Қазақ ізі: Атажұрттан ағартушылық мақсатта аттанғандар

Қазақстан – дүниенің төрт бұрышындағы барша қазақтардың қара шаңырағы, түп­қа­зығы. Әлемнің қырықтан астам еліндегі қазақ диаспораларының әрқайсысының өз қа­лыптасу тарихы бар. Және тарихи жағ­дайларға сәйкес олардың Атажұртпен байла­нысының да тек өзіне тән тарихи даму жолы бар.

Қазақстан шетелдерде тұратын қазақтарға тек қандастық тұрғысындағы барыс-келістік қарым-қа­тынас орнатумен қатар, оларға мәдени-ағар­ту­шы­лық бағытта ықпал да жасап отырған және қа­зір де солай. Бұл – тың әрі қызық тақырып. Осы­ған орай біз Қазақстанның Моңғолия қа­зақ­тарына жасаған мәдени-ағартушылық ықпалы ту­ралы қарастыруды жөн көрдік. Әрі мұның өзі екі ғасыр жүзіндегі үдеріс болғандықтан, өткен ға­сырдың бірінші жартысындағы байланысты ға­на алып отырмыз. 

Моңғолия қазақтары – ХІХ ғасыр­дың орта тұсынан бастап сол мем­ле­кет ау­ма­ғында тұрақты өмір сүріп жатыр. Ал­тай тауы­ның төрт тарабында мекендеген қа­зақ­тар Цинь мен Патшалық Ресей им­пе­рия­ла­ры­ның бір-бірімен шекаралық ке­лі­сім­деріне қа­рамастан, өзара туысқандық бай­­ланыс жа­сап, араласып тұрған. Әр дәуір­дегі тарихи оқи­ғалар, шекаралық өзгеріс­тер­ге сәйкес Ата­жұртпен өзара байланыстар да әртүрлі си­пат алып отырған. Біз ма­қа­ла­мызда Қа­зақ­станның Моңғолия қа­зақ­та­рының білім беру саласына ықпалы ту­ралы мә­селені қарас­ты­ра­тын боламыз.  Жоғарыда атап өткеніміздей, Моң­ғо­лия­­д­ағы қазақтар мен Атажұрттың рухани бай­­ла­нысы қай кезеңде болмасын, үзіл­ме­ген. ХІХ ға­сырдың екінші жартысынан ХХ ға­сырдың жиырмасыншы жылдарына дейін Моң­­ғо­лия­дағы қазақтарда нақты білім беру жүйесі бол­ған жоқ. Балалар ауыл молда­сы­нан сабақ алатын. Бірен-сараны әр ай­мақ­та­ғы мед­ре­се­лерден, атап айтқанда Семей, Таш­кент, Қазан т.б. қалалардан діни білім алып оралатын еді. Бұ­қарадан, Қазаннан кел­ген діни оқыту­шы­лардың ықпалы зор бол­ды.  Моңғолиядағы қазақтар арасындағы ал­­­ғашқы заманауи білім беру жүйесінің не­гізі 1928 жылы қаланды. Осы жылы Ақ­бал­шықта, яғ­ни қазіргі Ұлаңқұсын сұмыны (ау­дан) ор­та­лығында жаңаша оқытатын бі­лім ошағы құ­рылып, алғашқы мұғалімі ты­ва ұлты Тар­ба ұлы Дүгэрэг болады. Бұл мұ­ғалімнің үй­ре­тетіні – ескі моңғолша әліп­би мен есеп амал­­­­дары екен. Бұдан кейін жаңа­ша бала оқыту ісін Баймұхамет Қана­пия­ұлы жалғастырады. Баймұхамет Қана­пия­ұлы – Моңғолия қазақ­тары арасында жаңа­ша білім берудің алғаш­қы қарлығашы. Ол 1888 жылы Қарқаралы уезі, Бауыр бошан бо­лыстығында туып-өскен. Руы – арғын. Тағ­дыр жолымен Шыңжанға өтіп, одан Қоб­да бетке (қазіргі Баян-Өлгей ай­мағы) асып келеді. Осындағы Шеруші хо­шууны (ау­­дан дәрежесіндегі