Қазақ көші елге ел қосты

«Бос жатқан жер жау шақырады» дейді қазақ. Әсіресе, қазіргі геосаяси жағдайда етек-жеңімізді қымтай түсуге тиіспіз. Қ.Тоқаев: «Қандастардың көшіп келуіне және ішкі миграцияға қатысты саясат тү­бегейлі өзгереді. Бұл орайда демог­ра­фия­лық және экономикалық үрдістерді ес­керу керек. Сондай-ақ жалпыұлттық мүд­дені басшылыққа алу өте маңызды», – деді. Кезінде Үкімет ішкі миграцияға талдау жа­сап, оңтүстіктегі халықтың бір бөлігін жә­не қандастарды ШҚО, СҚО, Павлодар және Қостанай облыстарына көшіру кере­гін анықтаған. Егер бұл мәселе ше­шілмесе, 2050 жылға қарай солтүстіктегі жан саны 1 миллион адамға қысқарып, оң­түстікте 5,2 млн-ға артады екен. 

Қазақстанға барлығы 1 млн 123,5 мың қазақ оралған 

Қазақстан 1991 жылы Дүниежүзі қазақтары­ның құрылтайын өткізу туралы мәселе көтеріп, сол жылы 18 қарашада Қазақ КСР Министрлер Кеңе­сінің «Басқа республикалардан және шет­елдерден селолық жерлерге жұмыс істеуге тілек біл­діруші байырғы ұлт өкілдерін Қазақстанда қо­ныстандырудың тәртібі мен шарттары туралы» Үкімет қаулысы қабылданды. Сөйтіп, алыс-жақын ағайынды атажұртқа жинауға мүмкіндік беретін заң­ды құжат та Тәуелсіздікпен тұстас дүниеге ке­ліп, этностық көші-қонға нақты жол ашылған бо­латын. 
2023 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 16 408 этни­калық қазақ тарихи отанымен та­бысып, қандас мәртебесін алған. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мә­ліметіне сүйенсек, 1991 жыл­дан бері рес­публикаға 1 млн 123,5 мың этникалық қазақ орал­ған. Алайда ресми статистикаға үңілсек, соң­­ғы 10 жылда аза­ма­ттық алған қандастар са­ны бір кө­бейіп, бір азайып отырғанын бай­қаймыз. Қазақ­станға шет­елден қоныс аударған қандастар саны:
• 2012 жылы – 39 401 адам
• 2016 жылы – 33 000 адам
• 2017 жылы – 18 605 адам
• 2018 жылы – 14 541 адам
• 2019 жылы – 17 661 адам
• 2020 жылы – 13 046 адам
• 2021 жылы – 17 540 адам
• 2022 жылы – 15 637 адам
Министрліктің мәліметі бойынша, жыл ба­­сынан бері Қазақстанға келген қан­дас­тар­дың жар­тысы (53,7 пайызы) Өзбекстаннан, 19,3 пайы­зы – Қытайдан, 10,9 пайызы  – Моң­ғо­­лиядан, 7,7 пайызы – Ресейден, 6,3 пайызы – Түрікменстаннан және 2,1 пайызы басқа ел­­дерден атажұртына орал­ған. 

