Рухани бай елдің рухы мықты

Уақыт тағы бір жылдың есігін жапқалы тұр! Демек, адамзат қоғамының жыл санауы бойын­ша 2023 жыл енді санаулы күннен соң тарихқа айналады.
Әр жылдың өз табысы, өз жетістігі бар де­сек, біз шолып отырған сала бойынша өтіп бара жатқан жылдың да көңіл қуантар жақ­сы­лығы аз болған жоқ. Әрдайым елді биік рух пен жан тазалығына шақыратын әдебиет пен өнер саласында биыл да көптеген жаңалық болды.

«Халық жазушысы» қайтқан жыл

Қазақстан қаламгерлерінің шығар­ма­­лары әр кезеңде өз дәуіріне сай ха­лық­тың сұра­­нысын қа­на­ғаттандырып ке­ле жатыр. Өт­кен ғасырда, әри­не, кеңес­тік саясат ақын-жазушыларды мем­лекет сая­сатын на­­сихаттауға, көр­кем шығармаларды мем­­ле­кет идео­ло­гиясын жүргізуге пайдаланды. Бірақ со­ның өзінде қазақ қаламгерлері ре­­тін тауып ұлттық мәдениетті сақтауға, ха­лық рухын көтеруге қызмет етті. Бұл орай­да Мұх­тар Әуезов секіл­ді арыны ой­лайтын те­рең білімді прозаиктер, Жұ­бан Молда­ға­лиев секілді батыл ақын­дар цен­зураның бұл­ты төніп тұрған кез­де де бола­шақты ой­лап, қазақ жұр­ты­на өлмейтін шығар­ма­ла­рын қал­дыр­ды. Сондай-ақ Хрущевтің «жы­лымығы» ке­­зін пайдаланып, қазақ ақын-жазу­шы­лары жаңа бағыттағы туын­ды­ларымен қал­ғып кеткен ұлт сана­сын ояту­ға күш сал­ды. Одан берідегі 60-жыл­­дар­да әде­биет­ке келген мықты прозиктер мен ақын­дар ел санасын жаңа туындылары­мен сер­пілтіп, барынша шы­найы шы­ғар­малар жаз­ды. Сөй­тіп, қазақ көр­кемсөзі ру­хани отар­шылдық зар­да­бы­нан бір­тіндеп арыла бас­тады. Ал қазақтың тәуел­сіздіктен бергі жер­дегі әдебиеті на­ғыз ұлт­шыл, елшіл әде­биетке айналды.

Биыл қаламгерлер ода­ғын­дағы басты жаңалықтың бірі − жаңа бас­шы сайлануы болса, ал таза әдеби бағыт­та көптеген жаңалық жүз беріп, қазақ көр­ке­м­сөзі заманға сай дамудың кезекті са­ты­сына көтерілді дей аламыз.
Биыл отандық авторлардың 24 кітабы мем­лекеттік тапсырыспен шығарылып, та­ныс­тырылды. Сондай-ақ әлем классикасы ж­әне дүниежүзілік әдебиеттің үздік үлгілер қа­зақ тіліне аударылып басылуда, сондай-ақ қа­зақ әдебиетінің ең танымал авторла­ры­ның шығармалары бірнеше әлем тілдерінде жарық көріп жатыр.
Биыл қазақтың көрнекті ақын-жазу­шы­лары Мұзафар Әлімбаевтың, Кемел Тоқаев­тың, Өтебай Қанахиннің, Тахауи Ахтанов­тың 100 жылдық мерейтойлары кең түрде атап өтіліп, кітаптары шығарыл­ды, рес­пуб­ликалық деңгейде ғылыми-тә­жірибелік көн­ференциялар өтті. Олардың арасында кейбірінің шығармалары елі­міз­ден сырт жер­лерде де насихатталды, мә­селен, қазақ де­тективінің көрнекті өкілі Ке­мел Тоқаев­тың кітаптары өзбек, әзер­байжан тілдерінде басылып шықты.
Солтүстік Қазақстан облысының ор­талығы Петропавл қаласында қазақ әде­биетінің жарық жұлдызы, өшпес мұра қалдырған ұлы ақыны Мағжан Жұм­а­бай­дың 130 жылдық мерейтойына орай ха­лық­­ара­лық ғылыми конференцияның өтуі де 2023 жылдағы қазақ әдеби өміріндегі мерейлі іс-шара дер едік.
Биыл 17 маусымда Түркістан қаласында өт­­кен Ұлттық құрылтайдың екінші оты­ры­сын­да сөйлеген Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ұлттық әдебиетімізге қатысты айтқан сөзінде:
«Жалпы, мен Мемлекет басшысы және азамат ретінде қазақ әдебиетін әрдайым қол­даймын. Туындылар оқырмандарға қол­жетімді болуы керек деп ойлаймын. Ал жа­зу­шыларымыздың шығармалары халық арасында, әсіресе, жастар арасында сұра­нысқа ие болуы керек. Мұның бәрі – мемле­кеттің ғана емес, жазушыларымыздың да міндеті. Оқырман қауым қаламгерлерден ха­лыққа рухани азық болатын тың дү­ниелер күтеді. Жазушылар одағы осы жұмысқа ұйытқы болады деп сенемін. Осы­ған байланысты, мен Мереке Құлкеновтің «Қазақстанның халық жазушысы» атағын қайтару туралы ұсынысын қолдаймын. Бұл атақ атына – заты сай, лайықты, туынды­лары арқылы халық сүйген жазушыларға ғана берілуі керек деп санаймын» деген еді. Солайша Мемлекет басшысының бұл сө­зі­нен кейін «Қазақстанның халық жазу­шы­сы» атағы қалпына келтіріліп, биыл ол бел­гілі қаламгерлер – Төлен Әбдікұлы, Сма­ғұл Елубай, Бексұлтан Нұржекеев, Софы Сма­таев, Ахметжан Аширов, Любовь Шаш­коваға берілді.
Солайша биылғы жыл қазақ әдебиеті үшін жетістіктері мол жылдардың бірі бол­ды дей аламыз.

