Кірген адам шыққысы келмейтін музей

Музейдегі ең көне аспап – 1802 жылғы домбыра

Музыкалық аспаптар – біздің тарихымыз. Оның әрбірі халқымыздың белгілі бір дәуірінен сыр шертеді. Қосшы қаласында аспаптарға арналған музей барын, өкінішке қарай, көп адам біле бермейді. Барған адам біздің қандай ұлы мәдениеттің иесі екенімізге көзі жетер еді. Біз жақында сол музейдің жай-күйімен таныстық. 

1600-ге жуық музыкалық аспабы бар Азамат

Көне музыкалық аспаптар мұ­ражайы десе әдетте көз алды­мы­зға әй­нектің арғы жағында халыққа көр­сетуге арналған, қолмен ұстауға болмайтын тари­хи жәдігерлер елестейді. Осындай стерео­тип­ті өзгерткен аспаптар музейі Астана маңын­да орналасқан Қосшы қаласында былтыр жазда ашылған болатын. Мұнда келушілер аспап­тар­ды қолмен ұстайды, тар­тып көреді, суретке түседі. Өтетін лекция да ер­кін фор­матта.  Мәдениет үйінен ашылған му­зей жайында осындағы экспонат­тар­ды жинаушы, мультинструменталист, му­зыкант, Қосшы қаласы Мәдениет үйінің қыз­мет­кері Азамат Бақиямен көне аспаптар тура­лы кеңінен сөйлескен болатынбыз.

– Музейге келгендер аспаптар тарихы, қол­данылуы туралы лекция тыңдайды. Тың­даушыларға сол жерде 40 секунд ішінде 1 саз­сырнай жасап көрсетемін. Кейін лекция соңын­да қойған сұрағыма кім дұрыс жауап берсе, аспапты соған сыйлаймын. Айтылған мә­ліметтерді барлығы ұйып тыңдайды. Әсі­ресе, аспапты ұстап, ойнап көргенде бала­лар­дың жүздері қуаныштан бал-бұл жайнап шыға ке­леді. Әйнектің ар жағындағы аспапқа сы­ға­лағаннан осылай жанды байланыс орнатқан әл­деқайда пайдалы деп білемін. Қосшыны кей­бірі алыссынып, музейге келгісі келмейді. Алай­да келгеннен кейін кеткісі келмей тұрады адам­дар, – дейді музыкант.  Азамат жастайынан өнерге құштар болып өсе­ді. Әкесі – шебер, атасы – ұста болған кісі­лер. Музыкалық аспаптарға қатысы жоқ бол­ға­нымен, ауылдағы тұрмысқа қажетті зат­тар­ды өздері қолдан жасап алады екен. Кейіп­ке­ріміз бала күнінен атасы ағаштан ойып, қол­дан жасап берген ойыншықтармен ойнап өс­кен. Көкірегіндегі өнерге деген махаббаты мен асыл арманы оны Алматыдағы Құрман­ға­зы атындағы Қазақ ұлттық консерва­то­рия­сына жетелейді. Таңдауы сыбызғы аспабына тү­сіп, оқуды ойдағыдай аяқтап, еңбекке ара­ла­сады. Ата-баба қанымен берілген талант тас жармай қоймады. Бір өзі 60-тан астам аспапта еркін ойнайтын Азамат он саусағынан өнер там­ған шебердің нақ өзі. Көне аспаптарға де­ген қызығушылығының арқасында ол «Хас­Сақ» этно-фольклорлық ансамблінде 5 жыл өнер көрсетіп, ұлттық музыкалық өнердің дамуына үлес қосты. Кейін топтан өз еркімен кетіп, көнеден келе жатқан ұлттық музыкалық аспаптарды жасаумен, жаңғыртумен айналыса бас­тады. Өйткені елімізде көне аспаптарды жа­сайтын шебер жоқтың қасы. Бүгінде Азамат Ба­қияның коллекциясында әлем халықтарына жә­не қазақ ұлтына тиесілі музыкалық аспап­тың 1 600-ге жуық түрі бар. Музейде балаларға арналған бірнеше үйірме жұмыс істейді. 

