Тәуелсіздікпен келген TÚRKISTAN

1994 жылы жарыққа шыққан халық­ара­лық Túrkistan әлі күнге дейін бұрынғы биі­гі­нен төмен түскен жоқ.

Сөз басын «аһ» ұрған өкінішпен айтуға тура келетін сияқты, сірә?! Жасөспірім шақтан бастап әңгімелері мен хикаят­та­рын шын ма­ғынасында жаттап өскен (кей­бір әңгімелерінің үш-төрт бетін жаңыл­май судыратып айтатын едік) біз­дің Орағаң – Оралхан Бөкей қияндағы Үн­дістанда 1993 жылы жазғытұрым қай­тыс бо­лып, сүйегі Алматыға әкелінгеннен кейін-ақ еш­кімнің ойына келмейтұғын тосын жайлар мен оспадарлық орын алып кет­сін. Іштей жақ­сы көретін, шексіз сый­лайтын мен ғана емес, тұтас қазақ, қалың оқырман жаппай құрмет­тейтін мар­құм­ның орнына таласатындар улы саңы­рау­құлақтай өріп шыға келген. Қара­құрым қауым. Ұмытпасам, 14-15 адам!

Ол кезде «Қазақ әдебиеті» газетінің сын бөлі­мі­нің мең­герушісі едім. 1992 жылдың күзінде Ора­ғаң ар­найы шақырып алып: – Сын дегеніміз әдебиеттің ұйытқысы. Сені сын бөлімінің меңгерушісі етіп тағайындап отырмын. Жа­зу­­шылар одағының мүшесі емес екеніңді де жақ­сы білемін. Саспа, 60-жылдары айтулы бір аға­мыз да Одақтың мүшесі болмай тұрып осы газеттің сын бөлімін басқарған. Сен сондай екінші адамсың, – деп қанаттандырған болатын. Енді Орағаң қатарымызда жоқ. Бас редак­тор­лық орын­ға таласушылар көп. «Қазақ әдебиеті» га­зе­тінде жұ­мыс істегендердің төрт-бесеуі де осы орын­нан дә­мелі көрінеді. Оны кейінірек естідік. Газетте жұмыс істейтін, атын ел білетін, қа­лың оқырман білетін екі-үш ағамыз жас­тарға, ұжымдағы қыз-келіншектерге үгіт жа­сап, жо-жоқ, қоқан-лоққы жасап: – Егер мені қолдамасаңдар, кейін бас ре­­дак­тор болған соң сендерді жұмыстан шы­­ғарамын, – деп қорқытқанын кездейсоқ құ­­­­лағымыз шалды. Ол кезде Жүсіпбек Қорғасбек – бас редак­тордың бірінші орынбасары. Түстен кейін жиналыс болатынын айтқан. Жиналыс басталды. Жүсіпбек іштей қы­сылып, дағдарып отырып: – «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редак­то­рына үміткерлер тым-тым көбейіпті. Жазу­шы­лар одағы «редакциядағы үміткерлерді хат жазып беріңдер деп талап етіп отыр. Не іс­тейміз?», – деп бәрімізге сауал тастады.  Көпке дейін үнсіз отырып қалдық. Тым-тырыс. «Не істеу керек?». Үнсіздікке шыдай ал­май: – Көбімізді жұмысқа Орағаң іріктеп ал­ған болатын. Не болды сонша, оның то­пыра­ғы да кеуіп үлгерген жоқ қой, әлі қырқы да өткізілген жоқ. Сонда бұл кісілерді..., бұларды қа­лай іріктеп, қалай сайламақпыз, – деп жа­нарым жасаурап, көзімнен ыршып жас шық­сын. Құлағым ештеңе естімей қалған сияқ­ты. Тек... Әлия Бөпежанованың мені қол­дағаны еміс-еміс естілген тәрізді. Кеудем ала­сапыран. Осындай биікте жүрген кей ағаларым та­бан асты жер болып құлап тынған. Көп ұзамай «Қазақ әдебиетінен» өз ер­кім­мен жұмыстан шығып кеттім. Иә, бақ­та­лас­тар мен лауазым құмарлар жөн мен шекті біл­мейтінін, олар үшін адам өмірі ешқандай құн­дылық болмайтынын сол кезде ғана біл­ген едім. Бір күні марқұм Дидахмет Әшімханұлы Халық жазушысы Қалтай Мұха­мет­жа­новқа жетектегендей ертіп кірсін. Ол кез­де Túrkistan газеті Бөгенбай батыр кө­ше­сінде (бұрынғы Киров көшесі мен Сейфуллин кө­шесі қиылысы). Ол кісі жүзі таныс адам: жи­­налыстарда, пленумдарда көрісіп қала­мыз. – Жолбарысым, мына Дидахмет ылғи мақ­тауыңды асырып отырады. Жаңа газет ашып отырмыз, соған әлекедей жаланған жас­тар керек. Бізге келуге қалай қарайсың? – Ләппай деген жақсы сөз бар ғой... – Е-е, жолбарысым, солай дегін... Қалағаң өзі ашқан еларалық «Заман» га­­зетінен қош айтқанын естігенбіз. Көлбай Адыр­бекұлы айтқандай: «Қалағаң түрік­тер­мен істес болғанша, түлкімен шахмат ой­на­ғаным жақсы деп айтты», – деп күлетін.  Екі қатар жеке ғимаратты кезінде соғыс­та тұтқынға түскен жапон солдаттары сал­ған дейді: рас шығар, қабырғасын зеңбірек­пен атқыласаң да мірі қисаймайтын сияқты.

Фото: М.Құсайынов

Қалтай Мұхамеджанов көкеммен жұмыс іс­теу бір ғанибет: жүзі ашық, аңғалдау кісі, бір­ақ шын ашуланғанда ұзындау мұрын тарт­қылап, қарасұр кісі тіптен қарауытып ке­теді. Оның үстіне ұмытшақтау адам. Сурет­ші Еркін Нұразхан айтатындай: «Біздің Túrkistan ұжымы – ұмытшақтар ұжымы». Қалағаңа қонақтар көп келеді: Өз­бек­стан, Қарақалпақстан, Ресей, Қызылорда, Шым­кент, Бішкек, Қытайдан, Моңғолия. Оған қоса екі дос – Шерхан Мұртаза мен Ка­мал Смайылов жиі келеді. Ол кісі әңгімені, анекдотты жақсы айтып қана қоймай, өзі де кісілерді жақсы тыңдайды. Әсіресе, шын до­сы Әбілмәжін Жұмабаев, Әбдіраш Жәмі­шев, ақын Сейфолла Оспанов, Нұқасым Қа­зыбеков ақын Абзал Бөкенмен жақсы әңгіме өр­бітеді. Марқұм Нұрқасым Қазыбеков ыл­дым-жылдым, бір жағынан ақкөңіл, аңғалдау адам. Әңгіме тіптен ұзап кетсе: – Ойбұй, тілипонымды қалдырып кетіп едім, – деп асығыс-үсігіс аттанады. Ара-тұра Қалағаңның әңгімелеріне жазушы Қажығали Мұхабетқалиев та ара­ла­сып қояды. Ол кісі Túrkistan газетінің бөлім мең­герушісі. О, Қажағаңның білмейтіні жоқ. Көп оқыған жан. Аз жазса да, мәз жазатын, мем­лекеттік тіл, қоғам туралы, адамгершілік пен аярлықты, жақсы мен жамандықты ажы­ратып беретін әділ жазушы. Ұмытпасам, Қа­жағаң ол кезде Чивихлиннің «Күміс ре­льс­тер» кітабын аударған кезі. Ол аударма бас алмай оқитын, нағыз қазақша сөйлеген кі­тап болып шыққан еді. Темекі шегетіндердің өз «әлемі» бар. Марк Твенше айтқанда, темекіңді қанша ұзарт­саң да, бір шөкімі жетпей қалады. Қа­жағаң «Беломорканал» шылымын құшыр­ла­на шегеді, темекінің бірін тастай салып, екін­шісін тұтатады. Кейінірек Астанаға ауысып кетті де, жиі ха­барласып тұрдық. Бір күні те­ме­кіні тастағанын айтты. – Сізді темекіні тастайды деп ойламап едім, қалай тастадыңыз?, – деп шын таңға­лып сұрадым.  – Е-е, осы пәлені 30-40 жылдай шектім ғой, енді тастайыншы деп ойладым. Бірақ көп қи­налдым. Түсімде темекі шегіп жатқан ке­зім­ді жиі көретін едім. Сонда да шыдадым, – деп күлген. – Айпырай, дәтіңіз берік екен!.. ...Бір ерекшелігі, бас редактор Қалағаң елден жырақтағы отандастарға ерекше ілтипат, құрмет білдіріп өтті. Оларға арнап айына төрт беттік қосымша шығаруға мұрындық болғаны сондықтан. Кейінірек Қалағаң құрметті редактор бо­лып, Шәмшиддин Паттеев бас редактор бо­лып тағайындалды. Бас редактордың бі­рін­ші орынбасары – Дидахмет Әшімханұлы, екін­ші орынбасар – Қайнар Олжай. Екеуі де сөз-сөйлемнің ішкі қуатын, мәдениетін, та­лап-тілегін жақсы білетін жандар. Олардың жаз­ғаны оқырмандардың жүрегін тез жау­лап алады. Ең бастысы, екеуі де тақырыпты өте жақсы қоя біледі. Әсіресе, Дидағаң!  Ермек Сахариев, Әнуарбек Әуелбеков, Рым­тай Сағымбекова бәріміз бірге жұмыс іс­тей­міз. Бір қызығы, Қалағаның ба, әлде Шәм­шінің арқасында ма, еңбекақымыз уа­қы­тында түсіп тұрады. Басқа газет-журнал­дар­дан гөрі айтарлықтай жоғары айлық. Кейінірек Ғалымжан Мелдешов бас ре­дак­тордың бірінші орынбасары болып та­ғайын­­далды. Газет қайта құрылымдаудан өтуге мәжбүр болған. Ең бастысы, жастар көп­теп келе бастады. Шәмшиддин Паттеев ай­та­тындай: «Қазақ баспасөзінің ең мықты жауынгерлері – қазақ қыздары». Гүлзина Бек­тасова, Нәзия Жоямерген, Есенгүл Кәп­қы­зы, Гүлнар Мұқанова, Динара Мыңжа­сар­қызы. Кейбірін ұмытып кетсем Túrkistan га­зе­тінің тойында ондай-ондай бола береді деп кеңшілік жасайтын шығар, сірә?! Бұрынырақта Түркістан шаһары ша­ғын қалашық болатын, тіпті, онда 70-80 пайыз өзбектер тұрады делінген. Бірақ Түркістан қаласы, оның ішінде Қожа Ахмет Ясауи кесенесі жалпы қазаққа қасиетті мекен.  Ерте заманда оңтүстікте тұратын халық «Мек­­кеге барғандар қажы болады, ал Түр­кі­станға барғандар әжі болады» деп сенген. Әсіре­се, жақын бауырларымыз – түріктердің Түр­кістанды, ең әуелі Қожа Ахмет Ясауиді құр­меттейтіні елден ерекше. Бәлкім, көреген Қа­лағаңның Túrkistan атын таңдағаны да сон­дықтан шығар. Айта кетейін, халық­ара­лық Túrkistan газетін шығару туралы ең ал­ғаш Бішкек қаласында талпыныс жасалған. 