Шығармашылығымды шыңдаған ұстахана

Túrkistan газеті – жастығым өткен, рухани тұрғыдан жетілген, шығармашылық тұрғысынан шыңдалған, менің ұстаханам. Бүкіл журналистік карьерам осы газетпен байланысты.

Túrkistan газетінің сараптамалық ба­ғы­ты, не нәрсеге де сыни көзқарасы ме­нің бү­кіл даму жолыма әсер етті десе де бол­­ған­дай.  Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі бес-он жылда отандық баспасөзде, әсіресе, мер­зімді басылымда тың серпілістер болды. Ха­лықаралық «Қазақ тілі» қоғамының ресми ор­ганы болып «Ана тілі» апталығы шықты. Оның өзі баспасөз нарығындағы ерекше құ­­­былыс еді. Іле-шала Túrkistan газеті оқыр­манға жол тартты. Басылымның Túrkistan аталуының өзі тегіннен-тегін емес. Ол бүкіл түркі жұртының жоғын жоқтаушысына ай­налуды мақсат етті әрі сол мақсаттың үде­сінен шыға білді деп ойлаймын. Осындай ірі ба­сылымның 15 жылы менің шығармашы­лы­ғыммен байланысты болуы менің мақ­та­ныш сезімімді оятады. Сол бір балаң жыл­дар­дың (тәуелсіздіктің де алғашқы бас­пал­дағы, менің де жастық шағым еді) есте­лігіне бой­ласам, неше бір картина көз алдымда сыр­ғи бастайды.