Ұрмалы аспаптарды тарихи фильмдерде көрсету керек

Қазақ даласында 120-дан астам аспаптың түрі бар. Ұлттық музыкалық аспаптар негі­зі­нен бес түрге бөлінеді: ішекті, ыспалы, ұрмалы, үр­мелі және тілшелі. Шотландықтардың қол­тыққа қысып ойнайтын волынкасының өзінің қазақта 4 түрі бар: мес сырнай, тұлып сырнай, желбуаз, желқабыз. Желбуаз аспабын ең алғаш 1984 жылы Н.Тілендиев «Отырар сазы» ор­кест­рі­мен Мәскеудегі концертке апарған екен. 

– Тарихта ең әуелі ұрмалы аспаптар пайда бол­ған. Адамдар алғаш сүйекті сүйекке, мүйіз­ді мүйізге, өлген малдың терісін ұру арқылы ды­быстар шығарады. Біздің даламызда ұр­ма­лы аспаптың 17 түрі бар. Дабыл, қол дабыл, жо­рық дабыл, дулыға, дудыға, кепшік, шың, шың­дауыл, дауылпаз, шыңдауыл, қос дүң­кіл­дек, сақпан, асатаяқ, т.б. түрлері бар. Қазір осы ас­паптар қолданыстан шығып қалды. Өкініш­ке қарай, шетелдің дарбука, кохон, джембе деген аспаптарының Қазақстанға сіңіп кет­кені сондай, ансамбль құрған кезде «Бір му­зы­кант ұрмалы аспап дарукада отыруы керек» де­ген түсінік қалыптасып кеткен. Бұл аспаптар ту­ралы Ш.Уәлиханов, Б.Сарыбаев сынды эт­ног­рафтар жазып кеткен сызбасын келтіреді. Алай­да осы көне аспаптарды жасайтын шебер жоқ. Осы олқылықтың орнын толтырып, теңіз­ге тамшыдай болса да үлес қоссақ деген ниет­пен бүгінде әулетімізбен аспаптар жасау­ды жаңғырта бастадық, – дейді шебер.  Ұрмалы аспаптардың ең үлкені – жорық да­был. Оның 2 түрі болады. Біреуі – ар­баға, екіншісі – түйеге артып салынатын бол­ған. Жорық дабыл – бұл қалың әскерді бас­қа­ра­тын аспап. Азамат осы аспаптың қазақтың та­рихи фильмдерінде қолданылмайтынына қын­жылады. «Қытай осындай аспаптарды фи­льмдерінде керемет қолданады. Бірақ дәл сол аспаптар олардың тарихында болмаған. Кі­шіректеу түрлері болған шығар, бірақ ар­найы соғысқа арналған түрлері болмаған» деді ма­ман.  Д.Шоқпарұлының Қазақстан бойынша жал­ғыз үлгіде жасаған шыңдауылы да осы му­зейде. Бұл – дулығаға тағылған теріден жа­салған ұрмалы аспап. Жалпы, ұрмалы аспаптар түр­кі халықтарында жиі кездеседі. Түрлері мен ойналу әдістеріне қарай түркітілдес ха­лық­тардағы аспаптардың барлығы қазақ да­ласында бар. 

