Қоңыр Мандокидің мұрасы

Бүкіл саналы ғұмырын мажар халқы мен күллі түркі халықтарының бірлігі мен бауырластығы жолында бағыштаған біртуар тұлға, белгілі түр­колог, тегі қыпшақ мажар ғалымы, филология ғылымының докторы, профессор Қоңыр Иштван Мандокидің туғанына 10 ақпанда 80 жыл толады.

Бүкіл саналы ғұмырын мажар халқы мен күллі түркі халықтарының бірлігі мен бауырластығы жолында бағыштаған біртуар тұлға, белгілі түр­колог, тегі қыпшақ мажар ғалымы, филология ғылымының докторы, профессор Қоңыр Иштван Мандокидің туғанына 10 ақпанда 80 жыл толады. Осы ме­рейлі датаға орай ақын, Халықаралық Алаш сыйлығының лауреаты, филология ғы­лымдарының кандидаты Маржан Ершудың жаңа кітабы жақында оқыр­ман­дарға жол тартпақ. Бұл кітапта Қоңыр Иштван Мандоки мен қазақ қызы Оңайша – Айша Мақсымқызының сан тарау өмір жолында тоғысқан тағдыры, махаббаты, еңбек жолдары, арман-мұраттары және түркі дүниесінің алыптары мен тарих ше­жіресі туралы баяндалады. Осы кітаптан үзінді беріп отырмыз.

Қоңыр кітап жинады. Кітап оның бағалы қа­зынасы еді. Кітап оның сырласы еді, досы еді. Керек кітабын көргенде кейде қалта­сын­да­ғы қаражаты жетпегенде, қан тапсырып сол кітапты сатып алған кездері де болды. Қоңыр­дың кітапханасы айтулы бай кітап­ха­на болды. Оның шаңырағын аттаған адам тұр­ғын үйге емес, бейнебір Кітап музейіне еніп кеткендей әсерде қалатын. Үйдің биік қа­бырғаларын тұтастай алып тұрған тө­бе­ден еденге жететін шкафтардың сөрелерінде жи­нал­ған кітаптар көптігімен ғана емес, құндылығымен көргендерді таңғалдыратын. Қоңыр кітаптарын каталогтық принцип бойын­ша реттеп жинастырып қоятын. Эн­цик­­лопедиялар, тарих, этимология, фольк­лор, этнография, ономастика, сөздіктер, көр­кем әдебиеттер рет-ретімен орналас­ты­рыл­ған. Шкафтың биік сөрелеріне сатымен өр­мелеп шығудың өзі бір таудың басына шық­қандай әсер қалдыратын. Қоңырдың кітап­ханасында он алты мың шамасында кі­та­бы болды. Кітаптары тіл жағынан отыз шақ­ты тілде жазылған. Қоңыр сол отыздан аса тілді меңгерген полиглот ғалым болатын. Кі­таптарының ішінде ең көне кітап – XIV ға­сырдың басында хатқа түскен «Кодекс Ку­маникустың» көшірмесі, ал жинаған түп-н­ұсқа кітаптары – XVI ғасырда шыққан кітап­тар еді. Қоңыр үшін жинаған әр кітабы құн­ды дүние болатын. Қолжазба деректері, хро­никалар, жыр-дастандар, сөздіктер, кә­сіби әдебиеттер, ғылыми монографияларды зер­делеп оқып отырғанды ұнататын. Түр­кі­та­нушылар Бартольд, Радлов, Немет Дьюла, Ма­лов т.б. бағалы еңбектерін көзінің қара­шы­ғындай сақтады. Кітаптарының жанында жазу үстелі, үш түрлі жазу машинкасы қа­тар­­ласып қойылған. Қоңырдың үш түрлі жа­зу машинкасын пайдалануы оның бір­не­ше тілде жаза алатынының дәлеліндей еді. Кітап­тары көп болса да, Қоңырдың есте сақ­­­­тау қабілетінің ғажап болғаны соншалық, он алты мың кітабының қойылу реті мен қай кітап қай сөреде тұр, қай кітаптың бе­тін­­де не жазылғанын бәрін білетін. Кітап із­деген кезде ойша ойлап, оп-оңай тауып ала қоятынын көргендер таңырқап қарайтын еді. Бұл бір жүйеге түскен жұмыс дейтін еді ол сонда. Қоңыр өнерге де жаны құмар жан бол­ды. Домбырадан бастап, қырғыздың қому­зын, құмықтың сырнайын, башқұрттың қу­райын, түріктің сазын шертіп бірнеше ас­пап­та ойнап, мажар қыпшақ, қазақ, қыр­ғыз, татар, башқұрт, түрік, қарашай, құмық т.б. түркі халықтарының халық әндерін айт­­­­қанды ұнатты. Кітап оқып не зерттеу жұ­мыстарын жазып бітіргенде, ол жан дү­ниесін музыкамен демалдырғандай, сол бір саз­ды әуендерден қуат алғандай бір жасап қа­латын. Қоңыр түркі халықтарының дәс­түр­лі ән өнері мен сазды аспаптары жайлы мағ­лұматтарды да мажар тіліне аударып қана қоймай, олар туралы зерттеу еңбектерін де жазған еді. Шыңғыс Айтматовтың «Жан пи­да» романы, Әбіш Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры» повесі мажар тіліне аударылғанда, бұл шығармалардағы жер-су атаулары мен ұғым­дарға түсініктеме жазды. Бұдан байқа­ға­нымыз, Қоңыр қазақ тілі мен қырғыз тілін де өте терең меңгергені көрінеді. Олжас Сү­лей­меновтің «Азия» кітабы Қазақстанда цен­зураға түскен кезде, Қоңыр дереу бұл кі­тап­ты мажар тіліне аударып, жарыққа шы­­­ғарып жіберді. Ол Олжастың поэзиясына ға­шық еді. «Арғымақ», «Ақпандағы бағлан», «Бөл­тіріктер» атты өлеңдерін жаттап алып, ерек­ше шабытпен оқыған көрінеді.