1993 жылдың қара күзінде тәуелсіз Қазақ­стан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан елдерінің президенттері ортақ мәміле жасап, халықаралық газет Алматыда шығарылсын, ол газетке аталған мемлекеттер ортақ қаржы жұм­сасын деп ұйғарым жасаған еді. Қате­лес­пе­сем, сол елдердің премьер-министрлері де сол құжатқа қол қойған. Кейінірек Өзбек­стан бас тартып, басын ала қашты. Мейлі ғой, халықаралық Túrkistan газеті оған қарамай жұмысын жемісті бастап кет­кен болатын. Қалағаңның қасында көп жүрген, рия­сыз сыйласқан, тіпті бір рет Жоғары кеңеске, бір рет Парламентке депутаттыққа үміткер ке­зінде өкілі, қолдаушы болған Тынышбек Дай­рабай ағамыздың еңбегі ерен. Ол кісінің бас­қа көптеген кітабын атамай-ақ қояйын, ең бастысы, Тәкеңнің Túrkistan тарихи-фо­то­суретті альбомы осы газеттен бастау алға­ны рас. Ол кісінің жазғандарын біздің қыз-ке­ліншектер машинкаға, компьютерге теріп бере­тін. Жаңылмасам, осы альбом екі рет ба­сы­лып шықты. Менің ойымша, жеке пі­­кірім­­ше, осы берері мол, байлығы шексіз аль­бом әр қазақтың үйінде болғаны жөн. Есенгүл Кәпқызы мен Нәзия Жоямерген қоғамда қордаланған ауыр шын­дық­ты ащы түрде айтатын, бас-көзге қарамайтын жур­налистер. Тіптен, талайлармен пікір та­­­­ласып, дауласып, өз пікірлерінің дұрыс еке­нін талай дәлелдеген «ақмылтық» жандар. Екеуі де газет-журналдарда көптеп кезігетін ка­лька сөз-сөйлемдерді ұнатпайды. Даулас­қанда, қазақы сөз-сөйлем үшін таласады да. Қоғамда жақсы адамдар, адамгершілігі биік кісілер көп қой. Кезінде Білім мен ғы­лым министрі болған Жақсыбек Құлекеев мыр­за Есенгүл Кәпқызына қазақ мектептері тура­лы мақалаларына қатысты ойын ортаға са­лып, алғыс айтқаны есте. Есенгүл өзін Túrkistan елеп-ескергені үшін шын қуанды. Одан бері көп жыл өтті: Есенгүл Қазақстан түгі­лі анау-оу Англияда білімін шыңдап кел­ді. Гүлзина Бектасова – өнерді жақсы кө­ре­тін, шексіз бағалайтын жан. Оның жаз­ғандары оқырманның жүрегін түртіп оя­тып, аяулы сөздері жандарын жадыра­та­тын. Редакциямызға әншілер мен дом­бы­ра­шы, скрипкашы немесе қобыз­шы­лар Гүл­зи­на­ны іздеп келетін. Шынын айт­қан­­да, көп өнер­паз Гүлзина арқылы Túrkistan газетінен «бата» алды. Егер олар ұмыт­паса, газеттің 30 жыл­дығында ақта­ры­лып өз пікірлерін біл­дірер, сірә?! Бір айтатын жайт, Túrkistan газетінде жұ­мыс істеген журналист қыз-келін­шек­тер­дің бәрі дерлік жоғары оқуды қызыл дип­лом­мен бітірген және кейін бәрі де магис­т­ра­турада үздік оқып шықты. Гүлбиғаш Омарова – әр сөзін елеп-екшеп, әр сөйлемін әрлеп қоятын, халықаралық сая­­саттың «майын» ішкен және өте ізде­нім­паз жан. Түркияға талайлар барып-келіп жүр, та­­­лайлар саяхаттары туралы жолжазба жаз­ды. Ал Гүлбиғаш алғаш рет Ыстанбұлға бар­­­­ғанда Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбары­мыз­дың хадисінде келтірілген «қызыл алма» ту­­ралы әңгімені, Ыстанбұлда (Конс­та­ни­но­поль) 1000 жылдан да бұрын келе жатқан те­легей теңіз тұщы су сақталатынын жазған. Кейі­нірек, Гүлбиғаш Англияның Ньюкасл қа­ласында білімін ұштап жүргенде Гер­ма­ния­ға барып, бұрын Батыс пен Шығысты бө­лісіп жатқан Берлиндегі торлы дуал-қор­ған жайында екі нөмірге жазған-ды. 2018 жылы Сенаттың төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев мырза Túrkistan газетін қы­зыға әрі мұқият оқитынын, оның ішінде Г.