Сазсырнайда ойнауды 10-15 минутта меңгеруге болады

Әлем халқы окарина деген аспапты үлкен етіп жасап көрді, кішкентай қылып жасап үй­ренді, тіпті екі дауыстағысын жасап шық­ты. Бұл ХХІ ғасырдың жаңалығы болды. Енді қа­зақтың даласында уілдек, тастауық, саз­сырнай, үскірік, құссайрауық, шыңырау, қос­саз, қосуілдек, үшпелек кеңінен таралған. Ал әлем керемет жаңалық деп шулаған аспап біз­де ХІІІ ғасырда болғанын А.Сейдімбектің еңбектерінен кездестіруге болады. Қазақтың үр­мелі аспаптарының ішінде қоссаз окарина іспет­тес, бір өзі бірнеше дыбыс ала береді. Қа­зақ­та бір аспаптың бірнеше түрінің болуы­ның өзі үлкен өркениетті көрсетсе керек.  – Үрмелі аспаптардың бірі сазсырнайдың 11 түрі бар. Оның Тараздан табылғаны уілдек деп аталады. Түркітілдес халықтарда 600-ден ас­там түрі кездеседі. Қазақтың үрмелі аспап­тарының ішінде сазсырнайды окарина тектес деп атайды, бірақ ол қате анықтама. Окарина XIV ғасырға жатады, ал сазсырнайдың бірінші табылған нұсқасы ІХ ғасырға тиесілі. Сазсырнай Қа­зақ­стан бойынша, өкінішке қарай, тек осы біз­дің шеберханамызда жасалады. Біздегі жалпы атауы сазсырнай болғанымен, тапсырыс бе­ре­тін Қытай, Ресей, Моңғолия қазағы әртүрлі атай­ды. Бірі уілдек, екіншісі үскірік дейді. Саз­­­сырнайдың үшбұрыштысын сұрайтындар да бар, ал біздегі Отырардан табылғаны до­ма­лақ деседі. Негізі, аспапты тапсырыс берушінің қа­лауына сай әртүрлі пішінде жасай береміз, – деп түсіндірді Азамат Бақия.  Қазақтың маңдайына біткен ең атақты 40-тан астам сыбызғышының сыбызғылары да осы музейде жинақталған. Әйгілі сы­быз­ғы­шы Кәлек Құмақайұлының сыбызғысы да осын­­да сақтаулы. Музыканттың айтуынша, саз­с­ырнайда ойнауды 10-15 минутта «қағып» алу­ға болады. Бұл аспап әсіресе тілі жаңадан шы­­ғып келе жатқан балалардың коор­ди­на­ция­сы мен моторикасын дамытады. Бүгінде ғалымдар тілдің шығуын саусақ ұшымен бай­ланыстыруы бекер емес. Сонымен қатар саз­сыр­най үрмелі аспап болғандықтан өкпеге пай­далы. Аспаппен 60 шақты ән орындауға бо­лады.  Кезінде жеті бірдей ұлттық аспапта ой­науды тез-ақ меңгерген жетісулық Яс­мина Амангелдінің әкесі Ернар қызының өнері туралы бір сұхбатында: «Қолөнер ше­бері, ұстаз Азамат Бақия екеуміз бір өнер бай­қауында қазылар алқасының құрамында бол­дық. Ол музыка жағын, мен қолөнер жа­ғын бағаладым. Кейін дос боп кеттік. Бірде ол біздің үйімізге қонаққа келді. Қызым Ясмина ол кезде бес жаста еді. Қызымның аспапқа қы­зығушылығын оятқан – Азамат Бақия. Ше­берлік сабағында «Сазсырнайда ойнауды он ми­нутта үйретемін» деп айтып жүретін. Ясми­на оны бес минутта қағып алды. Бәріміз таңға­лып, тәнті болдық. Музыкаға жақын екенін алғаш осы кезде аңғардық. Азамат бірден Ясминаны шәкірті етіп, өнерге баулыды. Айта кету керек, Азамат Бақия тек ұстаз ғана емес, саз­сырнай жасайтын шебер. Ол Ясминаға лайықтап төрт ойықты сазсырнай жасап бер­ді. Ұстазының дұрыс әдістемесінің арқасы шы­ғар, Ясмина айналасы екі-үш жылда жеті түр­лі аспапта ойнауды үйренді» деген екен. 