басқару әкім­шілігі) ау­­мағына келіп тұрақтап, үйлі-баран­ды бо­­лып, бала оқытып жүргенде 1938 жылы «ха­­­лық жауы» деген жалған жаламен ұста­лып, қайта оралмаған. Бір ұл, екі қы­зынан та­раған ұрпақтар баршылық. Н­е­мересі Би­құ­мар Кә­малашұлы – тарих ғы­лымдарының докторы, қа­зақтың салт-дәстүрі бойынша бір­неше кі­тап жазған ға­лым. Шөбересі Өмір­бек Би­құмарұлы – та­ны­мал археолог-ға­лым. Бай­мұ­хамет Қана­пияұлы білім бер­ген Ұлаңқұ­сындағы тұңғыш балабақша ұстаз­дың есі­мі­мен аталған.  Моңғолияда 1921 жылы 11 шілдеде бол­ған халық төңкерісі нәтижесінде әлем та­ри­хындағы екінші коммунистік мемлекет өмір­­ге келді. Кеңес Одағының қорғаныс, эко­­номикалық, мәдени, білім беру, ден­сау­лық сақ­тау – барлық сала бойынша қол­дау кө­мегіне сүйенген Моңғолия халық­ты жаңа­ша сауаттандыруға баса назар аударды. 1926 жылы халықтың мәдениет, ағарту ісін да­мы­тудың онжылдық жоспарын құруы маңызды бол­ды. Осыған орай шет­елдерден, әсіресе Кеңес Одағынан қажетті пе­дагог мамандарды ша­қырып әкелу үрдісі жүзеге асырыла бас­тады.  Кеңес Одағы да өзінің одақтасы Моң­ғолиядан жан-жақты көмекті аяған жоқ. Соның ішінде идеологиялық күресті жан­­дандыруға ерекше мән берілді. Өткен ғасырдың отызыншы жылдары мұн­­дағы жағдай өте күрделі еді. Ком­му­нис­тік пар­тия ішіндегі оңшылдар мен солшыл­дар­­дың өзара тартысы, Коминтерн өкіл­дері­нің солақай саясаты т.б. кесірінен Моң­­­ғолияның біраз жұрты Қытайға қашып өтіп, со­ның сал­дарынан мектептер жабылып, жағдай күр­делене түскен еді.  Осы қарсаңда, 1930 жылы маусым айын­­­­­да КИМ (Коммунистический интер­на­­ционал молодёжи) өкілдері Абай Қасы­мов пен Шәріп Өтепов отбасымен Моңғо­лия­ға келеді. Олар Шеруші хошууны жаны­на партия, жастар ұйымын құрып жұмысын бас­тайды. Халыққа ком­мунистік партияның қа­ғидаттарын наси­хат­тау, лайықты тәрбие беру, жаңаша сауат­тан­дыру, мәдениетке баулу сияқты жұмыс­тарға олардың жары Та­шинке Қасымова мен Дил­нұз Өтепова да бір­ге атсалысады. Жә­шей­ке (ячейка) құры­лып, оларға белсенді жас­тар­ды ұйымдас­ты­рып, халықты сауаттандыру ісін бастап ке­теді. Бұдан кейін Моңғолияға 1931 жылы кел­­ген қазақстандық ұстаздар – Бер­діқожа Жолтаев пен Қайырбай Тілеубер­дин болды.  Баян-Өлгей аймағы құрылғанға дейін бұл өлкедегі қазақтардың рухани білім беру­дегі тірек нүктесі Шеруші хошуунының ор­талығы Ақбалшық болып келді. Қазақ­стан­дық мұғалімдер келген соң қазақтар ме­кендеп тұрған өзге де өңірлерде білім беру курстарын ашуға мүмкіндік туды. Осы­ның нәтижесінде Аққол, Тұлба т.