Қайрат Байбосынов: Әншілік – маған Құдайдың берген сыйы

Қазақстанның халық әртісі, Қазақстанның мемлекеттік сыйлығының иегері

Қазақ қай дәуірде де әсем әнін шырқап, күм­бір­лі күйін шерт­кен. Ата жұртынан ауа көшіп бара жат­са да «Елім-айлап», «Аға­жай-Алтайлап» даланы саз­бен идірген. Дүние есігін жы­лап ашқан баланы ән­мен қарсы алып, өмірден озған жа­қы­нын әнмен шы­ғарып салған. 

 – Кеңестік кезеңде Ғарифолла Құр­ман­ғалиев, Жүсіпбек Елебеков секілді бі­рен-саран тұлғалар болмаса, дәстүрлі ән­дер аз айтылды. Соның кесірінен ха­лық санаулы әншілерді ғана білді, жас­тар ұлттық ән-күйлерден, жыр-тер­мелерден хабарсыздау болып өсті. Қа­зіргі заманда осы олқылықтың ор­ны толып жатыр ма?

– Өнерді дәріптеуіміз жақсы деңгейде. Та­лай сен тұр, мен жырлайын дейтіндей мық­ты өнерпаздарды даярлап, ұлы өнер жо­лына аттандырып жатырмыз. Бүгінде Ас­танадан ашылған Қазақ ұлттық өнер уни­верситеті, Алматыдағы қара шаңырақ Құр­манғазы атындағы Қазақ ұлттық уни­вер­ситеті жанынан ашылған Өнер, мәде­ниет және спорт институты, Ж.Елебеков атын­дағы Республикалық эстрада-цирк кол­леджі осы бағытта жұмыс істеп отыр. Бар­лық облыс орталықтарының бәрінде ән-күй, ұлттық өнерді үйрететін оқу орын­дары ашылған. Сондықтан насихатымыз, оқы­туымыз жаман емес дер едім. Бұрын дипломы бар жастарды «Қа­зақконцерт», Филармония сынды ме­кемелер министрліктің жолдамасымен жұ­мысқа қабылдайтын. Қазір мұндай жүйе жоқ. Заманға сай қазір әркім өзі жұмысқа ор­наласуы керек. Біз оқытып, бар біл­ге­ні­міз­ді үйреткенімізбен, шәкірттеріміздің жұ­­­мысқа орналасуы қиын-ақ. Талай та­лант­­ты азаматтарымыз халыққа таныла ал­май қалды. Қазір дәстүрлі әншілердің кө­бісі жұмыссыз. Жұмысы болса да айлығы шай­лығына жетпейді. Өйткені жалақылары 80-90 мыңның шамасында. Күнкөрістің қа­­­мымен тойға шығады. 

– Дәстүрлі әншілердің тойға шығуы кә­сіби өнерлеріне кері әсер ете ме? 

– Қазір той да кәсіптің бір түріне ай­нал­­ды. Той әншінің ойын өнерге емес, ха­лық­тың тастайтын тиын-тебеніне бұрады. Жиын­да әнді дұрыс айтып тұр ма, жүрегі­мен жеткізіп тұр ма, онда ешкімнің шар­уа­сы жоқ. Орындап берсе болды. Ал сахнаға шық­қанда халық қас-қабағыңа қарап оты­­рады, сен де халықтың көңіл-күйін ба­­­қылап тұрасың. Сахнада қандай ән орын­дасаң да махаббатпен, ықыласпен жет­кіз­сең, халық рахаттанып ұйып тыңдайды, зор ықылас білдіреді.  Кеңес Одағының ұстанған идеологиясы мен саясаты қатты болғанымен, өнер, мә­де­ниет, әдебиетті қолдауын жоққа шығара ал­маймыз. Мәселен, атағы жер жарған ор­кестрлер, ансамбльдер сол кезде құрыл­ды. «Гүлдер», «Айгүл», «Алатау», «Дос-Мұқа­сан» ансамбльдері сол кездің өзінде ұлттық на­­­қышынан, дәстүрінен айырылған жоқ. «Гүл­дердің» өзінде эстрадалық ән, би бол­ды. Кейін рухани тоздық па, ақшаның құлы бол­дық па, білмеймін, барымыздан айыры­лып қалдық. Былтыр Мәдениет және спорт министрі болып тұрған кезінде Ақтоты Райым­құлова жабылған «Гүлдерді» қайта тү­летті. Осындай игі істер көбейсе, дәстүрлі ән өнері жетімнің күйін кешпес еді. 

