Оқырманға олжа салған 30 жыл

Бұл – Túrkistan-ның ғана емес, еліміздің де осы отыз жылда жүріп өткен жолының жылнамасы.

1994 жылы 28-қаңтарда Қазақстанның ақпарат айдынына Túrkistan халықаралық  газеті шықты. Бас редакторы – қазақ әдебиетінің классигі, белгілі қоғам қайраткері Қалтай Мұхамеджанов. Газеттің тұңғыш  нөмірін бажайлап қараған адам біраз дүниені байқайды. Бас мақала ретінде Шерхан Мұртазаның  Қазақстан Конституциясының 1 жылдығына арналған «Біртұтас Қазақстан» атты мақаласы беріліпті.

Онда Ата Заңымызды қабылдар алдындағы талас-тартыстар туралы құнды мәліметтер бар. Сәл төменіректе қазақ басылымдарының жаңа газетке құттықтаулары берілген. Суретші Еркін Нұразхан салған Қазақстан, Ресей, Түркия, Түрікменстан ел­дері президенттерінің шаржы 1-бетке орналастыруы газеттің еркін бағытын тұспалдайды. Газет атауын нықтап алу көзделсе керек, «Түркістан туралы ой-тол­ғамдардан» деген айдармен біршама ой-пікірлер ұсы­нылыпты. Бір қызығы, газет туралы редакция ма­териалы 3-бетке берілген. Оны және бас редактор емес, басылым тілшісі Әбілмәжін Жұмабаев жазып­ты. «Хош, сонымен биылғы жаңа жылдан бастап, «Заман-Қазақстан» газетінің орнына Túrkistan атты жаңа газет шығып отыр. Ол – «Заман-Қазақстанның» жақ­сы да жарқын іс-дәстүрін бұдан былай да жал­ғас­тыра беретін заңды мұрагері. Бірақ сапа-қасиеті, ма­ғына-мазмұны, іс-әрекетінің көлемі жағынан өзге­ше. Бұлай дейтініміз, «Заман-Қазақстан» айына екі рет шығатын еларалық газет болса, Túrkistan айы­на төрт рет шығатын халықаралық апталық» – делінген Túrkistan осылай туды» деген материалда. Тағы бір ерекше на­зар аударатын дүние – Мюнхен­нен Азаттық радио­сының тілшісі Хасен Оралтайдың құттықтауы. «Құр­метті Қалтай Мұхамеджан! Құрыл­тайшылардың қа­тарында Сіз де бар және өзіңіз бас­қаратын Túrkistan атты жаңа газет шығады деп естідім. Қазақ елі­нің астанасы Алматыда Túrkistan газетінің шы­ғатынын есту мені қуантты да тол­ғандырды. «Жас Түр­кістан» жорналында жария­лан­ған бір мақала­сын­да қазақ халқының ардагер ұлы марқұм Мұстафа Шоқай: «Түркістан деген түрік елі деген сөз» – деп тү­сіндірген-ді. Сол үшін де 1950 жыл­дың наурыз айы­ның 20-сы күні Мюнхен қала­сында құрылған «Ұлт азаттық комитеті», «Түрк елі – Түрк елі – Түркістан Ұлт-азаттық комитеті» атал­ған-ды. Бұл жайт түрк елі комитетінің Мюнхен қа­ласында жарияланған айлық «Түрк ел» жорна­лы­ның 1951 жылғы 1-санының 6-бе­тінде атап айтыл­ған. Аты әлемге әйгілі башқұрт тектес түрк ға­лымы, мар­құм проф.др. Ахмет Зәки Ве­ли­ди Тоған (Велиди) 1927 жылы «Иени Түр­кі­стан» жорналының 5-6 са­нының 31-бетінде: «Түр­кістан – түрк сөзіне парсы ті­­ліндегі «стан» жалғауы қосылу арқылы Түрк жұрты де­ген ұғымды береді», — деп көрсеткен бо­ла­тын.  Кезінде шетелдерде біздер «Түрк елі» , «Биік Түрк елі» деген жорналдар шығарып, ко­­­митет құрғанда сол ұғым­ды басшылыққа ал­ған едік».  