Сахнаның тартысқа толы өмірі

Соңғы жылдары мемлекетіміз мәдениет саласына көп көңіл бөліп жатыр. Оның айқын көрінісі − жаңадан салынып, ашы­лып жатқан түрлі өнер орталықтары, театр­лар, концерт залдары, т.б. мәдени ме­­­кемелер.
Елімізде алдағы төрт жылда 1025 мә­де­ниет мекемесі жөнделіп, жаңа 220 нысан са­лынбақ, Ал биыл Қазақстанда 35 мә­дениет нысаны салынды. Жаңа ғимараттар Астана, Алматы, Шымкент қалаларында, Абай, Ақмола, Атырау, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Қызылорда, Павлодар және Түр­кістан облыстарында ашылды, сондай-ақ 238 нысанға жөндеу жұмыстары жүргізілді.
Ел халқының мәдени іс-шараларға қы­зығушылығы артуда. Атап айтсақ, осы жы­лы республикалық мекемелер ұйымдас­тыр­ған мәдени іс-шараларға 2,5 млн адам кел­ген. Соның ішінде 2167 спектакльді 1 мил­лионнан аса көрермен тамашалап, му­зейлерде өткізілген 698 мәдени іс-ша­раларға 515 мыңнан астам көрермен кел­ген. Ал «Астана Опера» театрының қойы­лым­дарына 134 мыңға жуық өнерсүйер қауым келген, оның төрттен бірі театрдың гастрольдік сапарларына тиесілі.
Биыл Қазақстанның театрлары тұңғыш рет қойылымдардың жартысынан көбін өз қаражаты есебінен қойылған. Мәселен, 11 рес­публикалық театр 66 жаңа қойылым жа­саса, соның 32-сі бюджет есебінен, 34-і өз қаражаты есебінен сахналанған. 
Биыл еліміздің әртістері де көптеген ха­­лықаралық жүлде алып, лайықты баға­ланды. Мәселен, «Қазақконцерт» әртістері 2023 жылы 23 халықаралық және рес­пуб­ликалық байқаулар мен фестивальдарда арнайы сыйлықтар мен номинациялардың лауреаттары мен жеңімпаздары атанды. Ал Оң­түстік Кореяның Тэгу қаласында өткен Daegu International Musical Festival (DIMF) ха­лықаралық фестивалінде қазақстандық «Роза Бағланова» мюзиклі үздік деп та­ны­лып, бас жүлдеге ие болды. Ал басты рөлді сом­даушы Зарина Макина «Үздік әйел рөлі» но­минациясы бойынша жеңімпаз атанды. КСРО және «Қазақстанның Халық әртісі», «Қазақстанның Халық қаһарманы» Роза Бағ­ланованың 100 жылдық мерейтойына ар­налған Халықаралық фестиваль өтті. Оған Фран­ция, Германия, Ұлыбритания және оған Корея театр ұжымдары да қа­ты­сып, барлығы 16 мюзикл көрсетілген.
2023 жыл қазақ музыка өнері үшін де та­бысты жыл дей аламыз. Жас қазақ дом­быра­шылары «Open Italy» конкурсында 24 елдің ішінде үздік деп танылып, бас жүлдеге ие болды. «T&Y» домбырашылар дуэтінің әртістері Темірлан Олжабай мен Ернат Нұр­бергенұлы жыл сайын Италияның Пе­заро қаласында өтетін «Оpen Іtaly 2023» ас­пап­тық орындаушылардың халықаралық му­зыкалық байқауында (биыл оған 24 ел­ден келген үміткерлер қатысқан) өнер көр­сетіп, топ жарды. Қорыта айтсақ, өткен жы­лы 65 жас талант халықаралық және рес­публикалық конкурстардың лауреат­тары мен дипломанттары атанған. 
Биыл Қазақстан Республикасы Пре­зи­ден­тінің Жарлығымен Қ.Қуанышбаев атын­­­дағы мемлекеттік академиялық музы­калық-дра­ма театрына «Ұлттық» мәртебе берілді.
Осы жылдағы маңызды жаңалықтың бі­рі − «Қазақстанның Халық әртісі» құр­мет­ті атағының қайта қалпына келтіріліп, оның танымал өнер адамдарына берілуі де­сек, ол атаққа театр және кино актерлері Д.Ахимов, М.Токарев пен Д.Ақмолда, опера әншілері Ш.Әбілов пен Т.Күзенбаев, атақты әншілер Р.Стамғазиев, Д.Құдайберген және күйші А.Үлкенбаевалар ие болды.

