын құруға, отбасы мәселелері бойын­ша «111» байланыс орталығының жұ­мыс істеуіне, әйелдер мен балалардың құ­қық­­­тарын қорғауға бағытталған заңнамалық жаңалықтар бар.  Жалпы, заңның негізгі мақсаты жаза­лау­шы ғана емес, алдын алу сипатына ие. Сонымен қатар енгізілген түзетулер ба­лалардың құқықтық санасын қа­лып­тастыруға арналған. Кәмелетке толма­ған­дарды қорқыту және кибербуллинг үшін әкімшілік жауапкершілік енгізілді.  Айта кету керек, кәмелетке толмағандар ара­сында буллинг жиі кездеседі. Осыған бай­ланысты білім беру ұйымында ұзақ уа­қыт бойы буллингке қарсы тұрудың заңды те­тіктері болған жоқ. Олар тек  профи­лак­ти­­­калық сөйлесумен және мектепішілік есеп­ке алумен шектелуге мәжбүр болды. Ал­ғаш рет 16 жасқа толмаған адамдарға жы­ныстық сипаттағы зорлық-зомбылық жа­сағаны үшін қылмыстық жауапкершілік ен­гізілді. Осы нормалар қабылданғанға дейін мұндай жауапкершілік 14 жасқа тол­ма­ғандарға тиіскені үшін ғана қарас­ты­рыл­ған. Ол үшін 200 АЕК-ке дейін айыппұл, тү­­­­зету жұмыстары немесе 200 сағатқа дейін қо­ғам­дық жұмыстар не 50 тәулікке дейін қа­мауға алу көзделген. Сонымен қатар айып­талушы белгілі бір лауазымдарды атқару және 3 жылға дейін белгілі бір қызметпен ай­налысу құқығынан айырылуы мүмкін. Балаларды ұрлағаны үшін 10 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру (бұ­рын 7 жылдан 12 жылға дейін), ал заңсыз бас бостандығынан айыру үшін – 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру (бұ­рын 5 жылға дейін) көзделген. Жаңа заң сонымен қатар суицид жағ­дайларын азайтуға бағытталған. Егер бұрын тек өз-өзіне қол жұмсауға итермелегені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген болса, енді өзін-өзі өлтіруге итермелеу және жәр­демдесу үшін жауапкершілік қарастырылады. Кә­мелетке толмағандарға қатысты мұндай әре­кеттер 5 жылдан 9 жылға дейін бас бос­тан­дығынан айыруға әкеліп соғады. Осы­лай­ша, бұл шаралар суицидтің алдын алуды да, кінәлілердің жауапкершілігін де күшейтеді. Жаңа заң педофилдер мен балаларды өл­тіру фактісі бойынша өмір бойына бас бос­тандығынан айыру түріндегі ең ауыр жа­заны қарастырады. Бұл жағдайда кез кел­ген балама алынып тасталады. Осылайша, қо­ғамда мұндай адамдарға мүлдем төз­беу­шілік қалыптасады. Жаңа нормалар мектептердегі қорлаумен кү­ресуге бағытталған. Осылайша, кәмелетке тол­мағанды қорлау (қорқыту, кибербуллинг) үшін әкімшілік жауапкершілік алғаш рет ен­гізілді. Бұл әрекет үшін ескерту немесе 10 АЕК мөлшерінде айыппұл қарастырылған. Қор­қытуды қайта жасау 30 АЕК (110 760 тең­ге) айыппұл салуға, ал егер бұл әрекетті 12 жастан 16 жасқа дейінгі кәмелетке тол­ма­­­­ғандар жасаса – ескерту жасауға немесе ата-анасына немесе оларды алмастыратын адам­­дарға 10 АЕК айыппұл салуға әкеліп соғады.  Құрдастарын қорқытатын балалардың ата-аналары үшін жауапкершілікті арттыру олар­ды балаларының тәрбиесіне байыпты қарауына мәжбүрлейді. Білім беру ұйымдарының кәмелетке тол­ма­ғандардың немесе оларға қатысты құ­қық­қа қайшы әрекеттер жасағаны туралы құқық қорғау органдарына дереу хабарлау міндеті белгіленген.  Қоғамдық көліктерден 16 жасқа дейінгі ба­лаларды мәжбүрлеп түсірудің көптеген жағ­дайы белгілі. Бұл көбінесе мектептен өзді­гінен оралатын бала үшін қауіпті. Енді бұл құқықбұзушылық болып саналады, ол үшін 5 АЕК (18 460 теңге) мөлшерінде айып­пұл қарастырылған. Негізгі заңмен 15 заңнамалық актісіне, оның ішінде жеті кодекс пен сегіз заңға өз­герістер мен толықтырулар енгізілді.  