Омарованың Германия туралы мақала­ла­ры­на ден қойып оқығанын Сенат баспасөз хат­шысы мерекелік жиында айтып берген еді. Университетте үздік оқыған Динара Мың­жасарқызы да тұрмысқа шыққаннан кейін ауылға, Семейдің Аягөзіне аттанып, нан пісіріп, сиыр сауып, асыл текті енесіне кө­мектескен келіншек. Зады, асыл ененің қо­лын алған жас келіншек те асыл болмай қай­теді, енесі қайтыс болған соң ғана Ал­ма­тыға келіп, Túrkistan газетіне орналасты. Пы­сық келіншек ә де­геннен-ақ жур­на­лис­ти­ка­ның бар талап­тарына сай мақалаларды, су­рет­темелерді көптеп жаза бастаған. Ол оқу-білім, еріктілер туралы, қор­ғаныс саласы жайын­да төгілдіріп жазды. Оның жаз­ған­дары – өмірдің өзінен алынған, жүрек­терге, са­наға ой салатын жазбалар. Жаңыл­масам, Ди­нараның балаларға арналған екі-үш әңгі­месі кітапқа еніп, оқулықтан орын алған сияқ­ты еді. Ахмет Өмірзақ Қарақалпақстанда туған, Ау­ғанстанда соғысқан сарбаз, сыршыл ақын. Оның мақаласын оқысаң, ескілікті аңыз­дар­ға, историзм мен архаизм, жергілікті сөз­дер­ге қанығасың. Жазғандары сонысымен аса қызықты. Túrkistan газетіне кейінірек қосылған Әсел Әнуарбек пен Анар Лепесова да уни­вер­си­тетте үздік оқығандар қатарынан. Әсел Túrkistan газетіне екінші курста кездейсоқ кел­ген еді. Оқу-өндірістік тәжірибеге қайда ба­рарын біле алмай отырғанда достары Túrkistan-ға бармайсың ба деп кеңес берген екен. Бір-екі жылдан кейін-ақ газеттің белді, бел­сенді журналисі болып шыға келген. Қы­зықты, танымдық мақалалары көптеп шыға бастады. Таныстардың біразы Әсел Әнуарбек деген қыз ақын Әнуарбек Әуелбектің қызы емес пе деп сұрайтын болды. Әрине, жақсы ма­қала жазсаң, оқырмандар ешқашан елеусіз қалдырмайтыны ақиқат. Анар Лепесова кәсіби журналистиканың қыр-сырын жақсы игерген, рухани бай әрі қа­зақы ойлауды мықтап меңгерген жан. Ол га­­зетте театр, кино саласы жайында айтар­лық­тай еңбек етіп үлгерді. Оның киноак­тер­лер мен театр әртістерімен сұхбаттары, ма­қа­лалары оқырмандарды бірден баурап ал­ды. Оның ізденімпаздығы, аяулы сөзге бейім­дігі, шын мәніндегі қазақы сөз-сөй­лемдерді орынды пайдалана алатыны даусыз еді. 1994 жылы жарыққа шыққан халық­ара­лық Túrkistan әлі күнге дейін бұрынғы биі­гі­нен төмен түскен жоқ. Белгілі жазушы Серік Нұғманов бір мәжі­лісте айтқандай: «Осы Túrkistan газеті шын­дықты айтудан жаңылған жоқ. Жаңылмаса екен...». Мен білетін Túrkistan осындай!.

Жаңабек Шағатай, М.Мақатаев атындағы  сыйлықтың иегері