Túrkistan-да жазылып, шешімін тапқан түйткілдер 

...«Қазақ Елі» еларалық газетінде қызмет іс­теп жүрген кезім еді. Кімнен естігенін қай­дам, Қалағаң (Қалтай Мұхамеджанов, газет­тің негізін қалаушы) менің төте араб жазуын­дағы мұраларды оқи алатынымды естіпті. Ол кезде ұялы байланыс деген атымен жоқ за­ман ғой, жұмыс телефоным шыр ете түсті.  – Túrkistan газетіненбіз, Қалағаң сізбен сөй­­лесем дейді, – деді хатшы апай. Сосын қос­­ты. Ағайдың дауысы тым жұмсақ екен: – Айналайын, бір өтінішім бар еді, редакцияға келіп кете аласың ба? – деді. Ондай үлкен адам өтініш айтып тұрса, қалай жерге тастайын, тізгін ұшы­мен келдім. Ол кезде Túrkistan газеті Бөген­бай батыр мен Сейфуллин көшелерінің қиы­лысындағы екіқабатты ескі ғимаратта оты­ратын.  Қалтай аға маған бірнеше көне мұра­лар­ды беріп, кириллицаға аударып беруімді өтін­ді. Ол кезде менің ендігі тағдырым осы га­­­­зетпен байланысты болады деген ой үш ұйық­тасам түсіме де кірмеген еді. Алайда көп күттірмеді, нақты қанша уақыттан кейін еке­нін білмеймін, нарық деген жалмауыз көп газеттің тағдырына балта шапты. Солардың бірі «Қазақ Елі» газеті болды. 1998 жылдың көктемінде газеттің қар­жы­лық жағдайы қиындап кетті-ау деймін, бі­раз қызметкерін қысқартты, қалғандары­мыз­ды кезекпен ақысыз демалысқа жібере бас­тады. Айлап айлық, қаламақы алмайтын бол­дық. Кәдімгі жұмысы бар қайыршыға ай­налудың аз-ақ алдында едік. Үкімет те қа­рап отыруды жөн көрмеген секілді, «қазақ басылымдарының басын қосып, бір ірі хол­динг құрылмақшы екен» деген сыбыс тарады. Ақы­сыз демалыста жатсақ та, сол ірі құры­лымның құрылуын күттік. Өкінішке қарай, «Қазақ Елі» газеті «Қазақ газеттері» ЖШС-ның құрамына кірмей қалды. Үкімет бұл га­зетті жабуды дұрыс санаған екен. Сөйтіп, біз автоматты түрде жұмыссыз қалдық. Амал жоқ, «Қазақ газеттерінің» президенті болып та­ғайындалған марқұм Жұмабек Кенжалин ағамыздың алдына бардым. Ол кісі мені Túrkistan-ға бағыттады.  «Бір есік жабылса, екінші есік ашылады» дейді ғой қазақ. Бір жағынан «Қазақ Елі» га­­­зетінің жабылуы менің журналистикадағы жо­лымның басқа арнаға түсуіне себепші бол­ған секілді. Túrkistan-ға 1999 жылдың қа­ра­ша айында келдім. Сол кездегі газеттің жауап­ты хатшысы Көлбай Адырбекұлы аға ме­ні ертіп келіп, өзі отырған кабинеттен орын нұсқады. Байқаймын, көбі менің жұ­мыс­қа келгенімді жарата қоймаған секілді. Сөйтсем, Túrkistan газетінің өзі бірнеше ай кө­лемінде қаржысыз отыр екен. «Өзіміз жа­ры­май отырғанда, жаңа адамдарды неге ала береді...» деген күңкілді де естіп қалдық. Де­се де, газеттің сол кездегі бас редакторы Шам­­шидин Паттеев жарғақ құлағы жас­тық­қа тимей, газетті қаржыландырудың жол­да­рын іздеді. Тапты да.  Газет мен келгенде А2 форматымен, төрт беттік болып жарық көретін. Көп ұзамай сегіз, сосын он екі бетке көшті. Сөй­тіп, Қазақстандағы айтулы, ірі форматты, са­раптамалық басылымға айналды. Газетте жұ­мыс істеген әрбір қызметкердің өз қол­таң­басы болды. Әуелі мен мәдени-рухани мә­селелерді жазудан бастадым, келе-келе әлеу­меттік, саяси проблемаларды індете жа­зуды мақсатқа айналдырдым. Біздің жазған әр­бір материалымызға жоғарыдағы құзы­рет­ті тұлғалар жауап қайтаратын. Ұмытпасам, 2002 жылы болуы керек, біз әс­кери комиссариаттан әскери билет алуға бардық. Советтер одағы келмеске кетсе де, біздің қолымызға КСРО-ның қызыл әскери билетін табыстады. Бұл біздің намысымызға жаман тиді. Әскери билеттің суретін салып, «Әскер де КСРО-ны қимайды екен» деген ша­­ғын мақаланы газеттің бірінші бетіне жа­­риялап жібердік. Кері байланыс көп күт­тір­ген жоқ, Армия генералы Сағадат Нұр­ма­ғамбетов келесі нөмірде-ақ жауап беріп, елі­мізде қағаз тапшылығынан ескі құжаттар­ды ауыстыра алмай жатқандарын тілге тиек етіпті. Ал Әскери комиссариат сол күн­­нен бастап, ескі үлгідегі СССР-дың құжат­та­рын беруді кілт тоқтатыпты.  Менің індете жазған тақырыптарым­ның бірі – білім мәселесі. 2003 жы­лы Білім және ғылым министрі болып кел­ген Жақсыбек Құлекеев осы салада біраз ре­­форма жасады. Соның бірі – ҰБТ еді. Ал­ғаш­қы жылдары ұлттық бірыңғай тестілеуде бі­лім гранттары қазақ және орыс топтарын бі­тірген түлектерге теңдей 50/50 принци­пі­мен бөлініп келді. Алайда қазақ мектебін бі­тіруші түлектердің үлес салмағы ана­ғұр­лым көп болатын. Біз осы мәселені жыл сайын көтерумен болдық. Жақсыбек Құ­ле­кеев мырзамен жасаған сұхбатымызда да бі­лім гранттарын мектеп түлектерінің үлес сал­мағы бойынша бөлу мәселесі жайында әң­гімелестік. Министр келесі жылдан бастап пайыз­дық үлес салмақтың ескерілетінін айтып, ресми жауап берді және уәдесінде тұр­ды. Сөйтіп, мектеп түлектері алдындағы бір әділетсіз шешімнің дұрыс жолға түсуіне ық­пал еттік.  Тағы бір мәселе – Қазақстанға қоныс ау­дарған қандастар мәселесі. Бұл мәселені індете жазып жүріп, қандастарға ке­зек күттірмей азаматтық беру мәселесін ше­шуге мұрындық болдық. Азаматтық тура­лы заң 2002 жылы қабылданды. Сөйтіп, кел­геніне он жыл болса да, азаматтық ала ал­май сергелдеңге түсіп жүрген жүздеген мың отбасының проблемасы шешілді. Алай­да бұл қуаныш ұзаққа бармады. 2011 жы­лы «Жаңаөзен оқиғасына» саясаткер­лер­дің газет беттерінде бұл оқиғаға Қарақалпақ­стан, Өзбекстаннан келген оралмандарды кі­нәлі етуі, тарих доңғалағын кері айнал­дыру­ға түрткі болды. Сөйтіп, 2012 жылы «Аза­маттық туралы» заңға өзгертулер енгі­зі­ліп, оралмандар төрт жылсыз азаматтық ала алмайтын болды. Сонымен қатар олар басқа шетелдіктермен бірдей төлем қабілетін рас­тауға мәжбүр етілді. Осы саясатқа түбе­гейлі қар­сылық танытып, тұрақты жазуымыздың ар­қасында, 2014 жылы заң қайтадан ли­берал­данды. Қандастардың азаматтық алу про­цесі бұрынғыдай жылдам әрі тез жүзеге асырылатын болды. Дәл сол жылдары Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі қыз­метін атқарған, марқұм Бердібек Сапар­баев ағамыз «Нұрлы көш» бағдарламасын жа­сап шықты. Бұл жоба да өте жақсы бас­та­ма болды, әсіресе, қандастарды солтүстік об­лыстарға арнап қоныстандыру идеясы жақ­сы қолдау тапты. Амал не, жемқорлық­тың салдарынан оның да ғұмыры ұзаққа бар­мады. Сол кезде мен Бердібек Сапарбаев аға­мыздан бірнеше рет сұхбат алған екенмін. 