Кернейдің дауысы 20 шақырымға жетеді

Музейдегі көлемі жағынан ең үлкен ас­паптың бірі – керней. Керней аспа­бы­ның дауысы 4 шақырымға жетеді, дыбыспен те­резені сындырып жібере алады. Азамат Ба­қия биыл жазда дауысы 4 шақырымнан да алыс­қа жете ме, жоқ па білу үшін тағы экспе­ри­мент жасамақ. Қазақстан бойынша керней­дің ойнайтын 2-ақ нұсқасы болса, екеуі де осы музейде тұр.  – Осыдан 4-5 жыл бұрын дүниеден өткен эт­нограф ғалым Жарқын Шәкәрімұлының кө­зін көрдік. Ол – Болат Сарыбаевтың шәкірті. Сол кісінің айтуынша, ертеректе кернейді со­ғыс, жорық уақытында пайдаланған. 4 ша­қы­рым сайын 5 кернейші қойған кезде 20 ша­­­­қырым жерге хабар таратуға болады. 20 ша­қырым жердегі ақпаратты 1 минутқа жет­кіз­бей алуға болады. Морзе әліппесі сияқты ды­быстық белгі әр кезде ауысады, сол үшін ар­найы дыбыстық белгісі сақталмаған. Өйт­кені тұрақты дыбыстық белгі болса, жау жат­тап алады. Егер ақпаратты алуға атпен шауып жететін болса, жаудың шабандозы мықты бо­лып шығып, оның оғы хабаршыға дөп тиюі мүм­кін. Ертеректе түтін қою тәсілі арқылы да бел­гі берген. Алайда ауа райына байланысты тү­тін тіке шықпауы мүмкін. Керней сол жо­рық, соғыстарда қолданылған және бірінші қару-жарақ есебінде жоғалып кеткен аспап. Керней атауы «Алпамыс батыр» жырында: «Кер­ней-сырнай тартқызып, беделін жұртқа арт­қызып» деп кездессе, «кернейлетіп қол жүр­ген» деген секілді көптеген жырда кезде­се­ді. Тайжан ақынның өлеңінде де: «Дауысың кер­нейіңнен кейін емес» деген жолдар кез­деседі.  Керней аспабының ұра деген кішкентай түрі бар. Музейге келген көрермен «Қыз Жібек» фильміне басқаша көзбен қарай­тын болады. Фильмде қазақтың барлық аспа­бы көрініс табуы үшін Ө.Жәнібеков сынды мық­тылар атсалысады. Бұрын әр рудың өзін­дік дыбыстық белгісі болған. «Қыз Жібек» фи­льмінде Бекежан батырды тасқа қашап жат­қан кезде Төлегенді көріп қалып «тада­дам­дам-тададам» деп дыбыстық белгі береді. Сол кезде актерлердің қолында ұра аспабы бар, бірақ біреуінде ағылшындардың мүйізі, екін­шісінде Ярос­лав мүйізі. Аспаптың сыр­ты­на тек қазақ­ша ою тігіп қазақылап қойған, – дейді музыка жанашыры Азамат.  Ұра сөзінің түбірі – ұр. Бұл – батырдың бе­лін­де жүретін аспап. Соғыста тудан кейінгі екін­ші құнды дүние. Оны ұстайтын кісі соғыс­та қазақ тапса, жанындағы жолдасы алып кет­уі керек. Өйткені бұл аспап қалың әскерді бас­қаруға қолайлы. Өйткені әскердің тоқтауы, жүруі, көп уақытты талап ететіні анық.  Ұра аспабының басы сүйекпен не темір­мен көмкеріліп, ұру қызметін атқарса, екінші қызметі – жеңісті дыбыспен хабарлау. Туы жы­ғылып келе жатса, жеңіліп келе жатқаны, ал ұралатып келе жатса, жауды жеңіп келе жат­қаны. Ұралатып келе жатқан әскердің ал­дынан шыққан ауыл қазан көтеріп, мал соятын болған. Бұл аспап тек қазақта ғана емес, біраз халықта бар екен. Жарқын Шәкә­рім­ұлы орыстардың «ура» деп айғайлайтын сөзінің түбірі осы ұра сөзінен шыққан дегені бар-ды.  – Халқымыз мүйізсырнай, бұғышақ ас­па­бын аңды үркіту үшін қолданған. «Қазақ киік­тің өзін ысқырып барып атқан» деген сөз бар. Яғни, аңды үркітіп, бір мүмкіндік беру үшін солай жасаған. Бұл біздің аңшы­лы­ғымыздың ерек­шелігі, аңның тағдырын аңға шешкізген. Қа­зақ аңға құс салмас бұрын осы аспаптарды қол­данған. Ал бұғышақ аспабының дауысы кер­нейден қатты шығады. Бұғышақ сиырдың мүйізінен жасалады. Мал қамыс арасына, шиге кіріп кеткен кезде қазіргідей айғайлап, шың­ғырып, боқтап жатпаған. Ертеректе мұның бәрін аспап арқылы жасаған. 