Қазақ киносының бүгіні

2023 жылы қазақстандық фильмдер мемлекет қолдауымен халықаралық кино­фес­­тивальдерде үздік марапаттарға ие бол­ды. «Паралимпиадашы» фильмі Үнді­стан­ның Мумбай қаласында өткен Шанхай Ын­тымақтастық Ұйымы елдерінің кино­фес­тивалінде «Үздік ер адам рөлі» сый­лы­ғын иеленді. Сондай-ақ «Арқау өзек» – Ба­­куде өткен Қорқыт ата фес­ти­ва­лін­дегі «Үз­­дік деректі фильм» атан­са, «Жам­­был. Жаңа дәуір та­­ри­хи-көр­кем» фильмі қазы­лар алқа­сының ар­найы жүл­десімен ма­ра­пат­талды. «Бауы­ры­на салу» фильмінің әлем­­­­дік пре­мьерасы Ис­па­нияның Сан-Се­бастьян қа­ласында өткен 71-ші халық­ара­лық кино­фес­тивальдің «Жаңа режиссерлер» кон­курстық бағ­дарламасына өтті. Сондай-ақ бұл фильм Авст­ра­­лиядағы Asia Pacific Screen Awards Азия киносының жүлде­гері болды. 
«Ағайындылар» фильмі Авст­ра­лия­да Asia Pacific Screen Awards Азия ки­носый­лы­ғы­ның жүлдесіне ие болып, XV Ташкент ха­­­лықаралық кинофестивалінде «Үздік ре­жиссер» номинациясын иеленсе, «Обу­чение Адемоки» кинокартинасы сол ки­но­фестивальда қазылар алқасының арнайы сый­лығына лайық деп танылды.
Жалпы, соңғы жылдарда қазақ фильм­дері соңғы жылдарда түрлі ха­лықаралық кинофестивальдарда өзінің даралығын танытып, шетелдіктердің оң бағасына ие болып жүр.
Ал қазақ фильмдерінің өз отанында та­­бысқа жетуіне келсек, 2023 жылы Qazaqstan Ұлттық телеарнасының тап­сы­ры­сымен түсірілген 6 сериялы те­лехикаяның ық­шамдалған нұс­қасы ретінде фильмге ай­нал­ды­рылып, «Мәржақып. Оян, қазақ» де­ген атпен қыркүйек айында киноп­ро­кат­қа шығарылған болатын. 21 қыркүйек пен 4 қа­зан арасында Kinopark пен Kinoplexx же­лісінде фильм табысты түрде көрсетілді. Екі ап­таның ішінде оны 140 000 адам көр­ген. «Оян, Қазақ» фильмі 3 күнде 107 067 000 теңге табыс тапқан!
Одан соңғы отандық табысты те­ле­хи­кая­ның бірі Qazaqstan Ұлттық арна­сы­ның тап­сырысымен түсірілген «Қорқыт» се­риа­лы. 4 бөлімнен тұратын бұл тарихи теле­хи­кая 16-17 желтоқсанда Qazaqstan Ұлттық телеарнасынан көрсетілді. Сондай-ақ бұл те­лехикая Түркияның «TRT», Әзер­бай­­жан­ның «AzTV», CBC TV арналары, Қыр­ғыз Рес­­­публикасының «КТРК» және Өз­­­бекстан мем­лекеттік телерадиоком­па­ни­ясы ар­қы­лы түркі мемлекеттерінің ау­ди­ториясына ұсы­нылды. Телехикаяны атал­ған елдерде тү­рік, қырғыз, әзербайжан, орыс тіліндегі дуб­ляжбен тамашалайтын болады.
Ал «Қорқыттың» YouTube желісіне жүк­тел­ген сериалдарын он шақты күнде 233 мың­нан аса адам тамашалаған.