Әрі қарай Мағжанның Түркістан ту­ра­лы әй­гілі өлеңінен үзінді кел­тіріп, сө­зін Шә­кә­рім Құ­дай­берді­ұлы мен Жүсіпбек Ай­­мауы­тұлы­ның Түр­кі­стан туралы бір-бір жо­лымен «тұздықтаған» ағамыз Хасен Өрал­тай деп қол қойыпты. Байқап отыр­ған­да­рыңыз­дай, Орал­тай емес, Өралтай. Арғы жа­ғы Өр Алтай­дан шық­қанын аңғартып тұр. Бір естелігінде өзі де солай дейді.  Сырттағы қазақты газеттің атауы елең ет­кізген сияқ­ты. Расында да, түркі баласын тар­тып тұратын кие­лі атау ғой.  Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы ай­тыс-тартыста қазақ газеттерінің мемлекет, ұлт мүддесін жанұшыра қорғағаны мәлім. Қал­­тай Мұхамеджанов бастап, Дидахмет Әшім­ханұлы, Нұрқасым Қазыбек, Қажығали Мұ­ханбетқалиев, Әбілмәжін Жұмабай, Әбі­раш Жәмішұлы, Көлбай Адырбекұлы, Жаңа­бек Шағатай, Абзал Бөкен, Аманхан Әлім, Қай­нар Олжай, Еркін Нұразхан секілді кіл дүр­лер жиналған Túrkistan да сол «май­данға» белсене кіріскені байқалады. Оған сар­ғайған газет тігінділері куә. Кейінірек қо­­сылған Таңсұлу Алдабергенқызы басы­лым­­ға әйел жанының нәзік иірімдерін ала ке­ліпті. Ақын-жазушылардың әйелдерімен жа­салған әдемі сұхбаттар кейін кітап болып шық­ты. Газет ұжымы формалық ізденістерге де бар­ған. «Қыркүйектің 22-сі күні Ақ­мо­ла­дан 32 қазақ Моңғолияға қайта көшіп кет­ті. Бұған бас ауыртқан басшы бар ма?» де­лінген газеттің бірінші планына берілген «Елім деп келіп, еңіреп кетіп барады» деген та­қырыппен жарияланған ақпаратта. Бар-жо­ғы – осы. Бірақ бірден көзге түсіп, елең ет­­­кізеді. Осы «тәсілді» басылым бірнеше рет пай­даланған.  «Түбі туыс түркілер» – Túrkistan-ның тұ­рақты айдары. Мұнда төрткүл дүниеге ша­шыраған түркі халықтары, олардың та­ри­хы, бүгінгі жай-күйі туралы егжей-тег­жей­лі жазылды. Көрнекті ғалым Рахманқұл Бер­­­­дібайдың осы айдарда жарияланған ма­териалдары кейін «Байқалдан Балқанға дейін» деген атпен кітап болып шықты. Сөз ара­сында айта кетейін, сол тұста «Әдебиет жә­не өнер» институтының Рахаң басқаратын «Фо­льклор» бөлімінде кіші ғылыми қыз­мет­кер болып істейтін осы жолдардың авторы атал­ған мақалалардың денін Бөгенбай кө­ше­сінің бойындағы екі қабатты редакцияға апа­рып, бас редактордың орынбасары Ди­дах­мет Әшімханның қолына тапсырған бо­­латын. Тоқсаныншы жылдарда көп газеттер ашы­лып, нарық қыспағына шыдамай жа­бы­лып жатты. Дидахмет Әшімханның 1994 жыл­дың аяғында жазған бір мақаласы  Túrkistan үш айға жуық шықпады. Неге?» деп ата­лыпты. Бірақ газет жабылған жоқ. Бұл – Қал­тай Мұхамеджанның беделінің, ұжым­ның жанкешті еңбегінің арқасы! Бірақ өзгерген заман ағымына ілесу үшін жаңа көзқарас керек еді. Сол тұс­та Қалтай Мұхамеджанның газет тізгінін өз орынбасары Шәмшидин Паттеевке тап­сыруы көрегендік болатын. Нарықтық қа­ты­настарды тез меңгерген ілкімді бас редактор ба­сылымды жаңа деңгейге көтерді. Жас жур­налистерді көптеп тартты. Есенгүл Кәп­қы­зы, Нәзия Жоямергенқызы, Гүлбиғаш Ома­рова, Гүлзина Бектасова, Кәмшат Тас­бо­ла­това, Динара Мыңжасарқызы секілді жас журналистер, Шәмшидин Паттеевтің сө­зі­мен айтсақ, «Қазақ баспасөзінің ең мықты жауынгерлеріне» айналды.  