Ең қиыны – шаңқобызды үйрену 

Қазақта шаңқобыздың 2 түрі бар, шаң­қо­быз және шаңғауыз деп аталады. Алғашқысы те­мірден жасалады, оны көбіне әйелдер тар­татын болған. Бұл аспап Елін сағынғанда ішін­дегі шерін тарқатсын деп ұзатылған қыз­дың жасауына қосылған екен. – Мен 60 шақты музыкалық аспапта емін-ер­кін ойнаймын. Алайда үйренуге ең қиын соқ­­­қаны осы шаңқобыз болды. Оны осы ас­пап­­та ойнайтын мамандар жақсы біледі. Шаң­­қобыз дүние жүзі бойынша барлық елде кең таралған. Қазақстан әлем елдері арасында ішек­ті аспап бойынша домбырадан үздік болса (күй, репертуар, техника), шаңқобыздың да­мыған жері – Саха елі. 2020 жылы Саха елі әлем бойынша шаңқобыздан жарыс ұйым­дас­тыр­ды. Ұйымдастырған атақты шаңқобызшы – Юлияна Кривошапкина. Қазақстанның аты­нан мен қатыстым. Ең мықты ойнаған жеңім­­пазға Николай Лугинов деген атақты ше­бердің шаңқобызы беріледі екен. Сол маған бұйырды. Атақты шебердің шаңқобызын са­тып алу үшін елдер айлап кезекке тұрады екен. Олар­ды тәнті еткені – менің шаңқобызда ой­нау техникам болды. Шаңқобызды көне бақ­­сылардың аспабы ретінде әртүрлі дыбыс шы­­ғару арқылы адамға тылсым күштің әсерін ти­гізу үшін ойнаған, – деп ағынан жарылды му­зыкант.  Өнер иесінің айтуынша, 1969 жылы егін егетін және мал бағатын екі көрші араз­дасып қалады. Бірінің малы екіншісінің егі­ніне түсе береді екен. Сонда егінші: «Енді ма­лың егініме түссе, атамын» дейді. Мұны ес­ті­ген әжесі доңыз қауақ аспабында ойнасаңдар, мал тырқырап қашады деп кеңес етеді. Осыны орындаған екі көрші қайта татуласыпты дейді. Қазақ бұрын қауақтың ішіне күріш сақтайтын болған, сыртын тышқан мүжімейді деседі. Осы қауақтың екі жағын кесіп, бір жағына ешкінің шат терісін қаптайды екен. Сол терінің ор­т­а­сын теседі. Оның өзіндік тәсілі бар. Ешкінің шат терісі өте жұмсақ болғандықтан пышақ тисе, жыртылып кетеді. Ағашты сәл ғана ұш­тап, басын кестіріп тастап отырып, күні-түні ағашты қолмен ширата отырып, терінің өзі сәл қызып барып тесілетіндей дәрежеге жет­кізе­ді. Содан кейін ол тері жыртылмайды. Бір елі қылды астынан шығарып, түйіп қояды. Қыл­ды тартып, ол теріге тигенде аспаптан жол­барыстың ақырған дауысы шығады. Мал ауыл­дан ауылға өтіп кетсе, қамысқа кіріп кет­се, осы аспап көмегімен айдап шығаратын бол­ған. Бір қызығы, осы аспаптың дауысы шық­қан жерге жолбарыс жоламайды деседі. 