б. жерлерде бала оқытыла бастады. Бұлар уақыт өте келе бір-бір мектептің негізі болып қаланды. Бер­діқожа Жолтаев 1931 жылы күзде Самы­хан Өкшебайұлымен бірге Ботағара хо­шууны­на (қазіргі Тұлба) мектеп ашуға бара­ды.  1930 жылы күзде Шеруші хошуунынан бір топ жас ел астанасы Ұланбатырға оқуға ат­танады. Бұлардың біразы Кеңес Ода­ғы­ның астанасы Мәскеуге оқуға жіберіліп, мұн­да оларға қазақстандық оқытушылар са­бақ береді. Осы алғашқы шәкірттер ара­сы­нан кейіннен белгілі қоғам қайраткерлері: Баян-Өлгей аймағының басшысы болған Жеңісхан Дүзелбайұлы, Қаби Бәжіұлы, ал­ғашқы Еңбек сіңірген ұстаз Шолтай Се­бет­ұлы, МХР тұңғыш авиация қолбасшысы, ге­нерал-майор Мүдәріс Зайсанов т.б. белгілі қайраткер адамдар шықты.  Осылайша, Моңғолия қазақтарының жаңаша білім алуына негіз қаланды. Сауат­ты, білімді маман кадрлар қалыптаса бас­та­ды. Мұның өзі жақын кезеңде ұлттық ай­мақ құрылуының алғышарты болды.  1939 жылы Моңғолия мемлекетінің бас­шысы, маршал Хорлоогийн Чойбалсан өз атынан КСРО басшылығына хат жолдап, Баян-Өлгей қазақтарын оқытуға Қа­зақ­станнан маман кадрлар жіберуін өтінеді. Се­бебі 1940 жылы Қобда аймағын бөлу ар­қы­лы ұлттық қазақ аймағы құрылуы мұн­дағы қазақтардың ана тілінде білім алуына үлкен сұраныс туатынын аңғарған болар. КСРО тарапы бұл өтінішке қарай бір топ маман кадрды Моңғолияға жібереді. 1940 жылы 20 тамызда Баян-Өлгей аймағы ор­талығында аймақ әкімшілігі жанынан оқу-ағарту ісін жауаптанатын бөлім құ­рыл­ды. Аймақ құрылған кезде 11 бастауыш мек­тепте 570 оқушы болған екен. Осы мек­теп­терде Қазақстаннан келген мына мұға­лім­дер сабақ береді:  1. Есмағанбетов Сейтахмет – қазақ тілі пә­нінің мұғалімі. 1908 жылы Қарағанды об­лысы, Нұра ауданында туған. Пединститут бі­тірген.  2. Қожақметова Рашида – қазақ тілі пә­ні­нің мұғалімі. 1920 жылы Батыс Қазақстан об­лысы, Теректі ауданында туған. Пединс­ти­тут бітірген.  3. Қадыкенов Мұғди – Жамбыл облысы, Қор­дай ауданында туған. Пединститут бі­тір­ген.  4. Иманғалин Ораз – Ақтөбе облысы, Ойыл ауданында туған. Пединститут бітір­ген.  5. Құрбанғалин Сәмбет – Физика-ма­те­ма­тика пәнінің мұғалімі. 1904 жылы Жам­был облысы Меркі ауданында туған.  6. Қайыргелдин Айдарбек – 1913 жылы Пав­лодар облысы, Павлодар ауданында ту­ған.  7. Тіналин Жапар – биология пәнінің м­ұ­­­ғалімі. 1916 жылы Алматы облысы Крас­но­гор ауданында туған. Зоовет институтын бітірген.  8. Айтмұқамбетов Сұлтан – 1909 жылы Батыс Қазақстан облысы, Шыңғырлау ауда­нында дүниеге келген. Орал пединститутын бітірген.  9. Молдағалиев Қайролла – 1911 жылы Батыс Қазақстан облысы, Чапаев ауданында дүниеге келген. Ленинград пединститутын бітірген.  10. Қордабаев Төлеубай – 1915 жылы Шы­­ғыс Қазақстан облысы, Абралы ауда­нын­­да дүниеге келген. Абай атындағы Қаз­Пи-ді бітірген.  