– Еркін Шүкіман ағамыз бір сұх­ба­тын­да «Дәстүрлі әншілерге кішігірім зал­дың өзін халыққа толтыру қиын» деп еді. Осы пікірге қосыласыз ба? 

– Ол рас, қазір дәстүрлі ән кештеріне ха­лық бармайды. 500 орындық концерт за­лында әр жерден шошайып отырған он шақ­ты ғана адамды көресіз. Алғашында Ас­танада дәстүрлі ән кештеріне халықтың аз жиналуын қыстағы аяз бен бораннан болар деп ойласақ, Алматыда да, басқа жер­лерде де солай екен.  Мысалы, Қарағандыда қай жақтан концерт қоюға келсе де, халық лап қояды. Барған әншілер, өнерпаздар ри­за болып кетеді. Олар 90-жылдары ха­лық­­ты концертке шақыру мәселесін оң жол­ға қойып, сол дәстүрді сақтап қалған. Қазір де ұлттық нұсқадағы концерттерді өт­кізіп, жиі-жиі байқаулар ұйымдастырып тұ­рады. Халық та соған үйренген. Ұйым­дас­тыру, әкімшілік мәселесін шешсек, зал­ды тыңдарманға толтыру қиын бола қой­май­ды. 

– Дәстүрлі ән қазақтың қаны мен жа­нынан жаралған өнер ғой. Эстрада не­ге оның алдын орай береді? Тың­дар­ман­дар түсінбей ме әлде дәстүрлі ән­шілер түсіндіре алмай жүр ме?

– Бүгінде эстрада дәстүрлі әнді басып оз­ды. Өйткені эстраданың насихаты мық­ты. Қазақтың тойы – эстрада, сахнасы – той­ға айналды. Тойға келген жұртшылық кон­церт тамашалап қайтатын болды. Ал кон­церттерде үлкен жастағы көрер­мен­дер­дің өзі бастарын изең-изең етіп әнге елі­тіп, селк-селк етіп билеп отырады. Соңында тіп­ті сахнаға шығып билеп кетеді. Осылай­ша, бүгінде той мен эстрада біте қайнасып кет­ті. Шоу бизнес пен той бизнес дәстүрлі ән­нің алдын осылай орап отыр.   Соңғы жылдары денсаулығыма бай­ланысты біраз емделдім. Қазір Құ­дай­ға шүкір, жағдайым жақсы. Жақында ая­ғым­ды сындырып алдым, сондықтан жұ­мысқа таксимен барамын. Айтайын де­генім, барарда да, қайтарда да көлікте ра­диодан эстрадалық әндер қосылып тұрады. Со­сын осы күнгі эстрадалық әншілер қа­зақ­тың тілін бұрмалап, әнді бұзып айтады. Әнді қазақша айтады, бірақ шетелдік әнді орындап тұрғандай айтады. Бұрын әннің сө­зіне көңіліміз толмайтын, мағынасы жоқ деп сынаушы едік. Сол әншілермен жылап кө­рісетін болдық, қазіргілер тіптен сорақы.  Эстрада дәстүрлі әнді басып озды деге­німіз­бен оның да бет-бейнесі жоғалып бара жатыр. «Қазақстан деген елдің әні қандай?» де­генде өз бет-бейнемізді, елдігімізді дәріп­тейтіндей ән болуы керек қой. Біз өз елі­мізді насихаттауымыз керек. Шетелдің өне­рін насихаттаудың қажеті жоқ. Шетел әнін екінің бірі біледі, қазақ әншілерінсіз-ақ тыңдап жүр. Олардың әнін қазақ әнімен араластырмаса, әнші бола алмай ма? Бүгінгі өнерпаздар сахнада той-домалақтың әнін ай­тады, халық залда билейді, әнші сахнада не­ше түрлі әңгіме айтып, шатып-бұтып тұра­ды. Халыққа әніңді дұрыс жеткізсең, же­тіп жатыр. Әңгімені басқа жерде-ақ айту­ға болады.  Әншінің қандай екенін талғайтын, жақсысын, жаманын айыратын – ха­лық. Ел ішінде сауатты, түсінігі терең адам­дар көп. Алайда концерттерде дәстүрлі ән­шілерді топтастырады да, бір әнді хор­мен айтқызады. Ал күй тартыста әр күйдің ба­сын бір шалдыртады. Өнердің әр саласы же­ке-дара орындалмай, осылай топтасып жүр­ген соң тыңдаған елдің айызы қанбай­ды да, құлағына кірмейді. 