Ең көне аспап – 1802 жылғы домбыра

«Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ – дом­быра». Халықтың арман-аңсарынан ше­жі­ре шерткен киелі аспап бүгінде жасарып, жаң­­­ғырып келеді. Дегенмен ел арасында дом­быра өзінің қоңыр үнінен айырылып бара­ды деген пікір бар. Өйткені қазіргі шебер­лер оған бұрынғыдай мал ішегін емес, жасанды нейлон ішек тағады. Сондықтан қазіргі дом­быра­лардың дауысы, тембрі бөлек.  Ертеректе әр өңір өзіне біткен ағаштан аспап жасаған. – Музыкант осы жерде Бая­науыл өлкесінің мал ішегі тартылған дом­бырасын тартты. – Бұл домбыраның үні біздің құ­лағымыз үйренген домбыра үнінен өзгеше шық­ты. Ішегі – төрт-түліктікі. Осы ішекпен тұр­ғанына екі жыл болған. Әдетте, малдың іше­гі ұзақ тартысқа шыдамайды, 1-2 аптада үзі­ліп қалады дейді. Алайда біз іздендік, сонда ұзақ сақтаудың жолын түркітектес халық­тар­дан көрдік. Ішекті бидайықтың тамырына са­лады екен, өзінің іш майы сыртына сыла­на­ды екен, қылмен ысады екен. Біздің музейдегі кө­не аспаптардың бірі осыдан екі ғасыр бұрын жасалған домбыра. Оны Моңғолияда экспедицияда жүрген кезде Сақсай, Қалақша өңірінен әкелдім. 1802 жылы Қалақша деген ауылда 20 домбырашы отырып күй тартқаны жайлы дерек бар. Қазіргі саяси карта бойынша ол жер Моңғолияға өтіп кеткен шығар, бірақ қазақтың жерінде болған деседі. Сол уақыттан қалған 6-ақ домбыра бар екен. Мен 3 жыл қатарынан экспедицияда мектеп директоры бол­ған Мамырхан деген кісінің үйінде жаттым. Әлгі 6 домбыраның бірі осы кісінің қо­лында сақтаулы екен. Көзім түсті. Бала­ларына сазсырнай үйретіп, жетіген алдыртып, сыйға тарттым. Олар да құрмет-қошеметін аямады. Ақырында домбыраны алып қайттық. Қазір Моңғолиядан атақты «Күлтегін» деген ансамбль шықты. Менің үйретуім бойынша ба­лалар ары қарай «іліп әкеткен» болып тұр ғой. Біздікілер шықпай жатқан кезде кеше «Азия дауысында» солар шықты. Өкінішті, әри­не, – деп терең күрсінді өнер иесі. 

Бақсының айнасы жоқ қобызы

Музейдегі ерекше жәдігердің бірі – бақ­сының қобызы. Қобызға жақында­саңыз, ішкі қуысынан дөңгелек пішінді бай­қайсыз. Бұл аспапты бақсының ұрпақтары үй­лерінің төрінде сақтаған, бірақ қолға алуға қор­қады екен. Қобыздың ішкі бетінде кішкен­тай айна болған, бақсы сол айнаның ішінде жын ұстайтын болған деседі. Бақсының ұр­пақ­тары жындар арғы әлемнен бергі әлемге өте­ді деп қорқып, айнаны сындырып тастап­ты.  – Алғашында қобыз маған құрдымға кетіп бара жатқандай көрінді. Оны ұрпақтары қалай сақтауды білмеген. Пенопластқа да ораған, баннерге де ораған. Буып тастаған. Егер солай тұра берсе, ешкім тиіспейтін болса, аздаған уақыттан кейін қобыздың осы қалпынан айырылып қалуымыз мүмкін еді. Сонда да тәуекел етіп, қобызды аттай қалап сұрап алдым. Бір сауатты ұрпағыңыз келіп, қобызды қайта сұрап жатса, қайтарып беремін дедім. Өйткені дүниеқоңыздық менің жан дүниеме жат нәрсе. Оған дейін осы жерде сақтаулы тұрады, – дейді Азамат. 

