Танылу мен табылу

Баукеңді әуелі сарыала шенді тыныштық күзетшісі ретінде көрдік. Әрине, милиционерге нендей әрекеттер жасауға болмайтынын қай шақтан бері де біршама білетініміз рас. Бірақ ондай ережелердің арасында бұларға өлең жазуға рұқсат етілмейтіні туралы нұсқау жоғы және белгілі. Оның үстіне бірге жүрген досыңның ақын болғаны қандай мерейлі қуаныш болса, оның офицер ретіндегі салмағы соншалықты тосын да қызықты көрінеді екен.

Күнделікті қызметінде кәсіби тәртіпті бек ұстанатын Бауыржан өлеңге келгенде өйткен жоқ, сыпайысып тұруды мақұл көрмеді, кәдімгі өз тұстастары секілді батыл сөйледі: Үміттің отын үрлеумен өтіп мезеттер, Тасқын жыр аңсап талықсып жүр ғой өзектер. Мен үшін емес, ел үшін, кәне, ей, өмір, Құрманқұловтың өлеңдеріне кезек бер! Сол кезек, әрине, берілді. Құрманқұлов өз кезегін бекерге сұрамапты. Оның өлең­де­рі бірінен соң бірі жас ақындардың Ал­ма­­­тыдан жарық көрген ұжымдық  жинақ­та­рында жарық көріп жатты. Қазіргі оқыр­ман­дар үшін сәл түсініктеме бере кетсек, ол заманда өлеңдерің ұжымдық жинаққа шығу үшін де баспалар сенің ақын екеніңе қол қоюы керек еді. Ол кезде қазіргідей қаржы сөй­лемейтін, өлең сөйлейтін. Небір аузымен құс тістеген майталман редакторлардың рұқ­­­­сатынсыз бірде-бір кітапқа бірде-бір жол өлеңің кірмейтін. Ол заман талғамның, та­лаптың заманы еді.

Әдебиетке сексенінші жылдары енген буын­ның (алдындағы ағалары секілді) міндетті түрде соқпай өтпейтін тақырып­тары­ның бірі Екінші дүниежүзілік соғысы бол­ғаны белгілі. Қазіргі жас ақындардың өлең­дерінде бұл тақырып кездеспейтінінің заң­ды себептері, әрине, басқа әңгіменің ен­ші­сі. Міне, Бауыржан да осы сұм сұра­пыл­ды назардан тыс қалдырған жоқ. Қал­дыр­ма­ғаны былай тұрсын, толық топтама да жаз­ды: «1954-те туғандар», «Киноға түсіру», «1941 жыл. 22 июнь. 4 сағат 20 минут», «Май­­­­дангерлер келеді», «Үндеуге қол қой­ма­ған майдангер туралы баллада», «Қарт май­дан­гер сыры», «Соғыстан қайтпай қалған сол­даттың монологы», «Абдолла», «Хиро­си­ма этюді».  Осы топтамада атауы қойылмаған, жұл­дыз­шамен бөлініп тұрған бір өлең бар: Әкемде маза жоқ, Әкемде наза көп, Аза көп. Сталинград түбінде Кетіпті ағасы қаза боп, Кетіпті інісі қаза боп. Әкемде маза жоқ, Әкемде наза көп, Аза көп. Жылда, Жеңіс күні келген сайын, Сағынышпен орасан мықты, Ашады ол төргі үйдегі қара сандықты, Сарғыш тартқан үшбұрыш хаттарды алып, Үнсіз, Қалың ойға батады, Кемсеңдейді иегі, Дірілдейді қудай аппақ сақалы… …Баяу күрсіністерден Біздің үйді Соғыс өрті қайта шарпып жатады. Әлгі топтаманың ішінен осы өлеңді же­ке­леп алып отырған екі себеп бар. Бірін­ші­ден, өлең шыншыл суреттерімен де, көр­кем­дік келбетімен де көңілге ерекше қонақтап қал­ды. Екіншіден, «Рауан» жинағындағы жас ақындар жырларына арнаған пікірінде қа­зақ лирикасының көрнекті өкілі, Қазақ­стан­­ның халық жазушысы Қуандық Шаң­ғыт­баев осы өлеңге арнайы тоқталып, ыс­тық ықыласын білдіргені бар. Бауыржанның тұңғыш жинаққа барар жолдағы тұсауы осылай кесіліп еді.