– Халық әндерін эстрадалық на­қыш­қа салу үрдіске айналды. Бұған көз­­­­қарасыңыз қалай? Өзіңіз эстра­да­лық әндерді орындауға кіріссеңіз, та­лай әншіні жолда қалдырар едіңіз...

– Кейде ойлаймын, мен опера әншісі бол­сам да, эстрадаға барсам да осы қазақ та­нитын Қайрат Байбосынов болар едім. Ме­ні осы бағытқа бұрғысы келгендер, үнде­гендер болды. Бірақ таңдауым дәстүрлі әнге түсті, өз жолымнан таймадым.  «Дауыс пен сөз сұлулығы – жан сыйы» де­ген Шәкәрім. Әншілік – Құдайдың маған бер­ген қасиеті, сыйы, менің ең басты ба­қы­тым. Менің жас кезде өткен мектебім де мық­ты болды. Ауылымыздың талантты өнерпазы Игілік Омаровтың ән орындауын көріп өстім. Өте сырбаз әнші еді. Әр әнді жеріне жеткізе шырқайтын. Мен сол кі­сі­дей әнді құлпыртып, талғаммен жеткізетін, шөл­деген адамның мейірін мөлдір судай қан­дыратын орындаушыны ешқашан кез­дестірмедім. Ал халық әндерін эстрадаға са­лып жүргендер арасынан Димаш қазақ­тың әнін әлемге танытты, бүкіл дүниежүзін тәнті қылып жатыр.

– Жаһандану кезінде ұлттық мәд­ениет жауһарларын сақтау – кәдім­гі­дей проблема. Сондықтан да шығар, мы­салы, Еуропада фольклорлық музы­ка­ға мемлекеттік деңгейде қолдау көр­­­­сетіледі. Фестивальдар өте көп өте­ді. Рок музыка керемет дамыған Фи­нляндия өзінің халық әндерін аса құр­меттейді. Солтүстік полюске жа­қын маңайда жыл сайын үлкен кон­церт­тер ұйымдастырады. Германия да со­лай. Біз бұл жанрдың көсегесін кө­герту үшін қандай шаралар атқаруы­мыз керек? Қандай ұсыныстарыңыз бар?

– Мәдениетке қатысты жаңа заң жо­ба­сы әзірленіп жатқанын естіп жатырмыз. Өнерпаздарымызға үй берілсе, біраз мәселе шешілер еді. Үйі жоқ адамның күйі қайдан болсын. Одан бөлек, теледидардан халық ән­дері айтылып, әншілер жайлы хабарлар бе­рілуі керек. Мысалы, кезінде Жәнібек Кәр­менов пен Ақселеу Сейдімбек жүргізген, Ілия Жақанов екеуіміз тізгіндеген хабарлар арқылы халық білмей келген, естімеген әндер тарихы айтылды. Осындай хабарлар жа­саса, халық көреді, әндерді тыңдайды.  Алаштың дәстүрлі әні  – ұлттың тари­хы­мен тамырлас. Бұл – қазақтың қоржы­нын­да сүр еттей сақталған қымбат қазына. Кие­лі домбыраның қос ішегімен үндескен дәс­түрлі әнді тыңдаған сайын жүрегің жібі­мей, көңілің көкке өрлемей тұра алмайсың. Ғасыр­дан-ғасырға ұласқан сарын осы күнге аман жетсе, оның себебі – халық өнерінің өмір­шеңдігі деп ойлаймын.    