Бас редактор қаржы көздерін тауып, қа­ражат тарта білді. Соның арқасында газеттің тара­лымы 20 мыңға дейін көтеріліп, 12 бет бо­лып шыға бастады. «Ырыс», «Тайқазан», «Қоныс», «Жаһан» секілді қосымшалар шыққанда 16 бетке дейін жететін.  Талантты жазушы, кәсіпқой журналист Жаңабек Шағатай басшылық еткен тұста ба­­сылым «Нұр-Медиа» ЖШС-ға тікелей қа­рай­тын. Газет бұрынғы бағытынан айныған  жоқ.  Бұған дейін ел сүйіп оқыған «Халық сөзі» га­зетінде редакторлық қолтаңбасы танылған Қуат Әуесбай басқарған тұста Túrkistan «Жыл­дың үздік газеті» атанып, URKER сый­лы­ғын иеленді. Газет «Айқын-Литер» ЖШС-ының құрамына кірді.  ...Қаңтар оқиғасынан кейін көп дүние өз­герді. Көбік сөз, көпірме уәдеге тойған ха­лық биліктен елдің ахуалын жақсартатын нақ­ты іс-шараларды талап ете бастады. Би­лік те бұқараға бұрылып, еліміз «Әділетті Қа­зақстан» атты жолға түсті. Оң өзгерістер кө­ріне бастады. Әрине, жаңа заманның бір­ден орнай қалмайтыны хақ. Батпандап кір­ген дерттің мысқалдап шығатыны аян. Ең бас­­­­тысы, нақты әрекет жасалып жатыр.  Әділетті Қазақстанды құрудың бір жолы – халықтың пікіріне құлақ асу. БАҚ көтерген мәселеге назар аудару. «Хабар» телеарнасының тілшісі Жайна Сламбекке бер­ген сұхбатында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өзі үнемі қадағалап оқитын басылымдардың қатарында Túrkistan да бар екенін айтқан болатын. Пре­зидент сөзінің растығына бүгінде біздің кө­зі­міз анық жетіп, оқырман да илана бас­тады. Мысалы, Túrkistan сырттағы қазақтар туралы жиі жазады. «Омбы қазақтары» ұйы­мы­ның негізін қалаған Торғын Әшенова мен Крас­ноярскідегі қазақ ұлттық-мәдени авто­но­миясының басшысы Гүлнара Төлешова Túrkistan газетінің тілшісі Әлия Тілеужан­қы­зы жазған мақаладан кейін Қазақстан Рес­публикасы Президентінің Жарлығымен «Шапағат» медалін иеленді.  Былтыр басылымда Астана қаласын­да­ғы Музыкалық жас көрермендер теат­рының директоры Асхат Маемировпен «Қай­та жарқыраған Гауһартас» атты сұхбат жа­рияланған болатын. Онда 8 ай ішінде 155 рет көрермен назарына ұсынылған Дулат Исабековтің «Гауһартас» музыкалық драмасы хақында әңгіме өрбіген. Арасында театрдың жай-күйі, актерлердің әлеуметтік жағдайы да сөз болған. Мемлекет басшысы сұхбатты оқып шыққаннан кейін театр ғимаратына жөн­деу жасалып, 7 актерге қызметтік пәтер берілді. Бұл театр ғана емес, газет ұжымын да құлшындырып отыр.  