* * * Ғұмыры таусыла бастағанына көрінді ме екен, сексенінші жылдардың соңы­на қарай КСРО дейтін алпауыт мем­ле­кет аяқ басқан сайын сүріншектей беретін бол­ды. Ана республиканың да, мына респуб­ли­каның да территорияларында ұлтаралық кикілжіңдер әлсін-әлсін бұрқ-бұрқ етіп жа­­татын. Біреудің үйіндегі жанжалға сырт­тан ғана бақылаушы болып отырған көк­мыл­­жың басқа біреудің арзан ақылына кім зәру болсын. Горбачев пен оның жандай­шап­тары ара ағайындық жасағысы келіп қан­ша тырысқандарымен ештеңе шығара ал­мады. 

Әуелі Чернобыль апаты елді дүр сіл­кін­дір­ді. Басқасын айтпағанда, ядролық қаупі зор объектіні дұрыстап күтіп ұстауға шама­сы жетпеген ел басқарушыларынан жалпы жұрт түңіліп те кеткендей болып еді. Қо­лын­­да барды ұқсатып пайдаланудың ор­ны­на нәтижесі жоқ езбе әңгімемен құлақ сар­­­­сылтудан өзгеге дәрмені жетпейтін қаптаған сөзуарлардың шешендігінен елдің жүйкесі шаршай бастады. Осы кезде Олжас құрған «Невада-Семей» қозғалысы мүшелерінің бірі болған Бауыржан «Атомды ғасырдың алы­бы» деп аталған поэма жазды. Ақтөбенің Бай­­­­ғанин ауданы территориясында да осы кез­де ядролық жерасты жарылыс жасалып жат­қан кез еді. Ал поэманың кейіпкері – Чер­нобыль апатымен алғаш бетпе-бет ке­ліп, алапат өрттің бетін уақытша тойтарған 28 жауынгердің командирі лейтенант Пра­вик еді. Ақын сол Чернобыль атом электр стан­сасы апатқа ұшыраған сәттен бастап Пра­вик пен оның жауынгерлері ауруханада қайтыс болғанға дейінгі кездегі оқиғаларды хро­никалық тәртіппен баян етеді. Әрине, тек құрғақ деректермен  шектеліп қал­май­ды. Өз пікірін де үстемелеп отырады. Мы­са­лы, эпилог орнына жазылған «Адамзатқа хат» деп аталатын өте қысқа тарауда адам­ның мықтылығы мен әлсіздігін қатар шен­дестіре ұсынады. Жер планетасы – Адамзат, туған мекенің. Ақиқат, ертең Ғарышты шарлап кетерің. Ақиқат сонда Атомды серік етерің. ...Чернобыль апаты Көрсетті мынау тірлікте Адамның мықты екенін! Расында да, атомды ойлап табу өз ал­ды­на, сол ойлап табылған аса қауіпті тажалмен жа­ғаласуға көзсіз тәуекел ету адамның мық­тылығы емей не? Одан әрі автор былай дейді: Жер планетасы – Адамзат, туған мекенің. Санаңмен ұғын: Сақтығың – Бағың екенін. Атоммен ойнау – Ажалмен ойнау. Не теңің! ...Чернобыль апаты Көрсетті мынау тірлікте Адамның әлсіз екенін! Бүкіл поэманың айтпақ болған негізгі түйіні – осы. Бұны, әрине, солай болып еді де­ген ыңғайда біржақты баяндай салу поэ­зияға жараспас еді. Поэзия түгілі прозада да автордың кез келген оқиғаға қарасты өз жеке көзқарасы менмұндалап тұруы қажет. Ал бұрынғы бұрынғы ма, адамның әлсіздігі қазір күн санап үдемелене біліне бастады. «Атоммен ойнау – ажалмен ойнау, не теңің» дейтін сөзді енді жер бетіндегі күллі жұрт айтуға көшкен сыңайлы.  Әлгінде соңғы кездегі жас қалам­гер­лер­дің туындыларында соғыс тақы­ры­бы жазылып жарытпайтынын меңзеп өт­тік. Зиянды ұмытшақтық деген сол. Ке­шегі Екінші дүниежүзілік соғыстың қа­сі­ретін, міне, араға ғасыр салмай-ақ ұмыта бас­тадық. Адамзатты лезде құрбандыққа ша­ла салатын қаруы бар әлдекімдердің пә­лен­бай мемлекеттің үстінде тайраңдағысы ке­летін психологиялық ауруға шалдық­қа­нын күн сайын телехабарлардан да, әлеу­мет­тік желілерден де көріп, енді кімге ша­ғы­нарымызды білмей үрейленіп отырған жайымыз бар.