Қоңыр жасынан еңбекқор, бейнетқор бол­ды. «Әлем әдебиеті» энциклопедиясына түр­кі жұртының жүздеген қаламгерінің шы­ғармаларын аударып, олардың еңбектері тура­лы көптеген ғылыми-танымдық мақала жазып, мажар халқына таныстырып оты­ру­ды өзіне бір қасиетті борыш санады. Тіл үй­ренуде Қоңырдың өзіндік методикасы бол­ған. Ол методикасы қарапайым ғана, егер бір елдің тілін үйренгің келсе, сол халықтың әні мен әуенін игеріп алар болсаң, тілді үй­ренуің оңай болады деген. Қоңыр аударма жұ­мыстарымен шұғылдану барысында, мәтін­мен жұмыс жасағанда, аспаптар сазына да ден қойып, тыңдап отыруды ұмытпаған. Қоңырды дүниенің төрт бұрышынан: Аме­ри­кадан, Жапониядан, Қытайдан, Мәс­кеу­ден, Моңғолиядан, Түркиядан, Қазақстаннан, Гер­маниядан т.б. жерлерден Будапештке ар­найы іздеп келетін түркітанушы ғалымдар, та­рих­шылар, жазушылар, аудармашылар, із­денуші аспиранттар, студенттер көп бол­ған. Бәріне уақыт тауып, бәрінің бабын тауып күту де – Қоңыр мен Оңайшаның сүйік­ті бір ісіндей болып кеткен екен. Қо­нақ­жайлық та бұл шаңырақтың киелі ісін­дей болған білгенге. Америкалық белгілі түр­кі­танушы ғалым, Қоңырдың үміт күткен шә­кірті Юлай Шамилоғлы өзінің студент ке­зін еске алып: «Қоңыр ағайға шәкірт бо­лып жа­нында жүрдім. Айша апайдың кере­мет дәм­ді мантысын жейтін едік» деп сағы­ныш­пен еске алады.  «Қоңыр шешем қоңыр кешті жамылып,  Көзін сулап, қалып еді қамығып,  Қоңыр жолға түсіп едім мен өстіп –  Қоңырқай ой маза берер емес түк. Қоңыр күпі, қоңыр дала, қоңыр үн... Қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.  Қоңыр күзде қоңыр шаруа – күйбеңмен. Қоңсы қонған қоңыр қызға үйленгем. Қоңыр-қоңыр күй тыңдап ем жасымда – Шешем қалды қоңыр төбе басында. Қоянжонға қоңыр ымырт түскенде  Қоңырайып отырамын үстелге...» Қоңыр Жұмекен ақынның бұл өлеңін ерек­ше тебіреніп оқыды. Жұмекен ақын жа­ны­м­ның дірілін қалай тап басып айтқан деп те ойлайтын. Қоңыр деген сөз о бастан қа­зақ­­тың ұлттық мінезі мен рухына сіңіп кет­кен төл сөзі еді. Қоңыр Мандокидің «Қа­зақ тілі – қыпшақ тілі, Қазақ менің бауырым» де­ген сөзінде үлкен ой жатыр. Қоңыр қа­зақ­тың рухани әлемінде өткен ғасырдың 70-жыл­дары құбылыс болды. Тарихтың қа­тал сынағы әсерінен, Еділ, Жайық бойынан ел ауып, Еуропада қоныс тепкен қыпшақ ба­баларының тасқа жазған арманын жеті ға­сырдан соң қайта жалғап, атажұртқа табан ті­реп келуі, екі елдің арасына алтын көпір ор­натуы Қоңыр Иштван Мандокидің тарихи ер­лігі еді. Қоңыр қыпшақ фольклорынан «Қып­шақ гимнін» реконструкцияласа, шә­кірті, музыкатанушы Кобзош Киш Тамаш гимн­нің музыкасын жазды. «Én vagyok a Kunsági fi» – «Мен – Қыпшақтың ұлымын» ат­ты қыпшақтар гимні рухты бір ән болып шық­ты. Тыңдағанға жігер беретін. Күш бере­тін. Осылайша, қыпшақ рухы ән боп тарап, мың­даған жүректе жалын отын тербетті. Жыр рух қуаты ғой қашанда. Түркілік алып им­периялар – Алтын Орда, Ақ Орда, Ноғай ор­да­сы мемлекеттерінің заңды жалғасындай қа­зақ хандығы өз алдына отау тіккен орта ға­сырлар шенінде-ақ Батыс Қазақстан ай­мағы ұлттық әдебиеттің алтын бесігіне ай­нал­ғаны тарихтан