Былтыр Қасым-Жомарт Тоқаев «Түркі дәуірі басталды» деп мәлімдеді. Ауыздан шық­қан әрбір сөйлем әжептәуір талқыға тү­сетін за­манда тәжірибелі саясаткер бұндай пі­кір­ді жайдан жай айта салмасы мәлім. Бауыр­лас ел­дердің арасындағы алыс-беріс, ба­рыс-келіс жыл санап ұлғайып келеді. Биыл Қа­зақстан Түр­кі мемлекеттері ұйымының тіз­гінін ұста­ды.  Túrkistan – әу бастан түркі халықтары­ның бірлігін насихаттап келе жатқан басы­лым. Биыл Әзербайжанның Қазақ­стан­да­ғы елшілігінің қолдауымен газет тілшісі Діл­дә Уәлибек Таулы Қарабақта, әйгілі Шуша қа­ласында болып, бауырлас елдегі соғыстан кейін­гі жағдай туралы материалдар серия­сын жариялады.  Бұдан бөлек «Түгел түркі» айдарымен қа­­­ра­қалпақтың атақты жазушысы Оразбай Әбдірахманов, белгілі татар қаламгері Рафис Кор­гановтармен газет тілшісі Ахмет Өмір­зақ­тың жасаған сұхбаттары оқырмандар тарапынан өте жылы қабылданды. Белсенді ав­торымыз, ғалым Амантай Шәріптің Сұр­хандария бойының бақшылары, Тыва халқы туралы жолжазбалары да әдеби ортаның назарын аударды. Газет әуелде шыққан кезде әр ұлт туралы зерттеу материалдары берілсе, енді нақты адамдар, олардың дәл қазіргі жағ­дайы туралы дүниелерді ұсына бастадық. Оған, әрине, қазіргі заман беріп отырған мүм­кіндіктер себеп болып отыр. Сырттағы қазақтар тақырыбы – Túrkistan-ның үнемі көтеріп келе жат­қан мә­селесі. Соңғы кезде жемісті жұмыс істей бастаған «Отандастар қорының» жыл ая­ғында біздің басылымда жарияланған ма­қалалардың тізбегінен буклет жасап, үздік ма­­­териалдар деп ұсынуы – соның айғағы. Айт­пақшы, Túrkistan-ның 100 данасы биыл­дан бастап әлемнің түпкір-түпкіріндегі қа­зақ­тарға тегін тарайтын болады. Белгілі кә­сіпкер Ғани Смаханұлы демеушілік етіп жаз­­дырған бұл газеттерді жеткізу жағын «Отан­дастар қоры» мойынға алып, қазір ел­шіліктермен келіссөз жүргізіп жатыр.  Túrkistan – Парламент депутаттарының ашық мінберіне айналды. Бас редактордың орын­басары Бейбіт Тоқтарбайдың халық қа­лаулыларымен жасаған сұхбаттары, Арай­лым Жолдасбекқызының әлеуметтік сала­ның әр қыры туралы жазған мақалалары да көпшілік көңілінен шығып жүр. Қазір газет ақпаратты жедел жеткізу жа­­­ғынан сайттарға ілесе алмайды. Сон­дық­тан да ендігі жерде басылымды сарапта­ма­лық, ин­тел­лектуалдық бағытта дамыту көз­деліп отыр.  ...Биылғы алғашқы нөмірімізден бастап «Túrkistan-30» айдарымен мақалалар легін жариялап келеміз. Дүниеден озған әріп­тес­теріміздің рухына тағзым ете отырып, көзі тірі аға-апаларымызды, бұрын газетте істеген барша қызметкерлерді барынша «сөйлетуге» тырысып жатырмыз.   Алдағы жексенбі күні газетіміздің шыға бастағанына 30 жыл толады. Осы нөмірімізді сол мерейтойға арнауды ұйғардық. Мархабат, оқып шығыңыз. Бұл – Túrkistan-ның ғана емес, еліміздің де осы отыз жылда жүріп өткен жолының жылнамасы. Естеліктер алда да жарияланатын болады. Жинақтап кітап қылып шығару ойымызда бар.  Túrkistan-ның мерейтойымен барша оқырмандарды құттықтаймын! Дәйім жақсы жаңалықтармен жүздесуге жазғай! 

Бауыржан БАБАЖАНҰЛЫ