Дидағаңның тағылымы

Дидахмет Әшімханұлының атына, даң­қы­на ертеректен қанық болып жүргеніммен, етене таныстығым, араластығым Túrkistan га­зетіне қызметке орналасқан күннен бас­талды. Оған дейін, шынын айтсам, ол кісінің шы­ғармаларын да оқымаған едім. Дидахмет аға менің рухани өсуіме, жетілуіме тікелей бағыт-бағдар беріп, зор үлес қосты. Біз ол кі­сіні – Túrkistan газетінің идеологы, идея ге­­­­­нераторы дейтінбіз. Өзі ұсақ-түйекті жазуды жаны сүймесе де, бізге үнемі жаңа айдарлар ашып беретін. Сол кісінің ақы­лымен газетте «Олар қазақ мектебінде оқы­ған», «Ол және ол туралы» атты айдарлар аш­тық. Осы айдарларды жүргізу барысында қа­зақ тарихында ойып орын алатын талай тұл­ғалар жайында жазуға мүмкіндік алдым. Бо­латхан Тайжан, Герольд Бельгер, тіпті тұл­ғалық қасиеті қайшылыққа толы Әліби Жан­гелдин, Айтан Нүсіпхан… Айта берсең, бұл тізімді біраз созуға болады. Соның ішінде ма­ған ерекше әсер еткен бірнеше тұлға бол­ды. Олар – Айтан Нүсіпханұлы, Герольд Бель­гер және Болатхан Тайжан болатын. Дидағаң біздің саясатты, бір күндік ар­занқол дүниелерді жазғанымызды қол­да­май­тын. Руханияттың негізі ретінде – әде­биетті, мәдениет пен ұлттық рухты көретін. Әрі осы мәселелерді жазғанымызды құптай­тын. Шетелдің әлем-жәлем, руханиятымызды лайлайтын даңғаза музыкасын ұнатпайтын. Бірде Алматы қаласында өтетін «Азия дауы­сы» конкурсы туралы жазып келдім. Дидағаң қа­былдамады. Ал біздің осы конкурсқа ақ­параттық демеуші болғанымызды естігенде, кә­дімгідей ренжіді. Өйткені бұл даңғазалар біздің ұлттық кодымызды бұзып, рухани тұ­нығымызды лайлайды деп түсінетін.  Дидағаң ұнататын жанрдың бірі – ес­теліктер еді. Жазушылардың, саясат­кер­лер мен қоғам қайраткерлерінің есте­лік­терінде, өзара жазысқан хаттарында тарих бар деп түсінетін. Әрі сол естеліктерге қол жет­кізсек, бізден мықты жан жоқтай сезі­не­тін. Ең алғаш көрнекті жазушы Сәбит Мұқа­нов­тың туғанына 100 жыл толуына орай, оның үлкен ұлы Арыстан ағамен сол Дида­ғаң­ның нұсқауымен сұхбат алған едім. Қа­сым Аманжолұлының туғанына 100 толуына орай оның қызы Дариға Аманжолованы тауып сұхбаттастық. Міне, ұлы тұлғалардың көзі, тірі шежірелерді тауып, олардың сыр-сұх­батын тыңдаудың өзі бізге қаншама ғиб­рат сыйлады деңізші. Өзі де естелік жазу­ға құнтты екенін айтатын. Бізге де күн­делік жүргізіп отыруды аманаттайтын. Бірақ бізге Дидағаңдай ұқыпты болған қайда?!