аян. Асан Қайғы, Дос­пам­бет, Жиембет, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет жы­раулардың кіндік қаны осы топыраққа там­ған. Тұяғының ізі қалған. Асан Қайғының жыр­ларында Еділ, Жайық, Ойыл, Жем сияқ­ты жер-су аттары кездессе, Қазтуған жырау: «Алаң да алаң, алаң жұрт, Қарғадай мынау  Қазтуған батыр туған жұрт. Кіндігімді кескен жұрт, Кір-қоңымды жуған жұрт, Қарағайдан садақ будырып, Қылшанымды сары жүн оққа толтырып, Жанға сақтау болған жұрт. Қайран да менің Еділім»  Қайран да менің Еділім» деп жырлайды. Қаз­туған жырау жырлаған қайран Еділдің алып көмбе – кеудесінде халықтар тағдырының сан ғасырлық тарихы сақтаулы. Орта ғасыр­лар­да, тіпті, одан да бұрын өмір сүрген түр­кі­лердің өр бейнесі қандай еді? Түркілердің жарты дүниені билеп, өркениеттің алдында тұрған шағы. Қоңыр өзін мажар да емес, қып­шақ та емес, қазақ та емес, түркі болып се­зін­гені анық. «Қоңыр Мандоки бейне бір сол түркілер заманының ХХ ғасырға жібер­ген елшісі» сияқты деген сөзді оның заман­дас­тары да айтқан екен кезінде. Сондықтан оны бүкіл түркітектес халықтардың бәрі де – түрік, қазақ, құмық, қарашай, ноғай, саха, чуваш, қыр­ғыз, өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт, авар да аға тұтты, іні көрді, бауыр санады, туыс­қанындай сағынып күтті, жолына кілем төседі, басына жастық жастады, астына ат берді. Қоңыр кейде жас баладай арманшыл еді. Кейде данагөй қарттай тым тәубашыл еді. Қоңырдың арманы XIII ғасырда тағдыр тәл­кегімен «ел ауып» Дунай бойына қоныс­тан­­ған қыпшақтардың тарихы жайлы баян­дайтын бір алып палуан кітап жазу еді. Сол за­манда да ел ішінде алауыздық көп болса да, түркілер ауызбірлігі арқасында күш-қуа­ты тасып, Еуропада мерейі үстем болғанын ай­ғақ­тайтын деректер де тапты. «Архивтік ма­териалдардың төрттен үшін жинап бол­дым. Солтүстік Қап тауындағы (Кавказ) қып­шақтілді ағайындар: дағыстан, құмық, қара­шай, ноғай, балқарларды аралап, көп дерек­тер жинадым. Енді Алматыға көшіп барып, бақшасы бар үлкен үй сатып аламын. Сол араға алты қанат киіз үй тіктіріп, тап­жыл­май отырып бірнеше том болатын қып­шақ­тар тарихынан сыр шертетін палуан кі­та­бымды жазып шығып, қазақ-қыпшақ­тар­дың шаң басқан, көмескі тартқан тари­хын қайта тірілтіп, сол халықтың өзіне тар­ту етсем», – деп армандады. Болашаққа құр­ған жарқын жоспарларынан Қоңырдың қа­зақ елі – атажұртына, түркі әлеміне деген үл­кен құрметі мен түркілік танымының биік­тігін көреміз. Әдебиет пен өнер ел мен ел­ді жақындастырады. Қазақ әдебиеті мен ма­жар әдебиеті арасындағы байланыстың ор­науына да Қоңыр Иштван Мандоки көп еңбек сіңірді. Будапешттен жетпісінші жыл­да­ры мажар тілінде қазақ ақындарының «Да­ла қырандары» атты антологиясының жа­рыққа шығуына себепші болған Қоңыр еді. Бұл антологияға Абайдан бастап Олжас Сүлей­меновке дейінгі ақындардың жырлары енді. Қазақ ертегілері мен қазақ әңгімелерінің маз­мұнды жинақтарының мажар тілінде жа­рық көруі де Қоңырдың маңдай тері, ең­бегі еді. Мажар халқын қазақ ауыз әдебиеті үлгі­лерімен, Абай, Махамбет, Жамбыл,  І.Жан­сүгіров, Н.Байғанин, Ы.