Күйшілік жоғалып барады

Домбыраның формасы өңірлерде жа­салуы­на байланысты әртүрлі екенін айттық. «Күй­шілік деген қазір «күйіп» тұрған мә­селе. Күйшілік деген – ішкі толғанысты аспапқа са­лып орындау және оны тыңдаған адамның тү­сінуі. Сол үшін де күй ХХ ғасырға дейін өл­мей жетті. Өйткені тыңдарман сезіне алатын. Күй­ші мен домбырашы екі тақырып, суретші ыл­ғи Мона Лизаны сала беретін болса, ол су­рет­ші емес, ксерокс немесе принтерге ай­на­ла­ды. Ал суретшінің қиялынан туған дүниесіне таң­ғалсаңыз, ол адам нағыз суретші деген сөз. Не­месе мүшәйра ақыны Абайдың өлеңдерін оқи беретін болса, ол ақынға айналып кет­пей­ді. Ал күйге келген кезде дәл осыны ешкім ашып айтпайды. Өйткені «Адайды» біреу бас­тап, екіншісі бітірсе, соны күй тартыс деп ой­­лайды. Бұрын күй тартыс ондай болған жоқ. Мысалы, мен өзім шығарып келген бір күйді орта беліне дейін ойнап, ары қарай екін­ші күйші соны алып кете алса, міне, күй тар­тыс – сол. Немесе мен бір күйді толық орындап біт­кенде, екінші күйші соны өзінше ойнап бе­ре алса осы нағыз күй тартыс. Сонда күй­ші­лік­ті тыңдаушы да, қарсы отырған күйші де тү­сініп отырғаны. Өткен ғасырларда күй тар­тыста күйшінің күйін қайталау үшін екін­ші күйші теріс қарап тұрып тез-тез пернесін басқанда халық «тапқырлық жасады» деп риза бо­лып шулайды екен. Қазір күй өне­рі консервацияға түсті. Мәселен, балықты ұзақ уақыт сақтағыңыз келсе, консервіге саласыз. Жылдап тұрады, бірақ ол тірі емес, ол жыл­тырамайды, ол ойнақтамайды, ол сізге шор­шып өнерін көрсетпейді. Консервация күй­шілікпен қосалқы жүруі керек еді. Осылай күй­шілікті сақтап қалуға болатын. Қазір кон­серватория болсын, академия болсын мұ­ға­лімдер студенттерге «2-мен аласың, 3-пен ала­сың» деп домбыра тартуды үйретіп отыр. Ба­лаға бұлай күй үйрету – үлкен ақымақтық. Ба­ла күйдің мақамына өзі шығуы керек. Қазір күйшілік сабақтары өтілмейді, ба­ла­лардан сұрасаңыз, «Динаның күйін сақтап қалу үшін тартамын» дейді. Ал Динаның күйі­нің өзінің записі бар емес пе? Оны сақтап қалу­дың керегі қанша? – деп күйінеді шебер.  Өнер десе ішер асын жерге қоятын Аза­мат­тан «Музейді Астананың қақ орта­сы­нан емес, Қосшыдан ашу қаншалықты дұ­рыс шешім болды?» деп сұрағанымызда: «Егер көне аспаптар музейі Астанада ашылғанда, оған «кім көрінген» кіріп-шығатын еді. Одан ас­паптар да, мен де шаршайтын едім. Бұған сак­ральдық өнер деп қарадым. Қосшыға ар­найы біз үшін келген қонақ өзімен бірге талай рухани дүниені ала кетеді. Жаны тазарады, та­рихқа, музыкаға, өнерге деген қызығу­шы­лы­ғы оянады. Біз шақырмасақ та ТҮРКСОЙ-дың бас хатшысы Сұлтан Раев мұражайға ар­найы келіп, экспонаттармен танысқанда таң­ғалдық. Одан бөлек елге танымал тұлғалар, қоғам қайраткерлері, Мәжіліс депутаттары, бел­гілі өнерпаздар үлкен қызығушылық та­нытып, жиі бас сұғып тұрады. Қалалықтар му­зейді Қосшыда деп алыссынуы – сылтау, нем­құрайлылық. Алғашында музейге кіру құны мың теңге деп бекіткенімізбен, төлеп жат­қан ешкімді көрмедім (күлді). Өнер иесі балалардың музейге жиі кел­ге­нін қалайтынын жасырмады. Көктемде Қуыр­шақ театрымен бірлесіп, балаларға арнап «Ақ­сақ құлан, Жошы хан» туралы қойылым қойып, 500 ортекені бір уақытта ойнатып, Гин­нестің рекордтар кітабына енуді жос­пар­лап отыр. 

P.S. Тарихтың тезінен өткен, халқымыздың сан ғасырлар бойы серігіне айналған аспаптар музейін тамашалау бір ғанибет. Расында, бір кірсең, шыққың келмейді екен. Өйткені мұнда түпнұсқадағы әрбір аспапты ұстап көріп, сазсырнайда ойнап, керней тартып, домбыра шертуге болады. Көне музыкалық аспаптардың сазды, сиқырлы үні алысқа, тым алысқа әкетеді, жаныңды баурайды, рухыңды көтеріп, жігеріңді жани түседі, ұлтыңа деген сүйіспеншілігіңді арттырып, отаншылдық сезіміңді оятып, көкірегіңе мақтаныш ұялатады. Музыка арқылы сан түрлі елге саяхат жасағыңыз келетіндерге Қосшыдағы музейдің есігі әрдайым ашық. 

Дайындаған  Арайлым ЖОЛДАСБЕКҚЫЗЫ