Бұл да кезінде Ауғанстанға топтап әскер аттандырған КСРО-дан қалған мұраның сар­­қыншағы секілді. Бір жағынан, Ауған­стан­ға америкалықтардың ықпалы жүріп кетуінен сақтанып, екінші жағынан, мұн­дағы ислам төңкерісінің лебі бұл елмен ше­­­каралас кеңестік мемлекеттерді шар­пуы­нан қауіптеніп неше мыңдаған бозбаланы оқ пен отқа айдап салғандардың ешқайсысы жа­заланған жоқ. Сол кезде жарық астауды ұстап қалғандар соны жамамақ болып әлі де әрекеттенуде. Бауыржан Құрманқұловтың «Жария­ланбаған соғыс» дейтін поэмасы, міне, осы тақырыпты қамтыған еді. Қамты­ған еді дейтініміз, бұл туынды да тұтасымен таза деректі дүние емес. Поэманың алғашқы тармағы «Троллейбус зырлап келеді...» деп бас­талса, соңғы жолы да «Троллейбус зыр­лап келеді...» деп аяқталады. Әлбетте, жалпы жұрт ұңғыл-шұңғылына дейін білетін детальдар арқылы поэма жа­зудың жеңілдігі мен ауырлығы бірдей. Мы­са­лы, ешкім мынауың өтірік деп дау айта алм­ай­ды. Әрине, ақындық албырт сезіммен шалқыңқырап кеткен тұстарыңа кешірім­мен қарайды. Өйткені қазіргі сауатты оқыр­ман өлең сөздің осылай өрбитінін біл­ген­діктен, оның үстіне поэма архивтік дүние емес екенін түсінетіндіктен тырнақ асты­нан кір іздемейді.  Дегенмен осы жеңілдік ауырлыққа да соқ­тыруы әбден мүмкін. Өйткені желілеп жа­зуға тырысқан туындыңыз белгілі бір са­рынға түсіп алып, содан ауытқымаса, әу бас­­та кітапқа ынталана кіріскен оқырман одан әрі оқымай қоюы да да ғажап емес. Сол себепті мұндай поэмалардың бір міндеті ұзақ шы­ғар­маны түрлентіп, құбылтып оты­ру болмақ. 

