Жалаңтөс Баһадүр мен Ялангтуш Ба­ха­дур бір тұлға ма?

Тарихи тұлғалар − дәуірлердің жемісі, оларды үлкен тарихи оқиғалар, ғылымның дамуы, т.б. себептер алға шығарады. Кейде ірі тұлғалар түп-тегі  бірнеше халықтарға ортақ тұлға ретінде қабылданады. Мәселен, Әбу Насыр әл-Фараби, Махмуд Қашқари, Ахмет Иүгінеки, Қожа Ахмет Ясауи секілді көрнекті тұлғалар түбі бір түркі халықтарының көбіне қатысы бар екенін ешкім жоққа шығармайды. Бұл орайда, орта ғасырлардағы шығыс елдері «баһадүр» деп атаған Жалаңтөс Баһадүр Сейтқұлұлының (1576 жыл – 1656 жыл) жөні бөлек.

Қиын-қыстау кезеңдерде елге басшылық жасаған, халқын қырғыннан аман сақтап, жү­ректілікпен, ақылмен іс істеген би-ба­тыр­лардың ұлт тарихында ең ардақты адамдарға ай­налуы − тарихи ақиқаттың көрінісі. Сол ақи­қат Жалаңтөс Баһадүрдің атын тарихқа жаз­ды, бір емес, екі елдің тарихына!

Бүгінде қазақ та, өзбек те «біздікі» деп жүр­ген Жалаңтөс Баһадүр кім?

Қазақ халқының шежірелік деректері оның Кіші жүз (Алшын) тайпасының төрт­қара руынан шыққанын айтады. Кіші жүздің бас биі − Әйтеке би мен Жалаңтөс Баһадүрдің ата­сы бір (екеуі де Сейітқұлдан туады). Жа­лаң­төс Баһадүр Самарқандты билеген. 1581 жыл­ғы аштықтан аман қалу үшін Шығай хан мен Жалаңтөс батырдың әкесі Сейітқұл туыс­тарымен бірге Бұхараға жақын Нұрата тау­ла­рына қоныс аударған. Жалаңтөс батыр 12 жа­сынан Тамды және Қызылқұм қазақ­тары­ның ханы Дінмұхамедке қызмет ете бастаған. Аты халық арасына кеңінен танылып, сол дәуірдің жоғары дәрежелі «Аталық» атағына ие болған.

Самарқандты билеген Жалаңтөс 1640 жылы қазақ және өзбек жерлеріне шабуыл жасаған қалмақ ханы Батурға қарсы қол бастап, оны жеңіліске ұшыратты. 1643 жы­лы Жетісу жеріне баса-көктеп кірген жоң­ғар қалмақтарымен соғысып жатқан Жәңгір хан­ға 20 мың әскерді көмек ретінде жіберіп, ор­тақ жауды талқандауға зор көмек көрсетті. Өз­ге елді билеп тұрса да, өз қазағына әрқашан кө­мектесуге дайын тұрған. Сүйегі қазіргі Са­мар­қанд қаласына 12 шақырым қашық­тық­тағы Дахбед қаласындағы зиратқа қойылған. Бұл қазақ арасында әлі күнге өзгеріссіз айты­лып келе жатқан дерек.

Ал өзбек халқы әспеттейтін Ялангтуш Бахадур кім?

Олардың көрсетуінше, Ялангтуш Ба­ха­дур (Низомиддин Абдукарим Ялан­туш­би Бахардир Бойхожи уғли. Туған-өлген жыл­дары:  1578 − 1656) өзбек әскери басшы­сы, саясаткер, Бұқара хандығының Самар­қанд­тағы билеушісі. Кей деректерде толық аты-жөні Ялангтушби Бахадур Бойхожи ұғ­лы. Тегі өзбектің Олчин (Алшын) руынан. 1612-1656 жылдарда Имамқұл, Надир Му­хам­мад, Абдулазиз хандар тұсында Бұхара хан­дығына қарасты Самарқандты билеген. Сол қа­ладағы Регистан алаңындағы Шердор, Тіл­лә Қари медреселерін салдырған.