11. Сауранбаев Тілеуберді – тарих пәні­нің мұғалімі. 1909 жылы Алматы облысында туған. Алматы педтехникумын, Алматы пе­динститутын бітірген.  Бұлардан өзге Бижанов Қалымтай (геог­­рафия), Мақсұтов Сейтахмет (тарих), Шүкеев Мұхтар (қазақ тілі) қа­тар­лы мұғалімдер келіп жұмыс істеген. Олар­дың көбі 1-2 жылдан жұмыс істеп, Ұлы Отан соғысы басталғанда майданға шақы­ры­лып кеткен.  1942 жылы 3 қыркүйекте: «Қазақ айма­ғында жаңа әріпті қолдану туралы» қаулы қа­былданып, бұған дейін Баян-Өлгей ай­мағы білім беру жүйесінде қолданылып келген латын әліпбиін Кеңес Одағында, соның ішінде Қазақстанда қолданылатын кирилл жазуын енгізуге шешім қабылданды. Осыған орай Қазақстаннан шақырылған фи­­лолог маман Төлеубай Қор­дабаев аймақ ор­талығына келіп семинар өт­кі­зе­ді. Осылайша, Моңғо­лия­дағы қан­дастардың ком­мунистік ке­зеңде Қазақ­стан­дағы қа­зақ­тармен бір әліп­би­ді пайда­ла­нып білім алуы, ата­­жұртпен ру­хани бірізділікте, бай­­ланыста өмір сүруінің берік не­­гізі қа­лан­ды. 1940 жылы Абай атын­­­да­ғы Қаз­ПИ-ді бітіріп, Моңғо­лия­да­ғы қа­­зақ­­тар арасында жолдамамен бар­ған жас ұстаз Төлеубай Рақымжанұлы Қор­­да­баев (1915-2000) – мұндағы қазақтар­дың ана ті­лінде білім алу жүйесін жолға қою­шы­­­лар­дың бірі болды. Жаңадан мектеп ашты. Ұстаз­дың бұдан кейінгі еңбек жолы жемісті бол­ды. Ол тіл білімі бойынша іргелі зерт­­теу­лер жүргізіп, оннан астам оқулық, ғы­­­лыми еңбектер мен монографиялар жаз­ды. Фи­лология ғылымдарының докторы, про­­фессор, Қазақстанның еңбек сіңірген ғы­лым қай­раткері Төлеубай Қордабаевтың еңбегін жо­ғары бағалаған Моңғолия мем­ле­кеті жо­ғары дәрежелі «Алтан гадас» («Ал­тын жұлдыз») орденімен марапаттаған бо­латын. Сон­дай-ақ белгілі ғалым Тілеуберді Сау­ран­баевтың да еңбегі ерекше.  Арнайы іріктеуден өтіп, Моңғолиядағы қа­зақтар арасына педагогикалық жұмыстар ұйым­дастыруға жіберілген қазақстандық мұғалімдер теориялық білімдерін шың­дау­мен қатар, өздерімен бірге оқу бағдар­ла­ма­ла­рын, оқулықтар, көрнекі құралдарын да ала келген екен.  1940-жылдардан бастап Моңғолияның Баян-Өлгей аймағы орталығы мен сұ­мын­да­рында, сондай-ақ Қобда аймағының Қоб­­да сұмынында қазақ мектебі жұмыс іс­­теп тұрды. Моңғолия мектептеріндегі оқу үдерісіне пайдаланылатын оқулықтарды негізінен Қазақстанда әзірлеп, жеткізіп бе­ріп тұрды. Алматы қаласындағы №12 қа­­зақ орта мектебінің оқу бағдарламасы не­­гізге алын­д­ы. 1973 жылдан бастап Моң­ғо­­лия­да­ғы қазақ мектептерінде пайдала­ны­ла­тын оқу бағдарламасы мен жоспарын, оқулық­та­рын жаңаландыру жұмысы жүзеге асы­рыл­ды. Бұған Қазақстаннан барған педагог ма­ман Шәкір Аманов басшылық жасады.  