Мына Ауғанстан соғысы туралы поэ­ма­да автор осыны мығым ескерген. Әр та­рау­дың атқаратын қызметі әр бөлек. Мы­салы, анау шумақтар – Ауғанстанға аттан­ғалы жатқан аңғал жауынгердің интер­на­цио­налдық борыш хақындағы желпіністі хаты. Ал оқ пен өрттің ортасына түскен жі­гіт­тің мына сөзі оқырманды да ойлан­тады: «Құ­дайшыл елге шынымен, Құрансыз өмір ке­рек пе? Сұрамас едім мұны мен, Сұрау көп біз­дің көмекте». Осы тұста автор сол соғыс­та қаза тапқан ақтөбелік 25 жауын­­­­гердің аты-жөнін толық келтіреді. Бұ­лайша ұзақ тізім­ді ұсыну немесе өлең ара­сында қара сөзбен анықтама беру поэ­зиялық туындыға жат әдіс емес. Айталық, Олжас Сүлей­ме­нов­тің «Безымянная высота» деген өлеңі бар. Соң­ғы айқаста қаза табар алдында писарь қал­дырған жазбада есімі аталғандар: «Төрт Иван, үш Петр, екі Ахмет, Хамит және Саша, Ки­рилл, Владимир, Исаак, санинструктор Ага­ша». Және бұл тізім өлеңнің көркемдігіне еш нұсқан келтірмейді. Жалпы, поэзияда мұн­дай анықтамалар беру бұрын да кездесіп ке­ле жатқан жайт. Бауыржанның да өз шы­ғармасына фамилияларды енгізуі сол дәстүрдің жұқанасы. Расын айту керек, Ауғанстан соғысы ту­ралы жазылған соқталы дүниелер про­за­да да, поэзияда да онша көп емес. Оның бас­ты себебі сол қырғынға қатысқандардың ара­­сында кейін аса таланттылардың қата­ры­на енгендердің кездесе берме­гендігінен де шығар. Ауылда тұрғандардың барлығы ауыл туралы, қалада ғұмыр кешкендердің бәрі бірдей қала жөнінде шедевр жаза ал­май­тыны сияқты жайт қой бұл да. Бұдан сәл ертеректе сол Ауған соғысына қатысқан іні­лердің бірі сол соғыс туралы жазылмақшы әнге мәтін жазып беруді өтінгені бар. «Бір жігітке жазғызып көріп едік, қырғын соғыс қылып жіберіпті» деп түйді сөзін. Соған қара­ғанда 1941-1945 жылдардағы соғыс пен 1979-1989 жылдардағы соғыстың ара­сын­да кәдімгідей өзгешелік бар екені көрі­ніп тұр. Осылай болған соң да Бауыржан ұрыс қимылдарын суреттеуге бармайды. Тіп­ті, Екінші дүниежүзілік соғысқа қатыс­қан қаламгерлердің өзі де прозада болмаса, поэзияда қанды ұрыстардың бүге-шігесіне бойлай бермейді. Мысалы, соғыс ардагері Тоқаш Бердияровтың, айталық, мақтаулы «Жо­рық жолдар» поэмасы «Марштағы ро­та», «Төбешікке тігілген ту», «Концерт», «Блин­­даж ішіндегі салют» деген тәрізді та­рау­лармен жіктеліп отырады. Мына поэ­ма­ның бір тұсында да ишарамен ғана сез­дірі­ле­тін бірер шындықтар бар... «...Салқындық сонан сыз берді... Жаныма менің батады. Көмекке келген біздерді Аннан да мыннан атады.

Түссе де талай қоршауға, Бірі жоқ бізге берілген. Жатады түгел қан саулап, Шапағат күтіп өлімнен...

Бүгін де біздер зорға алдық, Оқ атқан дұшпан қамалын. Өлігін көріп таңғалдық Он екі жасар баланың!» Осы шумақтарда оқырманды ойлан­та­тын бірер тармақтар бар. «Көмекке келген біз­дерді» деген сөзді автор әдейі қосып отыр­ғаны анық. Өйткені бұл көмек қандай «кө­мек» екені поэма жазылған кезде әбден бел­гілі де болып еді. «Түссе де талай қор­шау­ға, Бірі жоқ бізге берілген...» дейтін тар­ма­ғыңыз да әділдіктен онша алыс қонбаған. Бас­қыншыларға өз елін қорғағандар неге берілуге тиіс? «Жатады түгел қан саулап, Шапағат күтіп өлімнен» деген жолдар ше? Ислам мемлекетінің қағидасында шаһид (шейіт) деген түсінік бары баршаға белгілі. Елі­нің тәуелсіздігі жолында құрбан бол­ғандарды шейіт дейтіні қазір ашық айты­ла­ды, бұрын да айтылып жүрген. Ендеше, ау­ғандықтардың бұл ретте «өлімнен ша­пағат күтетіні» де өтірік емес. Бауыржанның осы кесек екі туын­ды­сы­ның жайы осылай. Екі поэма да кешегі ке­мел­денген социализм орнатқан елдің тө­бе­сіне үйірілген бұлтты, шатырлай түскен нажағайды, көркем гүлдерді күл еткен өртті бейнелейді. Және осының барлығын автор желең сөзбен емес, қыштай берік қаланған суреттермен жеткізе алған. Жалпы, көркем шығарма мына жұрттың көкірегін өксікке тол­тырған оқиғаларды ұмыттырмау үшін де керек екеніне осы ретте шындап ден қоюға тура келеді. * * * Есептеп қарасақ, Бауыржан аса көп те жаз­ған жоқ. Тым аз жазды деуге де келмес.

