Тапшылықтың бәрі жоқшылықтан емес

Былтыр жыл қорытындысы бойынша мемлекеттік бюджет тапшылығы 2,8 триллион теңгеге жетті. Қаржы министрлігінің дерегіне қарасақ, тапшылық 30 пайызға артқан. 
Жалпы, кірісімізден шығысымыз көп екені – талайдан бергі өзекті мәселе. Жақында Президент Атырауда өткен Ұлттық құрылтайда да бюджет қаражатын тиімді пайдалану мәселесін көтерген болатын. 

Оңды-солды шашуға болмайды

Мемлекет басшысы Ұлттық құ­рыл­тайда бюджет қаржысын оң­ды-солды шашпай, ең қажет деген жо­балар мен маңызды мәселелерді ше­шу­ге ғана жұмсалуға тиіс екенін нақты айтты.

Иә, қазір бюджеттің кіріс-шы­ғы­сы қаралып, қайта сараланып жа­тыр. Үкімет Президенттің тап­сыр­ма­сы­мен жаңа Бюджет кодексінің жо­ба­сын әзірледі. Құжатты 10 қазан күні Ұлт­тық экономика вице-министрі Аза­мат Әмрин Парламентке таныс­тыр­ды. Ал Мәжілістің былтырғы 27 жел­тоқ­сан күнгі жалпы отырысында «Бюджет ко­дексі туралы» заң жобасы екінші оқы­­­лым­ға өткен болатын. 
Жаңа Бюджет кодексінің жобасы бұ­рын қабылданған 2030 жылға дейінгі мем­лекеттік қаржыны басқару тұжы­рым­дамасына негізделген. Үкіметтің ақ­паратына сүйенсек, жаңа Бюджет ко­­­дексінің жобасымен жұмыс істеу оңай­ға соқпаған, әрі көп уақытты қажет етіп­ті, өйткені ол үшін жан-жақты тал­дау, озық әлемдік тәжірибелерді зерттеу ке­рек болғаны айтылды. Халықаралық та­лаптарға сәйкестікті қамтамасыз ету және бюджеттік процестерді модельдеу мақ­сатында ХВҚ сарапшылары шақы­ры­лыпты. Новеллалар жұртшылықпен және бюджеттік процеске қатысушы­лар­дың өздерімен бірнеше рет талқы­лан­ған. Жалпы, құжатта негізінен оң­тай­ландыру, үнемдеу, жауапкершілік, же­делдік сияқты мәселелер қарасты­рыл­ған. 
Дегенмен сол кезде бірқатар депу­тат жаңа кодекстің негізгі мәсе­ле­лерді шеш­пейтінін айтып, сынға да ал­ды. Кем-кетігіне тоқталды. Алайда айтылған сын мен ескертпелер назарға алынса, бұл құжат әуелгі мақсатқа жеткізетіндей құқықтық-реттеуші негіз болатынына сенім бар.
Ал даңғазалық пен малшашпақ­тық­тан қашып, бюджет қаржысын үнемді әрі жүйелі жұмсауға дағдылану – сол не­­гіз­ді берік қалыптастырудың алғы­шар­ты.

5 жылда бюджет тапшылығы 11 триллион теңгеден асқан

Бюджет тапшылығы мәселесін Пре­зи­дент былтыр жыл аяғына қарай өт­кен Үкіметтің кеңейтілген отырысында да көтеріп еді. Сол кезде 5 жылдағы тап­­­шылық 11 триллион теңгеден асып кет­кенін айтқан. 

Әлі шешімін таппаған тағы бір мә­селе – бюджетті бөлу тәртібі. Ол эко­но­ми­калық белсенділікті арттыруға ба­ғыт­талмаған. Президенттің сол кезде айт­қанын негізге алсақ, қаражат күн­де­лікті мәселелерді шешуге жұмсалады, ст­ратегиялық мақсаттар соның көлең­ке­сінде қалады. 
Үкімет шығыстардың эконо­ми­ка­лық пайдасы барынша жоғары болуына ба­са мән бере отырып, оның нақты ба­сым­дықтарын айқындауы керек. Қазір жаңа Салық кодексі әзірленіп жа­тыр. Бұл құжат инвесторларға қолайлы жағ­дай жасау мен бюджетке қажетті кө­лемде қаржы түсірудің арасында кө­кейге қонымды теңгерім болуын қам­та­масыз етуі керек. Алайда, бизнес қауым­дастығында бұл құжат, ең алдымен, са­лық мөлшерлемесін өсіруді көздейді де­ген пікір қалыптасып отыр. Қазақ­стан­да түпкі мәні өзгеріп кеткен қосыл­ған құн салығының өзін реформалау қа­жет. Оны 12 пайыздан 16 пайызға дейін көтеру мәселені шешпейді, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Президент сарапшылар қосылған құн салығын көтеру көлеңкелі эко­­номиканың үлесін арттырып, ин­фля­цияның өсуіне әкеп соқтыруы ық­ти­мал деп орынды пікір білдіріп жат­қа­нын айтты.