Қабылданған заңның басты міндеті ба­ла­лар қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәсе­ле­лері бойынша мемлекеттік саясаттың құ­қық­тық, экономикалық, әлеуметтік және ұйым­дастырушылық негіздерін жетілдіру, әйел­­дер мен балаларға қатысты қылмыс­тар­дың алдын алу және жолын кесу. Тұрмыстық зорлық-зомбылықты кри­ми­нализациялау, балаларға қатысты зор­лық-зомбылықтың барлық түрлері үшін жа­заны қатаңдату және тұрмыстық зорлық-зом­былыққа қарсы алдын алу шаралары негіз­гі заңнамалық жаңашылдықтар. Әйелдер мен балалардың құқықтарын қор­ғау бөлігінде ел дамуының нақты век­то­рын белгілейтін пәрменді заңнамалық база құрылды.  Бұл – азаматтық қоғам мен мемлекеттің өт­кір және өзекті мәселені шешуге ба­ғыт­талған сындарлы өзара іс-қимылының нә­ти­жесі.  Мемлекет пен қоғамның, құқық қор­ғау­шы­лар мен құқық қорғау органдарының бір­лескен жұмысы нәтижелі болуы қажет.  Бұл заңның тағы бір жетістігі – зорлық-зом­­­­былық құрбандары тіпті «асырау­шы­сы­нан айырылған» жағдайда да, толық қор­ғаныс пен қолдау алу мүмкіндігіне ие бо­ла­ды. Бүгінде елде көптеген отбасын қолдау ор­талығы, дағдарыс орталықтары жұмыс істейді, бірақ олардың профилактикалық жұ­мыстары нәтижелі емес. Зардап шеккен ба­лалар мен ата-аналарды оңалтудың әртүр­лі бағдарламаларының тиімділігі де күмән ту­дырады. Өз кезегінде, жаңа заң ведомс­твоа­ралық өзара іс-қимыл құру арқылы зардап шек­кен адамдарды тәуелді қатынастардан айы­ра отырып, отбасын қолайсыз әлеуметтік ортадан шығаруға көмектеседі. Тұрмыстық зорлық-зомбылықты тоқ­тату ісін соңына дейін жеткізу үшін заңға та­рап­тардың кәмелетке толмағандарға қа­тысты физикалық зорлық-зомбылық пен зор­лық-зомбылық қылмыстары бойынша тату­ласу мүмкіндігін болдырмайтын тармақ ен­гі­зілді. Бұл түзету агрессордың қолын «бай­лайды» және жәбірленушіні абьюзивті қарым-қатынастан шығарады. Аталған заң бойынша құқық қорғау ор­ган­дарының жаңа міндеттері айқындал­ған. Ол қандай? Аталған новеллаларды неғұрлым тиімді іске асыру үшін ІІМ-де отбасылық-тұрмыс­тық зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жө­нін­дегі мамандандырылған бөлімше құры­латын болады. Егер бұрын құқық қорғау органдарының отбасылық-тұрмыстық зорлық-зом­былыққа реакциясы болмаған жағ­дайлар жиі тіркелсе, енді мұндай әрекеттер үшін олар тиісті жауап­кершілікке тартылады. Осыған байла­ныс­ты Қ.Тоқаевтың «Егер қоғамда агрессия мен зорлық-зом­­былықтың кез келген тү­ріне то­лық бас тарту, «мүл­дем төзбеу­ші­лік» бол­ма­са, кез келген заң­на­малық өзгерістер тиім­ді бол­майды» деген сөзін есте ұста­ған жөн. Біздің құқық қорғау ор­ган­дары, ең ал­дымен полиция, Мем­ле­кет басшысының осы сөздерін то­лық басшылыққа алуға тиіс. Сондай-ақ заңда неке және отбасы, ата-ана мен бала инс­титутын нығай­туға негіз­делген дәстүрлі отбасылық құн­ды­лықтарды қор­ғау, сақтау, нығайту және іл­герілету, сон­дай-ақ балаларды жалпыа­дам­заттық, ұлттық, дәс­түрлі құрметтеу рухында адамгершілік жә­не рухани тәрбиелеуді қам­тамасыз ету қа­ғи­даты кіретін неке – от­басы заңнама­сы­ның жаңа қағидаттары көз­делген.  Заң отбасыларға психологиялық, құ­қықтық және әлеуметтік көмек көрсету мәселесіне ерекше назар аударды. Ол үшін жергілікті атқарушы органдар базасында отбасын қолдаудың жаңа орталықтарын құру жоспарлануда. Бұл ретте жұмыс беруші қызметкер тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсететін ұйымдарда болған кезеңде оған жалақысы сақталмайтын 30 күнге дейін демалыс беруге міндетті. Мемлекеттік билік жаңа заңдар қа­был­дай отырып, отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесінде абсолютті болып та­былатын қоғамдық басым көпшіліктің көз­қарастарына назар аударылды. Енді, ең бас­тысы, заңның орындалуы мен толық­қан­ды орындалуын қамтамасыз ете отырып, оның әлеуетін іске асыру керек.