– Қазақтың ән өнерін Арқа, Жетісу, Сыр, Батыс, Шығыс деп өңірлік мек­теп­терге бөліп жүрміз. Алайда кейбір ға­лым­дар дәстүрлі ән мектепке емес, са­рынға жіктелгені дұрыс дейді. Осы­ны тарқатып өтейікші. 

– Әндерді Арқа, Жетісу, Сыр, Батыс, Шы­ғыс деп мектептерге бөліп жібердік. Бұл дұ­р­ыс емес. Арқа болса Біржанның, Ақан­ның әні, Жетісу  болса Қапездің әні, Батыс бол­са Мұхиттың әні деп хабарлайды. Өнер­ді жіліктеп мектепке бөлу айналып кел­ген­де трайбализмге әкеп соқтыратын дүние. Кон­цертте әншілерді алалау кең етек жай­ды. Сосын «Арқаның әншісін шақыр», «Же­тісу­дың әншісін шақырма» деп отыр­ған­дары. Бүгінде аймақтарда оқу орындары ашы­лып жатыр. Мәселен, осы Астанада Ар­қа­дан, Жетісудан, Сырдан, Батыстан, Шы­­ғыстан дәстүрлі ән өнері бойынша оқы­­тушыларды сабақ беруге шақырдық. Шә­кірттер барлық өңірдің ән өнерін біліп шық­қаны дұрыс. Оның үстіне қазіргі оқы­тушыларымыз құр өлең айтумен шектел­мей, ізденіс үстінде. Өзім 500-дей әнді но­та­сымен антология етіп кітап шығардым. Өнерге жаны ашитын қалталы азаматтың көмегімен «Сыр сандық» аудиокітабым бес мың данамен шықты. Енді шәкірттерім осы жолды жалғастырып, ізденуші, зерттеуші болып жатыр. Докторлық дәрежесін қорға­ған­дар да бар. Бұл, әрине, бізді қуантады. 

– «Хассақ», «Тұран» ансамбльдерінің шет­­­ел­де қойған концерттерін еуропа­лық­тар ұйып тыңдайды екен. Құдды бір тарих қойнауынан көшпенділер тіріліп келгендей таң­ғалады. Өзіңіз де талай жердің дәмін тат­тыңыз. Осы орайда дәстүрлі әнімізді әлем жұртшылығы қалай қабылдайды деп сұра­ғым келіп отыр. 

– Кезінде Еуропаға барып ән салғанда ха­лық есі шығып тыңдайтын. Бізге ешкім тас ғасырынан келгендер деп айтқан емес, қай­та керісінше тамсаннып, қайран қа­лып, қол соқты. Өнерімізге бас иді. Содан бе­рі көп нәрсе өзгерген жоқ. Еуропада 30 мың халықтың алдында ән салғаным әлі есімде. Кеш қарайып қал­ған уақыт. Қырсыққанда микрофон жөн­ді істе­мей қалды, амал жоқ микро­фон­сыз айт­тым. Ашық аспан астында салған әнімді халық сілтідей тынып тыңдады, бір жан тырс етіп дыбыс шығармады. Тек әр жерден жылт-жылт еткен темекінің шоғы көрініп тұр­ды. Ән аяқталғанда бәрі ри­за болып ай­қайлап, шу­лап шыға келді. Ал сіз атаған ан­самбльдерді шет­ел­діктер арнайы шақыр­тады және концерттері аншлагпен өтеді. Шетел­дік­тер музыканы әуестеніп тың­дай­ды. Ұзақ қол шапалақтап, жібергісі кел­мей­ді.  Концерттік сапармен АҚШ, Жа­по­ния, Гер­мания, Франция, Испания, Ита­лия, Түр­кия, Қытай, Бирма, Сингапур, т.б. елдерде болып, ұлттық өнерімізді та­ныт­тық, қазір барсақ та солай қарсы алады деп ойлаймын. 

