Көрмес – түйені де көрмес

Әдебиет, өнер, руханият саласын қол­бала ойыншыққа айналдыру – жы­мын білдірмей айтқанда, жауап­сыз­­дық деген жалғыз ауыз сөзден ар­тық болмайды.

Не нәрсені болсын, өзіне тиесілі нақты ат-ауазасымен айтқанға не жетсін? Өкінішке қарай, әдеби-мәдени танымнан бейқам, әр­кім ойына келгенін күйттей бастаған басиесіз қоғамда сондай, қа­рапайым нәрселердің өзін жөнге келтіріп, бәз қалпына қайтарудың өзі мұң болып бара жатыр. «Осындай қиқым-сиқымды да сөз қылып қа­жеті бар ма?» деуі мүмкін, біреулердің. Бар болғанда қандай! Өйткені, біз­дің кейбір қоғамдастарымыз айтпасаң білмейді, ашпасаң көрмейді, өз­дігінен сезбейді. Қош сонымен, елге – Сырдың бойына барған бір са­парымда мына бір жайт ерекше көзіме түсіп, көңіліме шоқтай ба­сылды. Қызылорданың әуежайы бағытынан қалаға кіреберіс жолда «Нұр­туған жырау» деген билборд ілулі тұр екен. Көрген бойда көңіл күйім іркіттей іріп, еңсем езіліп кетті. Сөйттім де, сол кезде ішкі саясат бас­қармасында тізгін тартып тұрған Талғат Махановқа хабарластым. Май­лы қасық мәнермен «Ағажан, қатырамыз, қаперге аламыз!» деген еді. Ақыры, арты құмға сіңгендей болды. Міне, содан бері де жылыстап бір­аз жылдар өтті.