Алтынсарин шы­ғармаларымен таныстырып, ғылыми-та­нымдық мақалалар жазып, мажар баспа­сө­зін­де жариялады. Б.Момышұлының «Ұшқан ұя» кітабы мен «Бәйгелі сәйгүлік» атпен қа­­­­­зақ­­тың танымал жазушыларының әңгімелер жинағын мажар тіліне аударып, аударма са­­­ласында да сан салалы қызмет етті. Әлемге та­нымал болған түркітанушы Қоңыр Ишт­ван Мандоки неліктен Қоңыр деген есімді таңдады деген сұрақ туады. Қыпшақтардың Тоқ­соба руының Құлан ата әулетінен шық­қан Қоңыр деген кісі батырлығымен аты шық­қан адам екен. Тоқсаба – он екі ата Бай­ұлы, Байбақты ру бірлестігінен шыққан ру. Ел аузында Тоқсобалардың атақонысы қа­зіргі Орал облысы, Жымпиты ауданы деген де­­­­ректер бар. Қоңыр Иштван Мандокидің өзі сол Тоқсобадан шыққан Қоңыр батырдың ұр­пағы боламын деп жазған. Иштван Ман­доки Тоқсоба деп те жазған өзінің ертеректегі жаз­баларына. Ол өзінің азан шақырып қой­ған Иштван деген атына Қоңыр бабасының атын екінші есімі қылып паспортына жаз­дыр­тып алып, қазақ табиғатына жақынды­ғын бір танытты. Қоңыр осылайша ата-баба­сы­ның тамырымен табысқандай болды.

Еліміз тәуелсіздігін алған тұста, Қоңыр қазақ қоғамындағы мәдени істерге белсене араласып, Қазақстанға жиі келіп тұр­ды. Қазіргі «Қазақ тілі» қоғамы дәл осын­дай атауға ие болуына тікелей Қоңырдың ұсы­нысы себепкер болғанын бүгінде екінің бірі біле бермес. «Қазақ тілі» қоғамын құру мәжілісінде қоғамның атын қалай атаймыз де­ген сұрақ көтерілгенде, елдің біразы «Ана тілі» қоғамы болсын дейді. Сонда Қоңыр бы­лай деп батыл пікірін айтқан екен: «Ана ті­лі деген – жалпы түсінік, ал қазақ тілі деген – жалқы түсінік, ана тілі көп, әр халықтың өз тілі – ана тілі. Ал қазақ тілі әлемде жалғыз. Сон­­дықтан қоғамды «Қазақ тілі» – деп ата­ған дұрыс». Осылайша, «Қазақ тілі» қоғамы бо­­лып аталып кеткен екен. Мажарстан үкіметі оған жоғары мемле­кет­тік мансап та ұсынды, Елші қызметіне де шақырды. Қоңырды мемлекеттік қызмет, дипломатиялық маңсап қызықтырмады. Ол жан тәнімен сүйген ғылымға адал болды. «Ме­нің жалғыз ғана жарым бар, ол – ғылым» деп Шоқан Уәлиханов айтқандай, ол өзі сүйген ғылым әлемінен шыққысы келмеді. Сон­дықтан жаныма жақын қызмет деп Қоңыр Иштван Мандоки 1991 жылы Ма­жарстан Сыртқы істер министрлігінде кеңес­ші болып қызмет атқарды. Осы қыз­ме­тінде Қоңыр Мажарстан Республикасы Мә­дениет және оқу министрлігі мен Қазақстан Республикасы Оқу министрлігі арасындағы қарым-қатынасты дамыту мақсатында 1991-1994 жылдарға арналған бірлесіп білім беру, ағарту ісі, ғылым саласына назар аудару қа­­жеттігіне ерекше мән беріп, қазақ және мажар тілдерінде екіжақты келісімшарттар­дың нұсқасын жасап, екі ел өзара бірлесіп жұ­мыс істеуге арналған жобаларды дайын­дап ұсынды. Бұл ұсыныстары қолдау тауып, Қазақстан мен Мажарстан арасындағы ал­ғашқы мемлекетаралық келісімшарттар­дың арқасында сол жылы екі елдің арасында сту­денттерді алмастырып оқыту, білім, ғы­лым салалары бойынша көптеген жоспары іске асып, қолға алына бастады. Бүгін де бұл игі­лікті жобалар екі ел тарапынан қолдау тауып жалғасып келеді.                    

Маржан ЕРШУ