– Иә, Құдайға шүкір дейміз, дәстүр­лі әннің жоқтаушылары да, орындау­шы­лары да бар. Бірақ қарапайым ха­лық неге төл өнерімізді жете таны­май­ды?

– Кезінде «Гүлдер» ансамблімен, атақты ор­­кестрлермен әлемнің талай елін ара­ла­дық. Мәскеуге барған сапарымызда жұрт ағыл-тегіл келді. Сонда көбі студенттер, ас­­пи­ранттар, сол жақта жұмыс істеп жүр­ген­­дер. Олар концертті бір емес, бірнеше рет келіп көретін. Билет жоқ, жетіспейді. Сон­­да да келетін. Ол уақытта жастардың кеу­десінде «Туған елім, туған жерімнің өне­рі» дейтін намысы бар еді. Қазір жастарда пат­риоттық сезім азайып кетті. Қалалықтар екі тілде сөйлейді. Есік алдына шықсам, көр­ші балалар сәлем береді. Қазақшалап аман­дасады да ары қарай орысша сөйлеп кетіп бара жатады. Өзім қатарлы көрші кем­пірлер балаларымыз қазақша сөйлеуді қой­ды деп зар илеп отыр. Орысша аралас­ты­рып сөйлеу дегенің қалыпты жағдайға ай­нал­ғалы қашан. Бәрі сол тілге ынта қоя­ды. Қазақ тілін екінші орынға қойып, бей­шара­ның тілі санайтындар көп арамызда.  Бұрын Ауыл шаруашылығы, Мал шаруашылығы институттарының өзін­де оркестрлер болатын. Атақты күйші­лер­ді шақырып, талапты, талантты бала­лар­ға күй үйрететін. Ол уақытта студенттер тойға, туған күнге бара қалса, ақындардың өлеңін жатқа оқып, топтың алдына шығып, сайысқа түсіп жататын. Ән салатын өнер­паз көп болатын, сондай үлкен бір толқын пай­да болды. Кейін не болғанымызды біл­мей кеттік, қазір отырыстарда өлең оқи­тын­дарды өз басым сирек көремін.  Сонау 2000-жылдары ақын Ғалым Жай­лыбай екеуіміз Алматыдағы бір мектепке ба­рып кездесу өткіздік. Онда ауылдан кел­ген қазақ балалар оқиды екен. Жиналған бала­л­ар суырылып шығып өздері шығарған өлеңдерін оқып, домбырамен ән айтты. Олар ауылдан келген бастауыш сыныптың ба­лалары болатын. Бұл сол уақыттағы тілі­міздің тазалығын, ойымыздың құнар­лы­лы­ғын көрсетеді. Сол балалар ешкімге елік­теп-солықтамай-ақ алға қойған арман-мақ­саттарына жетті деп ойлаймын.  Менің бір байқағаным, дәстүрлі мектептерде оқитын балалар мен ба­тыстың скрипка, фортепиано сынды аспаптарында ойнайтын балалар – екі бө­лек әлем. Дәстүрлі топтың балалары қа­зақи, алдыңнан кесе өтпейді, сәлем бермей кет­пейді, айтқан шаруаңды жасай қояды, тілалғыш, сабаққа да қатысады. Олардың бойларында ізгілік, сезімталдық бар. Обал, ұят, сауапты айыра біледі. Бір-біріне қам­қор, тілеулес. Бірінің білмегенін екіншісі үйре­тіп жатады. Ал енді басқа еуропалық, эст­радалық бағыттағы оқып жүрген шә­кірт­тер состиып тұрады. Әрқайсы бір-бір жұл­дыз, «Здрасьте!» деп ауыздарын әрең жы­бырлатады. Кейде шыдамай ұрысып ала­мыз. Бұрын біз оқытушылар мен ғалым­дар келе жатқанда ысырылып жол беріп, аман­дасатынбыз. Бұл ұлттық тіліміз, діні­міз, діліміз, жүрегіміз ата-анамыздан алған тәр­биеміз осыған ықпал етті. Біз кітап оқы­дық. Шығармалар желісімен қиялға шо­мып өстік. Ал қазіргі жастар интернет, те­ле­дидар қарайды. Содан көргенін үй­ренеді, қайталайды. 