Алғашқы өлеңдері жас ақындардың «Ба­лауса», «Рауан», «Баспалдақтар» ұжымдық жи­нақтарына енді. Кейін «Кеш емес әлі» (Ал­маты, «Жалын» баспасы, 1989), «Хат» (Ал­маты, «Жалын» баспасы, 1994), «Бір өкі­ніш, бір үміт» (Ақтөбе, «Эдельвейс» баспасы, 2011), «Кешір мені» (Ақтөбе, «А-Полиграфия» бас­пасы, 2012), «Беу, дүние-ай!» (Ақтөбе, «А-Полиграфия» баспасы, 2014) өлең жи­нақтары, «Қыдыр ата» мистикалық хикаят пен детективтік әңгімелер жинағы (Ақтөбе, «А-Полиграфия» баспасы, 2014), «Ақтөбе кі­тапханасы» сериясымен (Ақтөбе, «IDEA LTD» баспасы, 2019 жыл) бір томдық өлең­дер жинағы жарық көрді.  Дегенмен Бауыржан ақындық әлеуетін то­лық пайдалана алған да жоқ. Оның, біз­діңше, дәлелді себептері бар.  Біріншіден, нағыз творчествомен алаң­сыз айналысар шағында күні-түні қағазға үңіліп отыруға қызмет мүмкіндік бермеді. Әуелі милиция сержанты, одан соң милиция офицері болу дегеннің не екені қазіргі сауат­ты қауымға әбден белгілі. 

Бір жайт еске түседі. 1986 жылдың 31 жел­­тоқсанын отбасымызбен Бауыр­жанның үйін­де өткіздік. Жаңа жылды күтіп отырған шақ. Сағат 24.00-ге таяған шақта Баукең киіне бастады. Өйткені жазасын шарт­ты түрде өтеп жатқандар тұратын барактарды бақылау милиция капитаны Б.Құрманқұловтың міндеті еді. Әрине, мен де ере шықтым. Сөйтсек, әншейінде тіршілік гу-гу қайнап жататын Ақтөбе қаласының көшелері тып-тыныш екен. Желтоқсан оқи­ғасынан соң Жаңа жылды дабырлай той­лауға ешкімнің де құлқы болмағанға ұқ­сайды. Барактар да у-шудан ада. Мұн­да­ғыларға да алдын ала биылғы тәртіп жайлы мықтап ескертілгенге ұқсайды. Ауа жайы­лып жүрген ешкім жоқ. Бұл – бір ғана көрі­ніс. Ал Баукең мұндай түндердің (күндердің де) қаншасын бастан өткерді дейсіз.  Бұны бір десек, екіншіден, Бауыржан өлең сөздің обалына қалудан бойын аулақ ұс­таған ақын. Өзінің қағазға түсірер жол­дарын он ойланып барып іріктеп алады. Кей желбуаздар секілді бір тақырыпты ала са­лып, әрлі де берлі, олай да бұлай ойқас­та­май­ды. Айтарын нақпа-нақ, айқын айтады. Үй­лесімді сөздерді сұрыптап қолданады. Көз­­ді ауырта жарқ-жұрқ ететін әлеміш бояу­­ларға жоламайды. Орынсыз өрек­пі­мей­ді. Ретсіз жыланбайды да. Ал іштен шы­­ғар болашақ жырға мұндай жауапкер­ші­­лікпен қарау, әрине, өнімділікке кедергі келтіреді. Бір қызығы, Баукеңнің кітаптарын оқи оты­рып сол «өнімсіздікке» өкінгің де келмейді. Олай болатыны, қағазға аз да болса саз дү­ниелер тізіліп түседі.