Бұл жақта «жырау» терминін бұ­рын­нан жек көрмейтіндіктен, орын­ды, орынсыз қолдана беруге де бейілді. Бірақ бұл жерде үлкен мәселе бар. Жы­рау – импровизация дәстүріне ете­не, хандық дәуірдің сойылын соғу­шы сөз иесі. Ал соңына «Мәулімнияз–Еді­ге», «Орақ–Мамай», «Қарасай–Қа­зи», «Тағаймұрат», «Ақтабан шұбы­рын­ды» секілді қырық мың жолға жуық күр­делі эпикалық шығармалар қал­дыр­ған Нұртуған Кенжеғұлұлы – жы­рау емес, жазба шайыр! Бұл екі ат­қа­рым­ның арасы жер мен көктей. Иә, оның шығармаларын айтып, наси­хат­таған эпик жыршыларды халық «жы­рау» атағаны рас. Әлгі теріс жарнама­ның Нұртуған үшін құны көк тиын. Де­сек те, өскелең ұрпақ, көзі ашық оқыр­манға жасалып отырған қиянат. Біз­дер неге осылай, бұра тарту жағына бейім тұрады екенбіз? Егер мынау шынымен де Кенжеғұлдың баласынан бас­қа біреу болмаса, біз білетін Нұр­ту­ған жыраулық-эпикалық дәстүрді ті­рек еткен, қалам ұстаған жазбагер. Бас­қаны білмедім, әдебиет тарихын қау­заған мамандардың көзімен қара­ғанда, бұл саяси сауаттылықтың сал­дары емес. Олай болса, мұны жөнге кел­тіру керек еді. Жоқ, кім екенімізді көр­сетіппіз, келтірмеппіз. Кез келген об­лыс орталығындағы жарнама орын­дарына әркім өз шарқы мен ойы­на келген шимай-шатпақты жаза бер­се, әдебиет пен өнерде не қасиет қа­лып жариды?  «Бір әңгіменің дүмін бір әңгіме түр­тедінің» кері ғой, сол баяғы. Мұны ай­тасыз, Қазалы ауданында «Жал­ды­бай жырау» деген көше атауы бар. Ой, дү­ние-ай, бұлар әйтеуір жұртты таң­ғал­дырудан шаршамайды. Кезінде мә­дениет саласын басқарған бір би­кеш­тің, «Беке, кюй – это который без слов или со словами?» деп қанымды қа­­­райтқаны бар еді. Мынау да соның кері, жырау мен күйшіні ажырата ал­м­а­ған бишікештерге сөз сарқылып отыр. Кезінде мұның да жайын ес­керт­кенімді қайталамай-ақ қояйын, осыдан отыз жыл бұрын, сонау сту­дент шағымда, борбай етіміз борша бо­лып жүріп жинап, Жалдыбайды бір­неше авторлық күйімен «Жиделі Бай­сын күйлері» атты оқу құралына ен­гізіп, шығармашылық ғұмыр­бая­нынан толық мәлімет бергеніміз қайда? Осылар бізді бірыңғай жорта тың­дамауға, айтқан ғылыми уәжде­рі­мізді елемеуге, еңбегімізді бағаламауға көшкеннен сау ма өзі? Әйгілі Мырза күйшінің шәкірті, Сыр бойындағы Қазанғап дәстүрінің көрнекті өкілі, «Қаражорға», «Камаринская», «Ескі бал­бырауын», «Ыза-кек», «Танк», «Боз­да­ғым, бозшолағым» сияқты ғажап күй­лердің авторы, «Нартай бригадасы» атан­ған концерттік ұжымның белді мү­шесі болған, Нәби Жәлімбетов, Қо­бы­лаш Жаймұратов секілді талантты дом­бырашыларды тәрбиелеп, соңына көл-көсір күй мұрасын қалдырған даң­ғайыр Жалдыбай – жырау емес, дәу­лескер күйші-композитор екенін әкім-қаралар түгілі, мектеп көрмеген, қара танымайтын бала да біледі. Бұл қа­лай сонда, мұны қай орынға қоя­мыз, бұған тыйым бар ма, жоқ па? Әл­де бір дүмбілез айтты екен деп бас­ты шұлғып, «Қаз орнына қарға да бо­ладының» керін келтіріп отыра беру балталасаң бұзылмайтын қағи­да­ғ­а айналып кеткен бе?  Әдебиет, өнер, руханият саласын қол­бала ойыншыққа айналдыру – жы­мын білдірмей айтқанда, жауап­сыз­­дық деген жалғыз ауыз сөзден ар­тық болмайды. Сонда өзі бұл аймақ­та­ғы облыстық, аудандық ономасти­ка­лық комиссия мүшелері қайда қа­рап отырған? Егер әтіберлі орында­ғы­ларға бәрібір болса, онда Нұртуғанның бейнесі жарнамаланған билборд пен Жалдыбайдың есімі көрсетілген көше тақтайшасының астына «биші» деп жаза салу керек. Өйткені қазір сон­дай­лардың жолы болып тұрған заман. Бұл екі шалдан да аямаңыздар, әлгін­дей жарылқаулардың шет-шепірін. Олай болмайды екен, мынадай қыңыр-қисық пен көкала қатені же­дел жөндеу керек. Дүниенің төрт та­ра­бы сауаттанып жатқанда бір уақыт сіз­дер де жөн сөзге құлақ қойсаңыз­дар­шы, осы тақтайша, жарнамаларды іл­ген һәм ілгізген құзыреті бар меке­ме­лердегі орынтақ иелері. Әр нәрсенің өз аты бар, қанттың суретін жарнама­лап астына «нан» деп жазып қоя ал­май­сың. Өткенде бір телехабардан Арал аудан­дық мәдениет бөліміне қарасты «Мәдениет орталығы» жанында «Мұрат жырау атындағы терме класы» бар дегенді естіп, қуанып қалдым. «Е, бұл аралдық ағайындар әйгілі шешен, зар заман поэзиясының басында тұр­ған Мұрат жыраудың – Мұрат Мөң­кеұ­лының әдеби мұрасын насихаттай бастаған екен-ау» деп ойладым, әуе­лін­де. Қуанғаным бекер болыпты. Сөйт­сек, айтылған сөздің аяғын бақ­сақ, бұл өзіміздің, кәдуілгі күйші-ком­по­зитор Мұрат Сыдықов екен. Оу, ағайын, біздің айдынды Мүкеңе қалай деп айдар тақсаңдар да, қайтіп ұлық­тасаңдар да жарасуы мүмкін. Бірақ көзі тірі күйшінің өзіне де, шығарма­шы­лығына да түк қатысы жоқ, жырау де­ген, күй өнеріне үш қайнаса сор­па­сы қосылмайтын атауды телу – тігісін жат­қызып айтқанда, өнерпазды қор­лау, басқа ештеңе де емес.  Жақында күрең топыраққа тағы табаным тиген. Сондағы бір байқаға­ным, қырғи тілді Асқар Тоқмағамбетов, от ауызды Қалтай Мұхамеджанов, фо­льклортанудағы шаруаторы, мар­құм Мардан Байділдаевтар көшеде, «аялдамада отыр», қоғамдық көлік күт­кен шал-шауқандар құсап. Басым­ды шайқадым. «Ендігі отыратын жер­лерің – осы!» деп қақшитып қойған соң, қайтсін? Бейнесі төрде тұруға тиіс асылдардың ғазиз бастарын жер­ге жақындату деген ой әуелде кімнің кәлласына келді екен? Мұның қашан пайда болған үрдіс екенін білмедік. Сөйт­сек, әлгіндей «қорлықты» кейбір көзі тірілер әжептәуір дәреже көре­тінге де ұқсайды. Енді тек ұрпақ үлгі тұтатын жайсаңдардың отты бейнесін «пат­шалар жаяу баратын» жердің есі­гіне іліп қою ғана қалып тұр екен. Не дейміз, аты шықпағандар жер өртесін!

Берік ЖҮСІПОВ, фольклортанушы

(Суреттер Берік Жүсіповтің жеке мүрағатынан алынды )