Қазақстаннан келген мұғалімдер мұн­да­ғы білім жүйесіне түбегейлі бетбұрыс жа­­сады деуге болады. Бұрынғы мектеп ғи­ма­раттарын заманауи корпустарға көшіру, жүйелі түрде бағдарлама бойынша сабақ өт­­кізді. Маман кадрлар­дың жетіпсеушілігіне байланысты әрі қазақ қыздарының әлеу­меттік белсенділігін арт­тыру мақсатында Өлгей орталығында «Өлгей педагогикалық тех­никумы» атты мұ­ғалімдер даярлайтын курс ашылды. Осы курсқа қабылданған қыз­дар мұғалімдік куә­лікке ие болып, ұстаз­дық өмірге жолдама алды.  Алматы қаласындағы «Мектеп» баспасы­нан Моңғолиядағы қазақ мектеп мұғалім­дері әзірлеген оқулықтар мен көмекші оқу құ­ралдары жарық көріп тұрды. Пәндер бойын­ша оқулықтар мен көркем әдеби кітап­тар Алматыдан жеткізіліп тұрды.  Сонымен қатар Қазақстаннан түрлі газет-журналдар, атап айтқанда «Жұл­­дыз», «Мәдениет және тұрмыс» («Па­ра­сат»), «Білім және еңбек» («Зерде»), «Бал­дыр­ған», «Ара», «Жалын» журналдары мен «Қа­зақстан пионері» газеті үзіліссіз келіп, ай­мақ орталығы мен шалғай ауылдарға та­рады. Моңғолиядағы қазақтар қа­зақ­стан­дық басылымдарды көптеп тапсырып алып оқитын болды.  Сонымен қатар Баян-Өлгейдегі му­зы­ка­лық мұралардың сақталуына, мұн­дағы ха­лық театрының базасы нығайып өсуі­не, му­зыкант кадрлардың білім дәрежесі өсуі­не де Қазақстан үлкен көмек жасады. Қа­мар Қа­сымов, Хабиболла Тастанов, Ал­да­берген Мыр­забеков, Мәлғаждар Әубәкіров, Зоя Жа­расбаева қатарлы музыка мамандары келіп, му­зыкалы драма театр ұжымының бі­лік­ті­лігін арттыруға, музыкалық аспап­тар­мен қамтамасыз етілуіне өлшеусіз үлес қос­ты.  Қазақстанның биік лауазым иелері, түр­лі мамандықтар бойынша мамандар, көр­нек­ті қаламгерлер Моңғолияға сапарлап ке­­ліп отырды. Әсіресе, Моңғолиядағы қа­зақ­тардың тарихы жадында Қазақстан бас­шысы Дінмұхамет Ахметұлының осы ел­ге ресми сапары, сондай-ақ қазақтың әй­гілі жазушысы, академик Сәбит Мұқановтың келуі, КСРО Халық әртісі Роза Бағланованың гастрольдік сапармен келіп концерт қоюы үлкен әсер бергенін аға буын әлі күнге дейін еске алып отырады.  Міне, Атажұртпен осындай рухани үз­дік­­сіз байланыстың арқасында Алтайдың күн бетіндегі аз ғана қазақ өзінің ұлттық ру­­хын, тілін, ділін, мәдениетін, әдебиетін қаз-қалпында таза сақтай алды. Сондықтан да болар, санасы сергек, ұлттық руханияты биік дең­гейде дамыған бұл елдегі қазақтар Қазақ­стан тәуелсіздігі жарияланған тұста алғаш Атажұртқа көшті бастаған болатын.  Қазақстандық педагог маман кадрлар­дың Моңғолиядағы қазақтар арасында бі­лім беру, ағарту ісіне жасаған игі ықпалы жө­нінде арнайы тоқталуды қажет етеді. Жә­не мұны бірнеше кезең бойынша нақты жүйе­лей зерттеулер арқылы қарастыруға бо­лады деп білеміз. 

 Алтынбек Құмырзақұлы