Қазақ-өзбек деректерін салыстыра қара­ған соншалық айырмашылық жоқ. Туған-өл­ген жылдары да, билеуші болған тұстағы іс-әрекеттері ұқсас. Бірақ соңғы кезде қазақ Жалатөс Баһадүр, өзбек Ялангтуш Бахадур деп атаған бір тұлғаны әркім өзіне тарту, оған қа­тысты тарихи деректерді бұрмалау сияқты ке­ліспеушіліктер пайда болды. Қазақтар оның тегін кіші жүздің төртқара руынан шық­қанын, оның ұрпақтарының қазақ ішін­де жалаң төртқара атанып жеке аталыққа ай­налғанын айтса, өзбектер оның қазаққа қатысы жоқ, өзбектің алшын руынан шыққан өз адамы екенін айтуда. Шын мәнісіне кел­генде, өзбектердің алшын деп отырғаны да, қазақтардың кіші жүз деп отырғаны да бір нәр­се: қазақта кіші жүзді ежелден алшын бір­лестігі деп атайды.

Қазақ тарихында Самарқандты билеген Жа­лаңтөс Баһадүр қазақ еліне үнемі әскери кө­мек жіберіп, ел басына түскен қиын-қыс­тау шақта үлкен қолдау жасағанын жазса, өз­бектер оны (әсіресе, кейінгі кездерде) Яланг­туштің Бұхара хандығы үшін қызмет етіп, қазақ хандарына қарсы соғысқанын жазып, оны барынша қазақ тарихынан алыс­татуға күш салып жатыр. Бұл әсіресе, өткен жы­лы өзбек режиссері Жахангир Ахмедов тү­сірген «Амир Бахадур Ялангтўш» фильмінен соң үдей түскен тәрізді. Бір қызығы, бұл фи­льм­де Қазақстан мен Қырғыз Республи­ка­сының кино жұлдыздары да рөлдер сомдаған, сон­дай-ақ халықаралық каскадерлер ака­де­миясының «Таурус» сыйлығының иегері Қа­зақстанның Nomad Stants каскадерлар тобы қа­тысқан.

Тарихты бұрмалау кімге керек?

Бір кезде түрік деген бір мемлекетті құ­ра­ған халықтар уақыт өте келе (әсі­ре­се, Алтын Орда мемлекеті ыдырағаннан соң) бірнеше елге бөлшектеніп, әрқайсысы бө­лек ұлт ретінде отау тігіп кетті. Кеңестік ке­зеңнің сұрқия саясаты қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ халықтарын барынша бір-бірінен алшақтатуға тырысып, олардың әліп­биін бір-біріне түсініксіз етті, тарихын әртүрлі қылып жазуға жол берді. Содан келіп, бір ордадан бөлініп, қазақ, өзбек болып, екі ұлт­қа айналып кеткен халықтардың ара­сын­да рухани тұрғыда бөлінушілік болды. Соның соңы міне Жалаңтөс Баһадүрге таласуға дейін жетіп отыр. Таласта әркім-ақ өз мүддесіне сай, қалайда жеңуді көздейді емес пе? Өзбек жа­ғынан Жалаңтөс пен Ялангтушті әртүрлі адам екенін дәлелдеу мақсатында оны Бұхара ха­нына қызмет етіп, сол мүдде үшін қазақтар­ға қарсы соғысушы ретінде көрсететін дерек­тер­ді ұсыну байқалады. Бірақ ол деректердің шынайлығы қандай? Расымен біздің Жа­лаң­төс пен ағайын жұрттың Ялангтуш атап жүр­ген тұлғасы әр басқа адамдар ма? Мұны ға­лымдардың ғылыми тұрғыдағы әділ зерт­теулері көрсетсе керек. Әл-әзір ондай еңбек­тер насихатталмай тұр. Сондықтан біз тарих ғы­лымына өз көзқарасы бар екі ғалымның пі­кірін назарларыңызға ұсынамыз.

Самат ӨТЕНИЯЗОВ,

тарих ғылымының кандидаты, Мадрид университетінің профессоры:

Тарихын дұрыс жазбаған елге қатысты дау көп болады

Мақсат ТӘЖ-МҰРАТ,

филология ғылымдарының кандидаты:

Жалаңтөс туралы даудың шығуы – өзбек киногерлерінің  қитұрқылығы болса керек