Осылайша, кейін­нен Премьер-Министр қосылған құн салығының мөлшерін өсіру туралы бас­тамадан бас тартатынымызды мә­лім­деген еді. Бұған дейін Үкімет ҚҚС-ның түсімдерін бюджетті толтыратын маңызды көзге балап отырғанын жаз­ған болатынбыз. Былтырғы 7 айдың қо­рытындысы бойынша салық түсім­де­рінің ішінде ең үлкен өсім осы ҚҚС-да байқалған еді. 2022 жылғы сол кезең­мен са­лыстырғанда ҚҚС түсімдері 822,1 мил­лиард тең­геге, 39 пайызға өскен.  Жал­пы, былтыр жыл қорытындысы бойын­­ша бюджетке түскен 24,9 трил­лион теңгенің төрттен үш бөлігін – 18,9 триллион теңгесін салық түсімдері құраған. Соның ішінде, КТС-дан – 5 триллион теңге және ҚҚС-дан – 5,7 трил­лион теңге түскен. Ал Ұлттық қордан алынған трансферт үлесі – 16 пайыз (4 триллион теңге). 
Негізінен, тапшылықтың ұлғаюы бюджет шығысының едәуір өсуі­не, ал кірістің айтарлықтай артпа­ға­нына байланысты деп тұжырымдауға болады.
Сөз басында айтқанымыздай, 2023 жыл­дың қорытындысы бойынша Мем­лекеттік бюджет тапшылығы 2,8 трил­лион теңгеге жетіп, 30 пайызға артқан. Ал Бірінші кредиттік бюро хабар­лауын­ша, өткен жылы мемлекеттік бюджет шы­ғыстары бір жыл ішінде төрттен бір есе өскен. Оны Қаржы министрлігінің де­рек­тері де растап отыр. 

Қай салаға көп қаражат жұмсалады, қай салаға – аз?

Жалпы, шығыстардың негізгі бөлігі бі­лім беру саласына жұмсалыпты. 2023 жылы бұл салаға 5,8 триллион теңге бө­лінген. Ал әлеуметтік көмекке 5,3 трил­лион теңге жұмсалыпты. Сондай-ақ білім саласына әлеуметтік көмекке қара­ғанда өткен жылы көбірек қаражат бө­лінген. Біріншісінің көрсеткіші 28,4 пайыз болса, екіншісі – 17,5 пайыз.
Үшінші орында – Денсаулық сақтау са­­ласы, салаға былтыр 2,5 триллион тең­­ге бөлінген. Одан кейін 1,92 трил­лион теңгемен ТКШ саласы тұр, бұл са­­ла­ның көрсеткіші бір жылдағы шы­ғыс­тың 47 пайызға өскенін көрсетеді. 
Шығысы ең жылдам көбейіп келе жат­қан салалар қатарында «Борышқа қыз­мет көрсету» бағыты бар – 1,87 трил­лион теңге. Өсу қар­қыны – 37 пайыз. Бір қарағанда түсініксіз көрінетін термин бел­гілі бір уақыт аралы­ғын­дағы сыйақы­ның, комиссия, айыппұл және қарыз алу шарттарынан туындайтын өзге де тө­лемдер жиынтығының ортақ атауы.
Мемлекет қорғаныс шығындарын ең аз өсірген. Бір жыл ішінде сала шы­ғы­сы тек 5,1 пайызға, 1,2 триллион тең­­­­геге дейін өскен.
Мемлекет өнеркәсіп және құрылыс са­лаларына, отын-энергетика кешені мен жер қойнауын пайдалануға, сон­дай-ақ мәдениет, спорт және туризм са­лаларына ең аз қаражат жұмсайды. Бір­ақ «отын-энергетика кешені және жер қойнауын пайдалану» шығындары аз болғанына (343,6 миллиард теңге) қарамастан, 2022 жылғымен салыстыр­ғанда бір жарым есе өскенін айтып өт­кен жөн.

Қазынамызды қалай толтырамыз?

Депутат Мархабат Жайымбетов биыл елімізде тағы да бюджет тап­шылығы болуы мүмкін екенін ай­тады. Депутат қазынаны толтыруға бай­ланысты өзінің нақты ұсынысын жет­кіз­ді. Ол қосылған құн салығын өсіру емес, салық жеңілдіктерін оңды-солды бере беруге болмайтынын алға тар­тып отыр. Бұл мәселені шешу үшін ол ква­зисектордың таза пайдасын бюд­жетке беруді және салық жеңілдіктерін 30-50 пайызға дейін қысқартуды ұсын­ды.
Ал экономист Мақсат Сералы кө­леңкелі бизнесті жарыққа шығаруға күш салуға тырысу керек екенін айтады. Сонымен қатар шағын және орта биз­нес­ті ынталандыруға ден қою керек деген пікірін жеткізді. 

Мархабат Жайымбетов,
Мәжіліс депутаты, 
Мәжілістің Қаржы және бюджет комитетінің мүшесі:

Кейбір салық жеңілдіктері тиімділігін көрсетпей жатыр

Мақсат Сералы,
экономист:

Мемлекеттік бағдарламалар қаншалықты жемісті екенін саралау керек

Қорыта айтқанда, жаңа құжат жалпы бюджет тапшылығын ғана емес, бюджет төңірегіндегі өзекті мәселелерді реттеуі қажет. Одан бөлек, жанама құралдарды, әдіс-тәсілдерді ойластыру да аса маңызды. Үнемдеу мен ұқсата білу, қаржыны өз мақсатына жұмсау қай жағынан алып қарағанда да қажет болып тұр, себебі біздегі бюджет тапшылығы анық жоқшылықтан емес.