* * *

Қазақстанда сурет өнері де жоғары дең­гейде дамыған өнердің бірі. Еліміздің сурет­шілерінің талайы шетелдерге танымал, олар­дың қылқаламдарынан шыққан ға­жайып небір картиналар елімізді былай қой­ғанда, шетел музейлеріне көрік беріп тұр. 
Расын айтсақ, бүгінде өнердің басқа тү­­ріне қарағанда елімізде сурет өнері сәл на­зардан жырақ қалып тұр деуге болады. Ол біздің суретшілеріміздің кі­нә­сінен емес, өнердің бұл түрін қолдау­шы­лар­дың азды­ғы­нан десе болар. Дегенмен қазақ сурет­ші­лері қолдау аз деп қарап жат­қан жоқ, бәрі өз бетінше еңбектеніп, шеберханаларында уақытпен санаспай тер төгіп, небір ғажайып туындыларды өмірге әкеліп жатыр. Олар­дың арасында жастар да көп, түрлі бағытты ұстанатын қылқалам шеберлері де жетіп артылады. Былай қара­ғанда, ел біле бермеуі мүмкін, ал шын мә­нінде суретшілердің саны еліміздегі өзге шығармашылық ұйымдардың мүшелерінен аз емес.
Биыл Қазақстан Суретшілер одағының басты жаңалығының бірі − шығармашылық ұйымның құрылғанына 90 жыл толуы дер едік. Әбілхан Қастеев атындағы Мемле­кеттік өнер музейінде Қазақстан Респуб­ли­касының Суретшілер одағының 90 жыл толуына орай халықаралық көрме болды. Оған суретшілердің соңғы екі жылда орын­даған туындылары ұсынылып, олардың барлығы да алғаш рет көрмеге қойылды. Кар­тиналары халық назарына ұсынылған суретшілердің қатарында еліміздің барлық қалалары мен аудандарынан келгендер табылады. Сондай-ақ көрмеге Қырғыз Рес­публикасы, Өзбекстан, Әзербайжан, Тәжік­стан, Грузия, Литва, Бурятия суретшілерінің туындылары да қойылды.
Қазақстан Суретшілер одағының 90 жылдық мерейтойы қарсаңында ел тари­хын­да алғаш рет Алматы қаласында грузин сурет­шілерінің көрмесі өткізілді. Сурет өне­ріндегі үш ұрпақтың танымал өкілдері − грузин суретшілері 90-нан аса туын­дылары Қазақстанның мәдени астанасы − Алматы тұрғындарының назарына ұсынылып, олар­дың өнері керушілдері өздерінің керемет жарқын өнерімен таңғалдырды.

Қасымхан БЕГМАНОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасы төрағасының орынбасары:

Аманкелді МҰҚАН, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының театр және кино бөлімінің меңгерушісі:

Өмірбек ЖҰБАНИЯЗ, Қазақстан Суретшілер одағының төрағасы:

Айболат ЖАУДЫР, 
Қалибек Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық қазақ музыкалық драма театрының директоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері: 

Бізге «Ұлттық театр» мәртебесі берілді

Бақытбек ҚАДЫР, жазушы-журналист, Мемлекеттік «Дарын» жастар сыйлығының иегері:

Túrkistan – менің қаламгер болып қалыптасуыма әсер еткен киелі шеберхана