Үшіншіден, Баукең әдеби ортадан шал­ғайда, Ақтөбеде жүрді. Өлеңдерін ана газет­ке, мына журналға тықпалап жүруге, ана ақынмен, мына жазушымен әмпей-жәмпей болуға мұршасы келмеді. Танымал болудың мұндай әдісін ұстанбады. Бірді-екілі дәмсіз «брошюрасы» шыққан «жас таланттар» Жазу­шылар одағына таласа-тармаса өтіп жат­қанда да Бауыржан сол баяғы сабырлы қал­пын сақтады. Одақ мүшелігіне бертінде қа­былдануының сондай сыры да бар. Ал әңгімемізді тиянақтауға ойысар бол­сақ, ақынның қаламынан әріде «Жылан мен қыз туралы аңыз», «Балалықпен қоштасу», «Жек­пе жек», «Майор және поэзия», беріде «Ал­қа туралы ақиқат», «Күзгі элегия», «Ой­мақ ойыны» деген секілді әдемі жырлар туға­нын атап өтуге болады. Әттең, оның бар­лығын жекелей талдап шығудың мүм­кіндігі жоқ. Әйтпесе, әрбір пенденің ба­сын­да болатын қуаныш пен шаттық, өкініш пен қынжылыс, күдік пен үміт Бауыржанды да айналып өткен жоқ. Бірақ Баукең соның бәріне сабырмен қарады, сол тақырыптарға ар­нап ізін суытпай тез арада жаулығы жел­пілдеген алдашап өлеңдер шығара қойған жоқ. Бәлкім, қайта айналып соғуды мақұл көр­ді немесе сезімді тербетерлік сол оқи­ға­лар өзі-ақ қайта айналып соғатынын ұқты.

Бұларды былай қойғанда, Бауыржан бас­қа да қабілеттерімен және бір та­ныл­ғанын айта кетелік. Ол «Құрдымға апа­рар жол» атты толықметражды кино­фильм­де басты рөлдердің бірін сомдады. «Беу, дүние-ай!», «Ауылдың балалары», «Сені із­дей­мін», «Ақты жұлдыз», «Әкеге хат», «Клас­­тастар», «Ең бақытты жұбайлар жыры», «Ой, құдаша!», «Сен мені сағындың ба, жаным» тәрізді жиырмадан аса әннің авторы.

Ал осының барлығын қосқанда жан-жақ­ты бір Бауыржан шығады. Танылу деге­ніңіз осы, жоғалтып алып жүргенде аяқ ас­­­тынан қайта табылу дегеніңіз де осы. Ки­ноға түсу де, музыка жазу да Баукеңе бері­де қонған қасиеттер. Жо-жоқ, бойында әрі­ден бар болған, тек қадірменді авто­ры­мыз беріде қайта құнттаған қасиеттер. Әлбетте, ақынның өмірі жалындаумен, ла­пылдаумен басталады. Сол жалын, сол ла­пыл жасамыс тартқан кезде бәсеңсуі де мүм­кін. Оның үстіне әжептәуір жасқа жет­кен ақын сол баяғы жиырма бестегі сезімін сол күйі әлдилей берсе оқырман қабылда­май қоятыны да бар. Ал Баукеңнің жыр­ла­рын тұтастай қайта оқып шықсаңыз, бір өмір­дің әр кезеңдегі сезім-сырына толық қа­нығасыз. Біздің қалам иесінің өзімен бір­ге шүкіршілік айтатын да, шабыттың әр ке­зеңдегі толқыныстарын ризалықпен ойда қай­та жаңғыртып отыратын себептеріміз де осы.

Жолыңыз үзілмесін, Бауке!

Ертай АШЫҚБАЕВ,  ақын,  Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, Ақтөбе қаласы