Қазақ көшінің тарихи кезеңдері 

Сонау 1991 жылдан бері жүргізілген кө­ші-қон саясаты қазіргі экономикамызда маңызды орын алады. Тәуелсіздік алғалы бергі 32 жыл ішінде Қазақстан тарихында көші-қон сая­саты негізгі 3 кезеңді бастан өткерді. 
Көші-қонның бірінші кезеңі 1991-2000 жыл­дар аралығын қамтиды. Ұлы көштің басы КСРО-ның ыдырауы, әкімшілік режимнің ауы­суы­­мен әрі елдегі әлеуметтік-экономикалық жағ­дайдың нашарлауымен қатар келді. Ел етек-жеңін жинап үлгермеген елең-алаң кез еді. Соған қарамастан 1993 жылы қазақтардың кө­шіп келуінің бірінші жылдық квотасы бел­гі­ленді. Ол 10 мың отбасы немесе шамамен 40 мың адам болатын. 1993-1994 жылдары бас­тал­ған экономикалық дағдарыс көші-қонға бі­раз салқынын тигізді. Дабырамен басталған көш бір мезгіл саябырлап, тіпті кейбір қандас­тар өз елдеріне қайта көшіп кетті. Тек 1995 жылдан бастап қазақ көші түзелді. 1996 жылы «Шет елдегі ағайындарға қолдау көрсету тура­лы мемлекеттік бағдарлама» және 1997 жылы қа­былданған «2000 жылға дейінгі көші-қон сая­сатының негізгі бағыттары» туралы құ­жат­тар жасалды. Осы кезеңде елдің демографиялық бет-бей­­несі де бірқатар өзгеріске ұшырады. Көші-қон процестерінің әсерінен халық саны 1991 жы­лы 16,5 млн адамнан 2000 жылы 14,8 млн адам­ға дейін күрт төмендеген болатын. Туу дең­гейі мың адамға шаққанда 14,9-ға дейін тө­мендеді, керісінше, өлім деңгейі 10,6-ға дейін өсті.
Осы тұста мемлекеттік көші-қон саясаты эт­­­никалық қазақтарды репатриациялауға ба­ғытталды. Көші-қон процестерін реттеу ен­дігі жерде заңнамалық құжаттардан көрініс тап­ты. Мысалы, 1995 жылы қазақ диаспорасын қол­даудың мемлекеттік бағдарламасы бекі­тілсе, 1997 жылы «Халықтың көші-қоны ту­ра­лы» Қазақстан Республикасының алғашқы заңы қазақ тілінде жазылып, қабылданды. Заң не­гізінде сырттағы ағайынға құқықтық мәр­тебе беріліп, республикалық бюджеттен ата­ме­кенге оралуы үшін қаржылай қолдау жа­са­латын болды. Соңыра Көші-қон және демог­ра­фия агенттігі құрылды. Ал 1998 жылы эт­ни­калық қазақтарды тарихи Отанына қай­тару тұжырымдамасы қабылданды.
Көші-қонның І кезеңінде Қазақстанға жал­пы саны 176 мың адамнан тұратын 41 мың отбасы оралған: Моңғолиядан – 63,5 мың, Ираннан – 4,8 мың, Түркиядан – 2,4 мың ТМД елдерінен 103 мың адам. 
Қазақ көшінің екінші кезеңі 2001-2010 жыл­дарды қамтиды. Бұл кезең еліміздің эко­но­микалық өсуімен, әлеуметтік-саяси қайта құрумен және реформалардың қабылдануымен қатар келді. 
Ана мен баланы қолдау, кедейлікті азайту, аз қамтылған отбасыларға атаулы әлеуметтік кө­мек көрсету, сондай-ақ этникалық қазақ­тар­дың репатриациясына мақсатты түрде ба­ғыт­талған мемлекеттік бағдарламалар елдің де­мографиялық көрсеткіштеріне оң әсер ет­пей қоймады. 
Аталған кезеңде халық саны 16,4 млн адам­ға жетті. Бала туу көрсеткіші өсті, өлім-жі­тім деңгейі айтарлықтай төмендеді және эт­никалық қазақтардың елге оралуы (ша­ма­мен 1 млн адам) есебінен халық саны 1,5 млн адамға ұлғайды. 
Қазақ көшінің ең шарықтау тұсы – 2002-2006 жылдар аралығы. Аталған 5 жыл ішінде 384 106 қандас атажұртына оралған екен. Көр­сеткішті беске бөлсек, сонда жылына 76 821 адам ата қонысына қайта оралған. 
Ішкі көші-қонның жандануы ел халқының ірі қалаларға жаппай көшуінен байқалды. Ал қан­дастарды оңтүстік өңірлерге ерікті түрде қо­ныстандыру елдегі демографиялық тең­ге­рім­­сіздік мәселесін ушықтырды. Бұл мәселені ше­шу мақсатында ІІ кезеңде Қазақстан Рес­пуб­ликасының Көші-қон саясатының 2001-2010 жылдарға арналған жаңа бағдарламасы, Қазақстан Республикасының Көші-қон сая­сатының тұжырымдамасы және Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мем­лекеттік бағдарламасы қабылданды. Бұл құжаттарда алғаш рет ерекше қолайсыз елді ме­кендердің тұрғындарын көшіру және этни­калық қазақтарды тартуға квотаны 20 мың отбасына дейін ұлғайту көзделді. 
Қазақ көшінің үшінші кезеңі 2011-2022 жыл­дар аралығын қамтиды. Бұл жаһандану про­цесімен тұспа-тұс келді. Сыртқы әлеу­мет­тік және экономикалық факторлардың басым әсе­рін айқындады, этникалық репатриация көр­сеткіштері төмендеді және білікті кадр­лар­дың елден кетуі күшейе түсті. 
Алайда табиғи және көші-қон өсімінің ар­қасында Маңғыстау облысында халық саны 2019 жылдан бастап 2022 жылғы қыркүйекке дейін – 12,0 пайызға, Атырау облысында – 8,6 пайыз­ға, Жамбыл облысында – 7,9 пайызға, Ал­маты облысында – 7,6 пайызға, Ақтөбе об­лы­сында – 6,3 пайызға өсті.
Халықты қоныстандырудың өңірлік дис­пропорциясы ішіндегі мәселелерді шешу жө­ніндегі шаралар 2011-2021 жылдар ара­лығында іске асырылған жұмыспен қамту бағ­дарламалары шеңберінде нақтыланды. Аза­маттарды еңбек тапшылығы бар өңірлерге қо­ныстандыруда тұрғын үй құрылысының са­па­сы, бейімделу қызметтерін көрсету жө­нін­­дегі шаралардың жеткіліксіздігі бойынша проб­лемалар туындады, бұл қоныс ауда­ру­шы­лар өңірден көшуіне әкеп соқтырды. 