– Дәстүрлі ән төңірегінде де зерт­тей­тін мәселе көп секілді. Бір мектеп­тің әні басқа мектепке телінетін жағ­дай­лар жиі кездеседі. Ақ-қарасын ашып зерттеп жүргендер де аз. Мыса­лы, «Самалтау» Сапалай Исатайұлының әні дейді, бірақ оған қарсы дау айта­тын­дар да бар. Осы ән туралы айтар ойыңызды тыңдасақ. 

– Сапалай Жаңаарқада туған, менің жер­лесім. Сапалайды Ілия Жақанов жақсы зерт­теді. Оның да ата-бабасы Жаңаарқада ту­ған. Жылда біз жаққа келеді, келген сайын Сапалайды зерттейді. Бүгінде Сапа­лай­дікі аталып жүрген 1-2 ән бар. Басқа ән­дері табылған жоқ. Сапалай өнерпаз бол­ған, ән салған, сері адам болған. Бүгінде бар әндері менде блокнотымда нотасымен жазу­лы тұр. Ал «Самалтау» – 1916 жылы қа­зақ­тан әскер алған кезде шыққан ән. Біз­де осындай авторы белгісіз әндер көп. Мы­салы, мен «Мұхида-Шайбан» деген әнді айта­мын. Бұл да халықтың сонау ескіден келе жатқан әні. 

– Дәстүрлі ән өнерінде өз шәкірт­теріңіз­дің арасынан және жалпы ән­ші­лер арасынан жақсы көріп тыңдай­тын өнерпаздарды атай аласыз ба? 

– Шәкірт дегенде ойыма оралып отыр, Ал­матыдағы консерваторияда «Халық ән­де­рі» кафедрасын алғаш Жәнібек Кәрменов, Алмас Алматов және мен бірлесіп аштық. Сол кезде Жәнібекте де, менде де диплом жоқ. Бірақ халықтың әнін сақтап, үйретуге адам керек. Бірақ ол кезде менде Еңбек сіңірген әртіс деген атағым бар-тұғын. Со­ның арқасында Консерваторияның сол уақыттағы ректоры Д.Қасейінов өкіметке хат жазып, басшылық бізді қолдап, дип­лом­сыз-ақ кафедра аштық. Кейін диплом қажет болатынын түсініп, Ж.Елебековтен дәріс алып, эстрада-цирк студиясын оқып, кейін Абай атындағы Қазақ ұлттық педа­гогикалық университетін бітірдім.  Аста­наға келіп те «Халық әндері» кафедрасын аштым. Айтайын дегенім, біздің дипломы­мыз емес, оқытқан ұстаздарымыз мықты болды. Естіген әңгімелеріміз, тыңдағанымыз көп болды. Ұмыт болған, сирек орындала­тын әндерді қалпына келтіріп, халық ара­сы­на таратуда елеулі еңбек еттік деп ойлай­мын. Сондықтан бізді халық ән универси­те­тін бітіргендер десе де болатын шығар.  Ал сұрағыңызға келетін болсақ, шәкірт­терімнің атын атау мен үшін қиын, өйткені  олар өте көп. Одан кейін, бірін мақтап, бірін айтудың керегі жоқ деп ойлаймын. 1977-78 жылдан бері оқытушылықпен ай­на­лысып келемін. Осыған дейін 300-дей шәкірт тәрбиеледім. Қазір де университетте сабақ беремін, өнерімді шәкірттеріме үйре­тіп жүрмін. Шәкіртім өзімнен озсын дей­мін. Өзім ұстазым Жүсіпбек Елебековтің тағы­лымын ұстанамын. Ұстаз берген тәлім-тәр­бие маған артылған аманат секілді көрі­неді. Ал өзімнің мақсатым – сан ғасыр­лық сырға толы тағылымды тарихы бар хал­қымыздың дәстүрлі ән өнерін табиғи қал­пында, еш өзгеріссіз кейінгі ұрпаққа жеткізу, ұстаздарымнан үйренген дүние­ле­рім­ді бұзбай-жармай шәкірттеріме үйрету.

– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан  Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