Дипломат әрі демократ Шәмші аға

Шамшидин Паттеев ағамыз біздің қар­жы­лық мәселемізге бас ауыртумен жүгіріп жү­ретіндіктен, ол кісіге жиі жолыға бер­мей­тінбіз. Алайда әрбір бейсенбі сайын өтетін «летучкамызда» біраз мәселені талқылап, идеяларына қанығушы едік.  Газеттің әрбір санын мұқият оқып, ұнат­қан, ұнатпаған ойларын ортаға салатын. Ке­лесі нөмірді талқылайтынбыз. Сол кезде Шә­кеңнің айтқан бір сөзі менің өмірлік кре­дома айналған секілді. «Журналист үнемі идея­мен жүруі керек. Тапсырмамен жұмыс істе­ген журналист журналист емес. Өзіндік тақырыптарың және қағидаларың болсын» дейтін. Бұл идея бәрімізді өз бетінше ізденуге, тың тақырыптар табуға жетеледі. Шәмші аға га­зет шығып жатқан күндері мақалалардың бар­лығын тыңғылықты оқитын. Саяси мә­селелерге орай бір сөйлеміңді немесе абз­а­цың­ды қысқартуға мәжбүр болса, өзіңді ша­қырып алып, ескертетін. Келісіміңді сұ­райтын. Біз мемлекеттің ақпараттық сая­сатын түсінгендіктен ол кісімен амалсыз бол­са да келісетінбіз.  Қызметкерлерін еш уақытта алаламаған, еш­кімге басымдық бермеген, тек істеген еңбегің үшін ғана адал бағалаған Шәкеңнің Túrkistan газетінің атының дүрілдеуіне сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Ол кісі біздің бойымызда медиаменеджментті ғана емес, со­нымен қатар ақпаратты синтездеу, ана­лиздеу, сүзгілеу, сынай білу мәдениетін де қалыптастырды. Қазір де «Мінбер» сайтына материалдар жариялай отырып, Шәмші ағаның ұстаханасын жадымда ұстауды әдет­ке айналдырдым. Пропаганда, мани­пуляция немесе біреулерге қарадай жала жабу, бір­жақты қаралау мәселелерінен бойымызды аулақ ұстадық. Бұл нөмірде біреуді сынасақ, келесі нөмірде міндетті түрде сын садағына ілінген адамның өзіне мінбер беретінбіз. Жур­налистиканың объективтілігін де, жан-жақ­тылығын да үйретті. Көп қазақ газет­терінің батылы бара бермейтін, қазақтың саяси оппоненттері Сергей Дуванов, Петр Своик, т.б. тұлғалармен сұхбаттар ұйым­дас­тыр­дық. Біз үшін ішкі цензура, тыйым са­лын­ған тақырып аз еді. Қызметкерлерін үне­мі қолдап, қиын-қыстау кезеңде де қор­ғап қалуға жанын салатын. Мәселен, бір Мем­лекеттік хатшыны сынағаным үшін, мені жұмыстан шығаруға жоғарыдан бұйрық алған екен. Ол кездегі министр Дархан Мың­бай да, газеттің бас редакторы Шамшидин Пат­теев те мені жұмыстан қууға үзілді-кесіл­ді қарсы болыпты.  Мен жұмыс істеген Túrkistan туралы ша­ғын естелік осылай болды. Газеттің ғұмыры ұзақ, айтары көп болсын. Оқырманы көбейе берсін. 

Есенгүл Кәпқызы,  SDU-дың ассистент профессоры, «Мінбер» журналистерді қолдау орталығының жетекшісі