Көштің саябырсуына не себеп?

Соңғы бірнеше жылдың көлемінде қан­дастар көші саябырсып қалды. Кө­ші-қон туралы 2023-2027 жылдарға арналған Тұ­­­жырамдамада қандастар көшінің бәсең­деуі­не «әлеуметтік-экономикалық факторлар» се­беп болды деп жазылған. Бірақ 90-шы жыл­дар­дың өзінде, жағдайымыз әлдеқайда мүшкіл кез­де көш бұлай тоқырамап еді...
Түрлі дерек бойынша қазір шетелде 5-6 млн. шамасында қазақ бар. Яғни, үлкен бір бөл­шегіміз шекара сыртында қалды деген сөз. Жо­ғарыда келтірілген статистикалық дерек­тер­ден бір жылда атажұрқа қоныс аударған ха­лық санының аз екенін көріп отырмыз, осы орай­да сырттағы елге оралуға ниетті қазақ­тар­дың Отанына оралуы алдағы 5-10 жылдық­та шешіле қоятын мәселе емес. Бұл процесс тіп­ті ғасырларға созылуы мүмкін. «Көш жүре тү­зеледі» деп отыра береміз бе әлде мигра­ция­ның қарқынын арттырамыз ба? 
– 1993-2021 жылдар аралығындағы бө­лін­ген квота кестесіне қарасақ, адам саны 100 есе­дей азайып кеткен. 1993 жылы енді ел бо­лып, есімізді жиып, етегімізді жауып жатқанда 60 мыңдай (10 мың отбасы), 2009 жылы 100 мың­нан аса адам (20 мың отбасы) қабылдаған Қа­зақстан ел Тәуелсіздігінің 30 жылдығында 1 426 адамға ғана квота бөлді. Осыншама, бұ­рынғы межеден 100 еседей азайып, анти-ре­кор­дқа жететіндей басымызға не күн туды? – деген болатын депутат Қазыбек Иса. 
Оның айтуынша, бәріне кедергі кезінде көш­­ті жандандырған Көші-қон агенттігінің жойылып, миграциямен айналысу әр ми­нистр­лікке, квотаға ұсыныс беру әр облыс әкім­шілігіне берілгенінен болып тұр. «Әкімдер шет­елдегі қандастарымызды шақырудан, олар­ды орналастырудың қиындығынан қа­шып, елдің ырысын емес, жанының тыныш­ты­ғын ойлап отырғандықтан, барлық облыс­та квота бөлу күрт төмендеп кеткен. Мы­салы, Атырау мен Батыс Қазақстан облыстары 2017-2021 жылдары бес жыл қатарынан квота бөлу­ге бір де бір адам ұсынбаған. Ол облыс­тар­ға еліміздің сртатегиялық мақсаты – хал­қы­мыздың санын қандастарымызбен көбей­ту­дің қажеті болмағаны ма? – дейді Қазыбек Иса adyrna.kz сайтында жариялаған мақала­сында. 
Қоғам белсенділері баяулаған көшті Де­мог­рафия және көші-қон жөніндегі Агенттік құру арқылы қайта қолға алуды ұсынып ке­ле­ді. Сондай-ақ қандастарды қабылдау квота­ла­рын жылына 20 мың отбасыға жеткізу керегін айтады. 

Кедергісі көп жол

Қандастарымыздың азаматтық алу мәсе­ле­сі күрделеніп тұр. Ресей, Израиль сынды мем­лекеттерде азаматтық алу біздегідей қиын емес. Ол үшін бір ғана құжат талап етіледі екен, сәйкесінше мәселелері де тез шешіледі. Ал біздің елімізде азаматтық алу үшін 48 құ­жат жинау керек екен. Құжаттың барлығын жи­наймын дегенше бірінші анықтаманың жа­рамдылық мерзімі өтіп, азаматтардың жүй­кесі жүн болатыны анық. Әр анықтаманы са­тып алу керек екенін айтпаса да түсінікті. Сон­дықтан қандастар үшін құжат санын шек­теп, азаматтық берудің жолын жеңілдету елге ел, төлге төл қосары анық. 
Тағы бір кедергі – қазақтың өзін қазақ еке­нін дәлелдеу, оны құжат жүзінде рә­сім­деу­дің қиындығы. Сонымен қатар атамекеніне қай­та оралғысы келетін қандастың елімізде туы­сының бар болуы керек деген талап та бі­раз бауырымызды сарсаңға салып отыр. Осы қиындықтарды еңсеріп, әупірімдеп аза­мат­ты­ғын алып, туыстарымен қауышқан қан­дас­тар­ға ендігі жерде күн көру мәселесі мұңға ай­на­ла­ды. Әкімдіктен жайылымға жер сұраса, ма­лың жоқ деп бермейді. Мал алайын десе, банк кредит бермейді, жұмысқа орналасайын де­се дипломы жарамсыз немесе орыс не ағыл­шын тілін білмейді. 
2021 жылы Үкімет Ираннан 53 қандасты Сол­түстік Қазақстан облысының Шал ақын ауда­нына көшіріп әкелді. Бірақ олар іле-шала кері қайтамыз деді. Бес-алты отбасы қайтып та кетті. Себебі жергілікті билік квота бермей­ді, жұмысқа орналастырмайды, үйлері де са­па­сыз. Бұл – бір ғана мысал. Әттең... Теріскейде қа­­зақтардың үлес салмағы өссе, эконо­ми­ка­ның еселенгені өз алдына, бірқатар саладағы сая­си ұстанымдарды қайта қарауға болар еді. Қа­лың қазақ қара ормандай иін тіресіп отыр­са, ешкімнің «құқығын» таптамай, ешкімнің қас-қабағына жалтақтамай, маңызды мәсе­ле­лер өз-өзінен табиғи жолмен шешілер еді.
Қандастар көшін жаңғыртудың жаңаша тә­­­сілдері енгізілген тұжырымдаманы Үкімет был­тыр мақұлдады. Аталған тұжырымдаманы Ең­бек және халықты әлеуметтік қорғау ми­нистрлігі «Елімізге білікті кадрлардың келуін ын­таландыруға, шетелде жұмыс істейтін қа­зақ­стандықтардың құқығын қорғауға және өңір­лер арасындағы демографиялық теңгерім­сіз­дікті жоюға және жалпы көші-қон саясатын тиім­ді «жаңғыртуға» бағытталғанын» мәлім­деді. 
Өзін «қазақ» деп көрсетіп, Қазақстанда «қан­­дас» мәртебесін алғысы келетіндер көп. Биыл­­дан бастап Қазақстан азаматтығын ал­ғысы келгендер, оның ішінде қандастар да қа­зақ тілінен емтихан тапсыра бастады. Әсі­ре­се, құжатында ұлты көрсетілмеген ре­пат­риант­тар міндеттеледі. Тіл жанашырларының өзі бұл өзгеріске қарсы шығып жатыр. Шы­нын­да да, қазақ мектебінде оқымаған, қазақ тіл­ді ортада өмір сүрмеген адамның не жа­зы­ғы бар? Алайда Еңбек министрлігі олардың әр­қайсына генетикалық сараптама жасай ал­майтындықтан осындай қадамға барып отыр­ған секілді. 

Абзал САПАРБЕКҰЛЫ, 
«Отандастар қоры» ҚеАҚ президенті:

Білім саласын негізгі бағытқа айналдыру керек

Болат КЕРІМБЕК, 
Мәжіліс депутаты:

Жаңа тұжырымдама санға емес, сапаға мән береді

Қайрат БОДАУХАН, 
Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің профессоры, экономика ғылымдарының кандидаты, «Асар» қоғамдық бірлестігінің төрағасы:

Құқықтық тетіктерді жыл сайын өз­гер­тіп, «жаңалықтар» енгізумен әуреміз

– 2023-2027 жылдарға арналған Көші-қон тұ­жырымдамасында Еңбек министрлігі қан­дас­тар арасында жоғары білімді мамандардың тым аздығына ерекше екпін түсіріпті. 2022 жы­лы елге оралған қандастардың 12,3 пайызы – жо­ғары білімді, 38,9 пайызы – арнайы орта бі­лім­ге ие, 47 пайызы – тек мектеп бітірген, 1,7 пайызының ор­та білімі жоқ екен. Бізде атал­ған министрліктің Көші-қон коми­теті­нің не­гізгі атқарып отырған жұмысы «санақ». Қан­ша қандас кел­ді, қайда орналасты деген мә­се­ле­ге бас қатырады. Атажұртқа ке­ліп жатқан қан­дастар, мемлекетке құйылып жатқан «шек­сіз капитал» екенін сезінуден қал­ған. Жы­лына квота бойынша 1 400-1 500 адамды қа­былдап, жыл бойы соларды санаумен отыр де­сем артық болмас.
Әлемдегі жер аумағы бойынша 9-орын­дағы (Италия, Франция, Германия, Ис­па­ния, Польша, Англия және Украина аумақ­та­рын қосқандай), халық тығыздығы бойынша 62-орындағы, Менделеев кестесінің барлық эле­ментіне бай Қазақстан үшін адами потен­циал­дың қаншалықты маңызды екенін 30 жыл бойы айтумен ғана шектеліп келеміз. Бар­­­лығы – мінберлерден айтылатын сылдыр сөз, нәтижесіз сандармен көмкерілген «есеп­тер». 
Мемлекеттің қауіпсіздігі, шекараның тұ­рақ­тылығы мен экономиканың қарқынды да­муы үшін көші-қон үрдісін, демографиялық сая­сатты жолға қоюға құзырлы мемлекеттік ор­ган, ынталы басшы, ниетті азамат басшы­лық­қа бұйырмады. Енді, қазақ даласын адам­мен толтыруға міндетті орган «сауатсыздар» келіп жатыр деп есеп беруі қандай масқара! 
Этникалық қазақтар үшін арнайы карта ен­гізіп, шеттегі қазақты қолдаудың «керемет те­тігі» деп есептеп, іске асырамыз дегелі та­ба­ны күректей 4-5 жыл өтті. Әлі кабинеттен ка­бинетке көшіп, сағыздай созылып келеді, нә­тижесі нөл деуге болады. Қазіргі таңда «кімге, қалай береміз?» деп бастарын қатыруда. Өйт­кені тетігі дұрыс емес. Қазақ еліне «байлар» керек дейді. Елім, жерім, Отаным, болашағым де­ген қазақ сонда пайдасыз болғаны ма? 
Атажұртқа көшіп келіп, әрең дегенде Қа­зақстан азаматтығын алып, осы мемлекетке бейім­делген қандасқа дұрыс көзқарас қалып­тас­тыра алмай «сынаққа» алған шенеуніктер бас­қа елде жүрген қандасқа не бөліп бермек? Екін­шіден, бұл құжат, адам құқығын шектеу, адам­ды әлеуметтік мәртебесіне қарай топтау, қа­зақты жікке бөлу, шиеленіс туындату, ха­лықты сергелдеңге салу. Кез-келген маңызды құ­жаттың мәртебесі арнаулы сынақтан, тә­жіри­беден өтіп, тетіктері тайға таңба бас­қан­дай анық болуы керек. Бұл құжаттың мәнін жауапты маман­дар да әлі түсіне қойған жоқ. Жылына квотадан тыс ондаған есе көп келіп жатқан ағайындарға мемлекет ешқандай көмек жасамайды. Келген ағайындарға қандас мәртебесін берудің өзі әлі жүйелі шешілмей, қо­ғамда үлкен дауға айналып отыр. Белгілен­ген өңірлерге бармаса, Қазақстан азаматтығы берілмейді деп айды аспанға шығарды. Сон­дағысы 1 500-дей адам ғана.. 
Әрине, Тәуелсіздікті енді ғана алып, етек-жеңіміз жиналмай жатқан кезең­дер­дің өзінде сан мыңдаған ағайынды арнайы ұшақтармен, мүліктерімен әкеліп, баспана беріп, көмек созған едік. Соның нәтижесінде мил­­­лионнан астам ағайын елге оралып, ұрпа­ғын өсіріп, қоғамның барлық саласында же­міс­­ті еңбек етуде. Бұл – нақты нәтиже. Мәселе, осы бағыттағы оңды істерді саралап, нәти­же­сін ары қарай жетілдіріп, нақтылы стратегия қа­лыптастыра алмауда болып отыр. Ме­м­ле­кет­тік басқару жүйесі мен арнайы тетіктерді (мем­лекет үшін және адам үшін) шегелей ал­мадық. Құқықтық тетіктерді жыл сайын өз­гер­тіп, «жаңалықтар» енгізумен әуреміз.